LekkerFrisinschool (mech.)ventilatieenbinnenmilieu, beoordelingvan2systemen

Transcriptie

1 LekkerFrisinschool (mech.)ventilatieenbinnenmilieu, beoordelingvan2systemen

2 Lekker fris in school; (mech.) ventilatie en binnenmilieu, beoordeling van 2 systemen juni 2006 G. Meijer F. Duijm GGD Groningen Postbus AN Groningen Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

3 2 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

4 Voorwoord De Gemeente Groningen heeft de GGD in de gelegenheid gesteld na te gaan waar het milieu de gezondheid van de inwoners bedreigt. In dat kader is een onderzoek uitgevoerd naar de luchtverversing in een school en de invloed van het aanbrengen van mechanische ventilatie in lokalen waarvan door de directie is aangegeven dat er problemen zijn met de ventilatie. Daarnaast is de luchtkwaliteit onderzocht van een mechanisch geventileerde school met leerkrachten die tevreden zijn met de luchtverversing. Dit pilot-onderzoek maakt deel uit van het project Gezonder Zorgen van de Gemeente Groningen, waarin de invoering van de GGD-richtlijn ventilatie op scholen één van de items is. Een woord van dank gaat uit naar J. Oomen en R. Sulman (dienst OCSW gemeente Groningen) voor het meedenken bij de uitvoering van het onderzoek, met name wat betreft het plaatsen van de mechanische ventilatie. Daarnaast is dank verschuldigd aan de directie, de leerkrachten en de leerlingen van de Oosterhogebrugschool in Groningen. Ondanks dat het project veel tegenslagen heeft gekend, zijn zij altijd in de uiteindelijke verbeteringen blijven geloven. Zonder hun medewerking was dit onderzoek niet mogelijk geweest. Ook dank aan de directeur, leerkrachten en leerlingen van basisschool de Hoekstee te Vledder. De weekmeting in die school heeft het onderzoek in de Oosterhogebrugschool perspectief gegeven. Tot slot is dank verschuldigd aan de heer N. Vroege van de firma Innosource. Ondanks de vele tegenslagen is hij altijd bereid om op positieve wijze naar oplossingen te blijven zoeken. We hebben er dan ook nog steeds vertrouwen in dat de inmiddels aangepaste installatie van de Oosterhogebrugschool ook in het stookseizoen zal leiden tot een goed binnenmilieu en tevreden leerkrachten. Groningen, juni 2006 Gea Meijer, Frans Duijm. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

5 4 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

6 Samenvatting Er is inmiddels veel bekend over de kwaliteit van het binnenmilieu in scholen. Er bestaat geen twijfel meer over de slechte ventilatie in veel van de klaslokalen. Te weinig luchtverversing is in verband gebracht met o.a. een hoger ziekteverzuim en slechtere leerprestaties. Een aantal onderzoeken heeft aangetoond dat het geven van ventilatieadviezen aan de leerkracht, al dan niet met een directe terugkoppeling door middel van een CO 2 -meter, leidt tot een verbetering van het ventilatiegedrag en daardoor tot een beter binnenmilieu. Het effect van ventilatieadvies alleen blijkt op de langere termijn niet groot. Wel lijkt het inzetten van een CO 2 -meter en het gebruik van een lespakket gericht op ventilatie ook op de langere termijn te leiden tot intensiever gebruik van ventilatievoorzieningen. Het blijkt echter dat verbetering van ventilatiegedrag vaak niet toereikend is om voldoende luchtverversing te verkrijgen. Aanpassingen in de ventilatievoorzieningen zijn dan nodig. Het aanbrengen van mechanische ventilatie is een voor de hand liggende optie. De GGD Groningen heeft een onderzoek verricht met de volgende vraagstellingen: - Hoe is de kwaliteit van de binnenlucht in lokalen van een school die aangeeft ventilatieproblemen te hebben? - Hoe is de kwaliteit van de binnenlucht van een school die de ventilatie goed geregeld denkt te hebben? - Leidt het aanbrengen van mechanische ventilatie tot een goede luchtverversing? - Wat zijn de belangrijkste verbeterpunten? Hiertoe zijn in 2005 en 2006 langdurig metingen verricht in 6 klaslokalen van een school in Groningen. Drie van de lokalen werden in de loop van het onderzoek voorzien van gebalanceerde mechanische ventilatie. De toevoer van buitenlucht vindt direct door de gevel plaats via al aanwezige radiatoren, de afzuiging aan de tegenoverliggende zijde van het lokaal. Daarnaast is in 8 lokalen van een school in Drenthe een week gemeten. Deze school had veel problemen met de ventilatie en heeft bij een grootschalige renovatie in 2005 gekozen voor een CO 2 -gestuurd ventilatiesysteem via nieuwe radiatoren met toe- en afvoer direct door de gevel in 7 lokalen. Het speel-/gymlokaal heeft geen mechanische ventilatie. De leerkrachten van deze school in Drenthe zijn tevreden met de situatie en zijn inmiddels gewend aan het geluid van het systeem. Uitkomsten metingen Uit de voormeting in de school in Groningen bleken geen duidelijke verschillen in het binnenmilieu te bestaan tussen de onderzochte lokalen onderling: de CO 2 -gehaltes (P98 1 ) lagen in alle lokalen rond 2800 ppm. Het aanbrengen van de mechanische ventilatie in drie van de zes lokalen bleek direct te leiden tot een aanzienlijke verbetering. Het gebruikte ventilatiesysteem bleek echter niet goed geschikt voor toepassing in de geselecteerde school. Er zijn een aantal aanpassingen verricht om het systeem te optimaliseren. Uiteindelijk is afgezien van de beoogde CO 2 -sturing en is gedurende de schooltijden gekozen voor een vast debiet van 400 m 3 per lokaal. Dit resulteerde in CO 2 - gehaltes (P98) van meestal onder de 1500 ppm in de mechanisch geventileerde lokalen. In de lokalen zonder mechanische ventilatie lagen de CO 2 -gehaltes in dezelfde periode gemiddeld rond de 2800 ppm, waarbij in 1 lokaal meermalen gehaltes rond de 4000 ppm zijn gemeten. 1 P98 (98-percentiel) is de waarde waarvoor geldt dat 98% van de waarnemeningen kleiner dan of gelijk aan die waarde is. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

7 In de mechanisch geventileerde lokalen is het CO 2 -gehalte behoorlijk gereduceerd, maar nog steeds te hoog, uitgaande van een advieswaarde van 1000 ppm. Technisch was het mogelijk om het debiet te verhogen. Echter, bij een debiet van 400 m 3 was het geluidsniveau al dusdanig storend dat een verdere toename niet wenselijk was. Geluidsmetingen leverden niveaus op van rond de 40 db(a) midden in een leeg lokaal tot boven 50 db(a) in de nabijheid van de afzuigunit. De lokalen zonder mechanische ventilatie hadden niveaus onder 30 db(a). Maar de lokalen zonder mechanische ventilatie hadden ook hinder van het geluid van de mechanische ventilatie als de deur van het lokaal geopend was. Vlak voor de geopende deur liep het geluidsniveau op tot boven de 40 db(a). Lesgeven met geopende deur, wat is aan te bevelen vanwege de slechte ventilatievoorzieningen, wordt daardoor extra ontmoedigd. Op de school in Drenthe is geen voormeting gedaan, maar de leerkrachten geven aan dat het binnenmilieu na de renovatie een stuk aangenamer is. De CO 2 -gehaltes (P98) lagen in de lokalen echter nog tussen de 1900 en 3100 ppm. De maximale ventilatiecapaciteit is (volgens het betrokken installatie advies bureau) 440 m 3 per lokaal. Geluidsmetingen waarbij het ventilatiesysteem handmatig op de hoogste stand werd gezet, leverden niveaus op van 40 tot 52 db(a) midden in een leeg lokaal tot boven 55 db(a) in de nabijheid van een ventilatieunit. Conclusies - In de lokalen van een school die door de directie als problematisch werden gezien, bleek de luchtverversing inderdaad zeer slecht te zijn. - In de lokalen van een school met mechanische ventilatie die door de directie als goed wordt beoordeeld, bleek de ventilatie veel minder dan wenselijk is. - Het aanbrengen van mechanische ventilatie geeft een aanzienlijke verbetering van de luchtverversing. In dit onderzoek bleek de capaciteit van de systemen ontoereikend om (bij een acceptabel geluidsniveau) te komen tot een ventilatie die voldoet aan de gezondheidscriteria. Daarnaast bleek dat de luchtverversing in de school met mengventilatie 2 slechter is dan die in de school met dwarsventilatie 3. - Zowel capaciteit als geluidsproductie zijn punten van aandacht, wanneer wordt gekozen voor mechanische ventilatie. Te verwachten is dat op langere termijn reiniging en onderhoud belangrijke aandachtspunten moeten zijn. Aanbevelingen Het binnenmilieu is in een groot deel van de scholen voor verbetering vatbaar, ook als de leerkrachten tevreden zijn. De aangeboden mechanische ventilatiesystemen blijken niet zonder meer te leiden tot de gewenste luchtverversing. Meer onderzoek is nodig om na te gaan of er betere systemen op de markt zijn. Hierbij is ook de ventilatievorm (mengventilatie versus dwars-/verdringingsventilatie) van belang. Een combinatie met energiebesparende maatregelen maakt de aanpassingen mogelijk kostenneutraal of zelfs kostenbesparend. 2 Bij mengventilatie is de aan- en afvoer van lucht aan dezelfde zijde van het lokaal. 3 Dwarsventilatie heeft de aan- en afvoer van lucht aan verschillende zijden van het lokaal. 6 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

8 Inhoud Voorwoord 3 Samenvatting 5 Inhoud 7 1 Inleiding 9 2 Probleemomschrijving 9 3 Opzet en Methode Onderzoeksopzet Selectie onderzoeksgroep Dataverzameling Toetswaarden Data-analyse 13 4 Uitkomsten CO 2 -concentratie Installatiegeluid Debietmeting 17 5 Beschouwing 18 6 Conclusies 20 7 Aanbevelingen 20 8 Literatuur 21 BIJLAGEN bijlage 1 rapportage vergelijking gebruikte meetapparatuur bijlage 2 info onderzochte scholen bijlage 3 gebruikte mechanische ventilatiesysteem bijlage 4 rapportage resultaten controle meetapparatuur na onderzoek bijlage 5 rapportage (voorlopige) resultaten aan de school bijlage 6 ruwe data CO 2 metingen bijlage 7 figuren school Groningen: CO 2 gemiddeld en % overschrijding 1000 ppm/lokaal/week bijlage 8 figuren school Groningen: CO 2 gemiddeld en % overschrijding 1000 ppm gemiddeld/groep/week bijlage 9 ruwe data geluids- en debietmeting bijlage 10 TROS RADAR website tekst week bijlage 11 aanpassingen ventilatiesysteem school Groningen Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

9 8 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

10 1 Inleiding De meeste mensen brengen 80 tot 90 procent van hun tijd binnen door. Een goed binnenmilieu in woningen en andere gebouwen is daarom belangrijk voor de gezondheid. Kinderen brengen veel tijd door in het schoolgebouw. Uit verschillende onderzoeken door de GGD Groningen is gebleken dat de kwaliteit van het binnenmilieu op scholen (ver) beneden de maat is (Meijer 2005). Ook andere GGD-en komen tot deze conclusie. Een slecht binnenmilieu in leslokalen wordt in verband gebracht met gezondheidsproblemen, een hoger ziekteverzuim en slechtere leerprestaties (Daisey 2003, Shendell 2004, Mendell 2004). Een aantal onderzoeken heeft inmiddels aangetoond dat het geven van ventilatie-adviezen aan de leerkracht, al dan niet met een directe terugkoppeling middels een CO 2 -meter, leidt tot een verbetering van het ventilatiegedrag en daardoor tot een beter binnenmilieu (Van Doorn 2004, Niessen 2005). Het effect van ventilatieadvies alleen blijkt op de langere termijn weinig effectief. Wel lijkt het inzetten van een CO 2 -signaalmeter en het gebruik van een lespakket gericht op ventilatie ook op de langere termijn vruchten af te werpen (Geelen 2006). Het blijkt dat verbetering van ventilatiegedrag vaak niet toereikend is om een luchtverversing te verkrijgen die uit gezondheidskundig oogpunt als voldoende te beschouwen is (Duijm, 2006). Het aanbrengen van mechanische ventilatie in scholen met ventilatieproblemen is een mogelijkheid om de ventilatie te verbeteren. Een praktijkexperiment door de GGD Regio IJssel-Vecht laat zien dat dit met het daar gebruikte systeem tot een behoorlijke verbetering leidt, maar dat de CO 2 -waarden nog steeds (ver) boven het gewenste niveau liggen (Van Ass, 2005). In dit rapport worden de resultaten beschreven van een pilot-onderzoek waarin een aantal lokalen van een school met ventilatieproblemen wordt voorzien van mechanische ventilatie. Daarnaast zijn metingen verricht in een school die tevreden is met het geïnstalleerde ventilatiesysteem. In hoofdstuk 2 komen de probleemomschrijving met de onderzoeksvraagstellingen aan de orde. In hoofdstuk 3 worden opzet, methode en gehanteerde toetswaarden besproken. Vervolgens worden in hoofdstuk 4 de resultaten uit dit onderzoek beschreven. Tot besluit worden beschouwing (hoofdstuk 5), conclusies (6) en aanbevelingen (7) gegeven. 2 Probleemomschrijving Het binnenmilieu van scholen is de laatste tijd op verschillende niveaus steeds vaker onderwerp van gesprek. Steeds meer GGD-en doen onderzoek op dit gebied. Over hoe de luchtverversing kan worden verbeterd door het aanbrengen van mechanische ventilatie en hoe dit in de praktijk uitpakt, bestond nog geen goede informatie bij de start van dit onderzoek. Om daar inzicht in te krijgen heeft de GGD Groningen een onderzoek verricht met de volgende vraagstellingen: - Hoe is de kwaliteit van de binnenlucht in lokalen van een school die aangeeft ventilatieproblemen te hebben? - Hoe is de kwaliteit van de binnenlucht van een school die de ventilatie goed geregeld denkt te hebben? - Leidt het aanbrengen van mechanische ventilatie tot een goede luchtverversing? - Wat zijn de belangrijkste verbeterpunten? Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

11 Hiertoe zijn in 2005 en 2006 langdurig metingen verricht in 6 klaslokalen van de Oosterhogebrugschool te Groningen, drie daarvan werden in de loop van het onderzoek voorzien van mechanische ventilatie. Daarnaast is gedurende een week gemeten in alle lokalen van de Hoekstee te Vledder. Deze school werd in de media beschreven als een school met optimale ventilatie. 3 Opzet en Methode In dit hoofdstuk komt de onderzoeksopzet, de selectie van de onderzoeksgroep en de dataverzameling aan de orde. Vervolgens komen de gehanteerde toetswaarden aan bod. Tenslotte wordt de data-analyse toegelicht. 3.1 Onderzoeksopzet In eerste instantie was een onderzoek gepland dat begin 2005 zou starten. Door technische problemen met de CO 2 -sensoren bleek het niet mogelijk om met de gekozen apparatuur de metingen te doen. Een verslag hiervan is te vinden in bijlage 1. Met andere CO 2 -meters zijn continu metingen in 6 lokalen verricht vanaf week 40 van In week 43 is begonnen met het aanbrengen van mechanische ventilatie in 3 lokalen, de oplevering van het systeem vond plaats eind week 49. Het bleek niet mogelijk om met het geplaatste systeem CO 2 -gestuurd te ventileren. Uiteindelijk is gekozen om de lokalen te ventileren met een vast debiet. Hierna is nog tot week 6 van 2006 gemeten. Op basis van klachten van de leerkrachten is eenmalig de geluidsintensiteit van het ventilatiesysteem gemeten in lege lokalen. Ter controle van het door de firma opgegeven debiet is het debiet van de mechanische afzuiging gemeten. In de school te Vledder zijn in week 11 van 2006 gedurende een week CO 2 -metingen en eenmalig geluidsmetingen gedaan. De meetmethoden en de gebruikte apparatuur staan beschreven in Selectie onderzoeksgroep In overleg met de JGZ-medewerkers van de GGD Groningen en de dienst OCSW van de gemeente Groningen is gezocht naar een school met ventilatieproblemen. Een aantal scholen is benaderd; de eerste die positief tegenover het onderzoek stond is gekozen voor het project. Op basis van de voormeting en de ligging zijn de lokalen geselecteerd die in aanmerking kwamen voor de mechanische ventilatie. Hierbij was het doel dat voorafgaande aan de aanpassingen de interventiegroep en de controlegroep zoveel mogelijk gelijk zijn. De geselecteerde basisschool te Groningen is de Oosterhogebrugschool, een voormalige kleuterschool en lagere school die aan elkaar zijn gebouwd door de tussenruimte te vullen met extra lokalen. In 1999 is een verdere uitbreiding gerealiseerd met daarin de 6 lokalen met ventilatieproblemen. Naar aanleiding van een artikel het Dagblad van het Noorden (december 2005) over een school met een goed ventilatiesysteem is in een later stadium van het onderzoek besloten om ook daar metingen te gaan doen. In bijlage 2 is informatie opgenomen over de scholen, met daarin: foto s, plattegronden, aantal leerlingen per onderzochte klas en de locatie van de ventilatie-units en CO 2 -meters. 10 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

12 3.3 Dataverzameling Mechanische ventilatie De mechanische ventilatie voor de school in Groningen is geleverd door de firma Innosource. In elk lokaal van de interventiegroep zijn 4 inblaasunits (type Sonair Innoventus) en 2 afzuigunits (5 afzuigventielen) geplaatst. De mechanische luchttoevoer vindt plaats via de al aanwezige radiatoren. Deze lucht is van buiten afkomstig door een opening in de gevel. In een later stadium zijn in de drie loklaen nog een extra inblaasunit (type Sonair A+) geplaatst. In eerste instantie is gekozen voor de Air Comfort Control, met een sensorgestuurde bedieningsunit per lokaal. Aansturing per lokaal bleek niet het gewenste resultaat te geven. Het CO 2 -gehalte liep in de lokalen na binnenkomst van de leerlingen zeer snel op, waarna het ventilatiesysteem op volle kracht het CO 2 -gehalte zo snel mogelijk ging verlagen. Vanwege het onrustige karakter van de ventilatie en het lawaai dat het systeem op maximaal vermogen maakt, leidde dit tot veel klachten van de leerkrachten. Volgens de firma was de geheugencapaciteit van de bedieningsunit te klein om de ventilatie subtieler te reguleren. De CO 2 -Master van dezelfde firma werd daarom ingezet. Hierbij is de mechanische CO 2 -gestuurde ventilatie geregeld door 1 centrale computer met meer geheugencapaciteit dan de bedieningsunits. Daardoor kan de ventilatie fijner geregeld worden. De centrale computer communiceert met de verschillende ventilatie-units via het lichtnet. De aansturing van het systeem kan op afstand worden gewijzigd via een internetverbinding. Ook kunnen de CO 2 -gehaltes en het debiet per lokaal via deze verbinding worden ingezien. Er bleek door de vele computers die op school worden gebruikt sprake te zijn van te veel storing op het lichtnet. Hierdoor bleek de communicatie van het ventilatiesysteem via het lichtnet problematisch te zijn. Op kosten van de firma Innosource zijn de schoolcomputers voorzien van speciale stekkerdozen om deze storing te voorkomen. Uiteindelijk bleek ook de CO 2 -sturing niet haalbaar vanwege te veel geluidsoverlast door de hoge en wisselende toerentallen naar aanleiding van de hoge CO 2 -gehalten in de lokalen. Er is daarom gekozen voor een vast debiet van 400 m 3 per lokaal gedurende de lestijden. De school in Vledder was in het kader van een renovatie voorzien van het systeem van Climarad, dat bestaat uit speciale CV-radiatoren met achter iedere radiator een gebalanceerde mechanische ventilatie met warmteterugwinning (WTW). Per lokaal zijn 4-5 radiatoren aanwezig, waarvan er 4 ventilatie-units in werking zijn. Het maximale debiet per lokaal is 440 m 3. Het systeem wordt per lokaal aangestuurd op basis van CO 2 en luchtvochtigheid. In bijlage 3 is informatie opgenomen over de gebruikte systemen. Ventilatiemetingen In de periode 17/09/05 tot 06/02/06 zijn continu CO 2 -metingen (als maat voor relatieve ventilatie) verricht in 6 lokalen van de Oosterhogebrugschool te Groningen. In de Hoekstee in Vledder is continu CO 2 gemeten van 2/3/06 tot 10/03/06. De CO 2 -meters zijn geplaatst aan de zijkant van de lokalen op circa 1,5 meter hoogte. Om de 8 seconden vond een meting plaats en het gemiddelde van 5 minuten is telkens opgeslagen. Voor de metingen van CO 2 is gebruik gemaakt van Telaire 7001 dual beam NDIR CO 2 - meter met ATX-ATV-data recorders van de firma Atal. Het werkingsprincipe is absorptie van infrarood licht. Twee van de meters zijn kort voor het onderzoek gekalibreerd door Atal, de rest van de meters is bij een concentratie van 1000 ppm CO 2 daaraan gelijk gesteld. Na het onderzoek zijn de CO 2 -meters bij een concentratie van 1000 ppm met elkaar vergeleken. Zie bijlage 4 voor de resultaten hiervan. De metingen in Vledder zijn uitgevoerd met nieuwe gekalibreerde en vooraf gecontroleerde CO 2 -meters van hetzelfde type. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

13 Geluid Voor de meting van het geluid van het ventilatiesysteem is gebruik gemaakt van een integrerende geluidsmeter type van EXTECH. Er werd driemaal gedurende minimaal 8 seconden het geluidsniveau gemeten (instelling: minimum, db(a), SPL, SLOW). De laagste van de gemeten minima is gebruikt voor de analyses. Debiet De capaciteit van de mechanische afzuiging is gemeten met behulp van de Airflow LCA 6000, een vleugelrad-anemometer met metalen conus. Uit de gemeten luchtsnelheid is het debiet berekend. Per lokaal is aan alle 5 afzuigventielen gemeten en de waarden zijn bij elkaar opgeteld. 3.4 Toetswaarden GGD Nederland heeft onlangs gezondheidskundige toetswaarden vastgesteld voor ventilatie in scholen en kindercentra, waarbij verschillende ventilatieklasses worden onderscheiden. (Duijm, 2006). In tabel 1 staat deze toetswaarden vermeldt. Tabel 1 Toepassing van ventilatie-classificatie in scholen en kindercentra. CO 2 -gehalte 98-percentiel CO 2 -gehalte 98-percentiel omschrijving consequentie binnen - buiten incl.achtergrond van 400 ppm ppm ppm < 250 < 650 streefniveau ontwerpdoel bij nieuwbouw en nieuw gebouw renovatie streefniveau overwegen optimalisatie door bestaand eenvoudige veranderingen, gebouw bijvoorbeeld ventilatiegedrag acceptabel maatregelen zijn wenselijk, vaak in ventilatiegedrag, maar ook door bouwkundige verbeteringen tijdelijk acceptabel zo spoedig mogelijk maatregelen nemen in ventilatiegedrag en zonodig ook bouwkundige ingrepen > 1000 > 1400 onacceptabel meteen maatregelen nemen 12 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

14 GGD Nederland heeft bij de toetswaarden aangegeven wat de ventilatie per persoon moet zijn voor de verschillende ventilatieklasses (Duijm 2006). In tabel 2 staan deze gegevens vermeld. Tabel 2 Toepassing van ventilatie-classificatie in scholen en kindercentra. ventilatieklasse CO 2 -gehalte 98-percentiel ventilatie per persoon incl.achtergrond van 400 ppm ppm l/s m 3 /h zeer goed < 650 > 25 > 90 goed matig onvoldoende slecht > 1400 < 6 < 22 Voor geluid staat een soortgelijke indeling in het praktijkboek Gezonde Gebouwen, cahier Binnenmilieu in basisscholen (Haans, 2004). In tabel 3 staan deze toetswaarden vermeldt. Tabel 3 Geluid prestatie-eisen voor schoolgebouwen. A Zeer goed 8,5 KLASSE B Goed 7 C Acceptabel 5,5 Geluid van buiten ramen (binnen, bij gesloten ramen) 30 db(a) 35 db(a) 40 db(a) Installatiegeluid (in klaslokalen) 25 db(a) 30 db(a) 35 db(a) 3.5 Data-analyse De gegevens van de CO 2 -metingen zijn verwerkt met de bijbehorende software voor recorders, versie en met Excel XP. Per week zijn berekend: gemiddelde, 98- percentiel en percentage overschrijding van 1000 ppm gedurende de lestijden. De lestijden van de school in Groningen: dagelijks van 8.30 tot uur; op woensdagen van 8.30 tot uur; school Vledder: idem, maar op woensdagen tot (onderbouw) resp uur (bovenbouw); op vrijdagmiddag is de onderbouw vrij. De middagpauzes (van tot uur) en de weekends zijn buiten de berekeningen gehouden. Er is geen rekening gehouden met korte pauzes, gymnastiek en andere lessen buiten het eigen lokaal. De data zijn gepresenteerd per lokaal en voor de school in Groningen per groep met en zonder mechanische ventilatie. De gegevens van de geluidsmetingen zijn weergegeven per lokaal, waarbij onderscheid is gemaakt naar de plaats in het lokaal. De gepresenteerde resultaten van de debietmetingen zijn het totale afzuigdebiet per lokaal. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

15 4 Uitkomsten In het onderstaande worden de resultaten beschreven van de metingen in 6 lokalen van een basisschool te Groningen en van de 8 lokalen van de basisschool in Vledder. Achtereenvolgens komt aan de orde: CO 2 -concentratie, installatiegeluid en gemeten debiet (alleen school Groningen). De (voorlopige) resultaten van de metingen in Groningen zijn aan het einde van de onderzoeksperiode gerapporteerd aan de directie van de school (zie bijlage 5). In bijlage 6 en 9 staan de gebruikte meetwaarden (ruwe data) vermeld. 4.1 CO 2 -concentratie De P98-waarden van de CO 2 -metingen van de school in Groningen staan per lokaal en per week vermeld in figuur 1. (De P98 is de waarde waarvoor geldt dat 98% van de waarnemingen kleiner dan of gelijk aan die waarde is.) De figuren van het gemiddelde CO 2 -gehalte en het percentage overschrijding van 1000 ppm zijn te vinden in bijlage 7. Vanaf week 2 in 2006 zijn geen gegevens opgenomen van lokaal 15. In week 2 en 3 zat de stekker niet goed in de CO 2 -meter, in week 4 en 5 bleek de mechanische ventilatie door onbekende oorzaak grotendeels te zijn uitgeschakeld. Figuur 1 Bevindingen school Groningen: CO 2 per lokaal; P98 per week gedurende de schooltijden in de lokalen met (+) of zonder (-) mechanisch ventilatiesysteem (vanaf week 44). CO 2 P98 voor, tijdens en na installatie start install oplevering weeknummer Figuur 1 laat zien dat de gemeten gehaltes in de lokalen zonder mechanische ventilatie (in week 40, 41 en 42 (voormeting) zijn dat nog alle lokalen) veel te hoog zijn. De P98 loopt vaak op tot boven 3000 ppm, in lokaal 14 zelfs éénmaal tot boven 4000 ppm (week 4). In de herfstvakantie (week 43) is begonnen met de installatie van de CO 2 -gestuurde mechanische ventilatie in drie lokalen. Dit leidt vrijwel direct tot een afname van de CO 2 -concentratie in die lokalen tot meestal onder de 2000 ppm. Vanaf week 50 werd geventileerd met een vast debiet van 400 m 3 /uur, waardoor de CO 2 -concentratie tot meestal onder de 1500 ppm daalde. In figuur 2 staan de P98-waarden van de CO 2 -metingen per week weergegeven als trendlijn, waarbij de lokalen zijn samengevoegd tot een groep met (+) en een groep zonder (-) mechanische ventilatie. De trendlijn van het gemiddelde CO 2 -gehalte en het percentage overschrijding van 1000 ppm zijn te vinden in bijlage Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

16 Figuur 2 Bevindingen school Groningen: CO 2 per groep met (+) en zonder (-) mechanisch ventilatiesysteem (vanaf week 44); P98 per week gedurende de schooltijden CO 2 P98 voor, tijdens en na installatie gem. - gem start install oplevering weeknummer Figuur 2 laat zien dat er in de voormeting (week 40, 41 en 42) geen duidelijk verschil is tussen de groep met en de groep zonder mechanische ventilatie (de groepen zijn na week 42 ingedeeld, waarna de (+)-groep is voorzien van mechanische ventilatie). In week 43 (herfstvakantie) is begonnen met de installatie van de mechanische ventilatie. Vanaf week 44 is een duidelijk verschil waarneembaar tussen beide groepen; de P98 van de (+)-groep ligt rond de 2000 ppm, die van de (-)-groep rond 2800 ppm. Na de oplevering in week 49 is er voor gekozen om met een vast debiet van 400 m 3 per lokaal te ventileren, aangezien de CO 2 - sturing vanwege het onrustige karakter en het sterk wisselende geluid van de ventilatie-units te veel klachten van de leerkrachten opleverde. Het blijkt dat dit vaste debiet van 400 m 3 leidt tot P98-waarden tussen 1400 en 1500 ppm. De controlegroep ligt gemiddeld tussen 2400 en 3100 ppm. Technisch was het mogelijk om de ventilatiecapaciteit te vergroten. Gezien de geluidsproductie van het systeem was dat in de praktijk niet haalbaar. De P98 week-waarden van de CO 2 -metingen van de school in Vledder staan per lokaal vermeld in figuur 3. De figuren van het gemiddelde CO 2 -gehalte en het percentage overschrijding van 1000 ppm zijn te vinden in bijlage 7. Figuur 3 Bevindingen school Vledder: CO 2 per lokaal; P98 per week gedurende de schooltijden. CO 2 P /2 A 1/2 B 3 4 5/6 7/8 w issel sp.lok. Figuur 3 laat zien dat de gemeten gehaltes in de lokalen, ondanks de mechanische ventilatie, veel te hoog zijn. De waarden lopen op tot boven 3000 ppm. Hierbij dient te worden opgemerkt dat in lokalen ( 3, 4 5/6 en wissel) de CO 2 -meter is geplaatst aan de zijde van het Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

17 lokaal tegenover de zijde met de ventilatie-units. Wanneer de lucht in het lokaal niet goed gemengd is, kan dit de hoge waarden deels verklaren. In bijlage 2 staat op de plattegrond aangegeven waar meters en ventilatie-units zijn geplaatst. Het wissellokaal wordt gebruikt als extra lokaal om af en toe een groep te splitsen. Het speellokaal en het wissellokaal worden minder frequent gebruikt dan de andere lokalen. Bij de berekening van de P98 zijn de lestijdenvoor de school als geheel gebruikt. Dit geeft een onderschatting van de P98 in deze ruimtes. 4.2 Installatiegeluid Het geluid van de installatie is op verschillende plaatsen in alle 6 lokalen van de school in Groningen gemeten met het vaste debiet van het ventilatiesysteem van 400 m 3 per uur. In alle lokalen zijn geluidsmetingen uitgevoerd in een leeg lokaal: in het midden, voor het raam (voor inblaasunit in de (+)-lokalen, voor de gesloten deur (onder afzuigventiel in de (+)- lokalen) en voor de geopende deur. De afvoer/motor van één van de afzuigunits is geplaatst op de gang boven de deur van de klaslokalen met mechanische ventilatie. Bij lokaal 14 en 18 (zonder mechanische ventilatie) is de deur van het lokaal vlak bij zo n afvoerunit. Het geluid in de school te Vledder is gemeten in lege lokalen, waarbij het systeem handmatig op de maximale stand werd gezet. In figuur 4 worden de resultaten van de metingen in Groningen weergegeven. De bijbehorende meetwaarden zijn te vinden in bijlage 9. Figuur 4 Bevindingen school Groningen: geluid mechanische ventilatie in een leeg lokaal in db(a). geluidmeting (dba) 21/12/05 achtergrondgeluid in leeg lokaal midden lokaal voor inblaasunit voor gesloten deur voor open deur Uit figuur 4 blijkt dat het geluid in de lokalen met mechanische ventilatie (ver) boven 35 db(a) ligt. Vooral de motor van de afzuigunit boven de deur van het lokaal blijkt erg veel geluid te produceren. In de lokalen zonder mechanische ventilatie wordt 30 db(a) nauwelijks wordt overschreden wanneer de deur van het lokaal gesloten blijft. Bij geopende deur blijken vooral de lokalen met een deur vlak bij een afzuigunit (lokaal 13 en 17) te veel geluid te hebben. In lokaal 17 wordt zelfs meer dan 50 db(a) gemeten. Lesgeven met geopende deur, wat is aan te bevelen vanwege de slechte ventilatievoorzieningen, wordt daardoor extra ontmoedigd. In figuur 5 worden de resultaten van de metingen in Vledder weergegeven bij maximale ventilatie. De bijbehorende meetwaarden zijn te vinden in bijlage Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

18 Figuur 5 Bevindingen school Vledder: geluid mechanische ventilatie in een leeg lokaal in db(a). geluidmeting (dba) 10/03/06 achtergrondgeluid max. ventilatie in leeg lokaal voor unit midden lokaal /2 A 1/2 B 3 4 wissel Uit figuur 5 blijkt dat het geluidsniveau van de mechanische ventilatie in de lokalen van de school in Vledder te hoog is. Vlak voor de ventilatie-unit zelfs tot 55 db(a). Weliswaar staat de ventilatie niet de gehele lestijd op maximaal, maar gezien de hoge gemeten CO 2 -waarden, zal deze stand geen uitzondering mogen zijn. Het geluid midden in het lokaal verschilt aanzienlijk tussen de lokalen onderling. In lokaal 1/2A 40 db(a), in het wissellokaal 52 db(a). Een verklaring hiervoor kan zijn de aankleding van de ruimte. Groep 1/2A is gezellig ingericht met veel doeken en meubels, het wissellokaal is een kale ruimte. 4.3 Debietmeting De gemiddelde resultaten van het debiet van de mechanische afzuiging van de school in Groningen worden per lokaal weergegeven in figuur 6. De bijbehorende meetwaarden zijn te vinden in bijlage 9. Figuur 6 Bevindingen debiet afzuiging. Debietm eting (m 3/uur) lokaal 13 lokaal 17 Uit figuur 6 blijkt dat het door de firma Innosource opgegeven debiet (400 m 3 per uur) niet overeenkomt met het gemeten debiet. Navraag bij de firma leverde de volgende verklaring: Omdat het geluid van de afzuiginstallatie als erg hinderlijk werd ervaren door de leerkrachten, is de afzuigcapaciteit verlaagd naar circa 300 m 3 per uur. De toegevoerde hoeveelheid lucht is wel 400 m 3 per uur. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

19 5 Beschouwing In week 47 werd in een uitzending van TROS RADAR aandacht besteed aan slechte ventilatie op scholen en de gevolgen daarvan (zie bijlage 10). Deze uitzending is door tenminste een deel van de leerkrachten van de school in Groningen bekeken. Ook is informatie verstrekt tijdens het onderzoek. Het is mogelijk dat hierdoor het ventilatiegedrag van een aantal van de leerkrachten in de lokalen zonder mechanische ventilatie is beïnvloed. Opmerkingen bij geselecteerde school te Groningen Het bleek niet eenvoudig te zijn om een school bereid te vinden om mee te werken aan het onderzoek. Een aantal scholen dat door de JGZ en/of de dienst OCSW van de gemeente Groningen werden aangedragen in verband met ventilatieproblemen waren niet bereid mee te werken. Ze vonden de ventilatie geen probleem en/of hadden al een te vol programma om daar nog iets aan toe te voegen. Uiteindelijk is een school gevonden die al jaren klaagt over gebrekkige ventilatie in 6 bijgebouwde lokalen. Opmerkingen bij de onderzoeksmethoden In eerste instantie was gekozen voor CO 2 -meters van de firma Innosource die in drie van de lokalen gekoppeld werden aan de CO 2 -gestuurde mechanische ventilatie. Het ging hierbij om zelfkalibrerende meters die zich per etmaal automatisch bijstelden op basis van de buitenluchtconcentratie, de laagst gemeten waarde in het lokaal. De ventilatie in de lokalen bleek dusdanig slecht dat de buitenluchtconcentratie vrijwel nooit werd gehaald en de CO 2 - meter verkeerd werd gekalibreerd. De CO 2 -metingen werden daardoor onjuist. Daarnaast bleken een aantal meters defect te zijn, waardoor de meetresultaten onbetrouwbaar waren. Gekozen is om het onderzoek uit te voeren met andere, niet zelfkalibrerende meetapparaten. Eén van de gebruikte CO 2 -meters bleek na afloop van het onderzoek een relatief grote afwijking te vertonen (-7,9% ten opzichte van een referentiemeter). Deze meter is gebruikt in lokaal 17 met mechanische ventilatie. Niet duidelijk is wanneer in het onderzoek de afwijking is ontstaan. Mogelijk dat hierdoor een iets te positief beeld van de mechanisch geventileerde lokalen is ontstaan, maar voor de conclusies van het onderzoek is het niet relevant. Opmerkingen bij de installatie De mechanische vantilatie in de school in Groningen bleek te veel lawaai te maken, vooral wanneer met CO 2 -sturing werd gewerkt. Om te voorkomen dat de stekker uit het stopcontact werd getrokken is gekozen voor een vast debiet. Uit energiebesparingopzicht is dit niet de gewenste oplossing. Het ventilatiesysteem wordt op afstand aangestuurd. Aan de ene kant is dit een voordeel: de school heeft zelf geen omkijken naar het systeem. Maar aan de andere kant wordt het de hele ventilatie op deze wijze een black box, waar de gebruiker geen invloed en geen zicht op heeft. Dit is een ongewenste situatie. De wijze waarop de apparatuur van de firma Innosource voor dit onderzoek is gebruikt, blijkt niet te leiden tot goede ventilatie. Inmiddels is het systeem door de firma Innosource aangepast. De veel geluid producerende afzuig-units zijn verplaatst naar het dak en er wordt weer CO 2 -gestuurd geventileerd. De aanpassingen staan vermeld in bijlage 11. In het komende stookseizoen zal worden onderzocht of deze aanpassingen leiden tot een goede ventilatie. 18 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

20 Opmerkingen bij het debiet In 3.4 staat in tabel 2 aangeven wat de benodigde ventilatie per persoon moet zijn om tot een bepaald CO 2 -gehalte te komen. Wat betekent dit voor de onderzochte scholen. De school in Vledder heeft een maximaal debiet per lokaal van 440 m 3 /uur. Het maximaal aantal personen per lokaal is: en 35. Dit komt neer op een ventilatie per persoon van: 18,3 17,6 16,2 15,7 15,2 en 12,6 m 3 /uur. In de praktijk zal het debiet niet voortdurend maximaal zijn. Volgens tabel 2 leidt dit tot ventilatieklasse slecht met CO 2 -waarden boven 1400 ppm. De waarden liggen in de lokalen tussen de 2000 en 3100 ppm. De school in Groningen heeft een vast debiet van 400 m 3 /uur (de afzuiging is 300 m 3 /uur). Het aantal personen per lokaal is: en 25. Dit komt neer op een ventilatie per persoon van: 18,2 17,3 en 16,0 m 3 /uur. Volgens tabel 2 leidt dit tot ventilatieklasse slecht met CO 2 -waarden boven 1400 ppm. De waarden liggen in de interventie-lokalen tussen 1300 en 1600 ppm. De lokalen zullen niet altijd bezet zijn met het opgegeven aantal personen. Zo zijn ziekte en korte pauzes niet in de berekeningen meegenomen. Ook andere vormen van ventilatie (via roosters/ramen/deur) zijn buiten beschouwing gelaten. De werkelijke ventilatie per persoon zal naar verwachting dan ook groter zijn dan in bovenstaande is aangegeven. Het ventilatiesysteem in de Groningse school lijkt een betere luchtverversing te genereren dan het systeem in de school te Vledder. Een voor de hand liggende verklaring is dat het systeem in Groningen een vast debiet van 400 m 3 /uur heeft, terwijl het systeem in Vledder CO 2 - gestuurd wordt. Echter bij de gemeten CO 2 -gehaltes zou het systeem overwegend maximaal moeten draaien. De CO 2 -sensor van het systeem in Vledder zit op de unit, waar ook de verse lucht wordt ingeblazen. Mogelijk dat daardoor het CO 2 -gehalte ter hoogte van de unit lager is dan in de rest van het lokaal. Een groot verschil tussen de systemen is dat in de school te Vledder afzuiging en inblazing aan dezelfde kant van het lokaal zijn gelokaliseerd. Hierdoor ontstaat mengventilatie. Bij de school in Groningen wordt aan de raamkant ingeblazen en aan de andere zijde van het lokaal afgezogen. Dit is een vorm van dwarsventilatie. Deze manier van ventileren is efficienter dan mengventilatie. De benodigde ventilatie per persoon zoals aangegeven staat in tabel 2 ( 3.4) is gebaseerd op mengventilatie, bij verdringingsventilatie kan worden volstaan met minder ventilatie per persoon. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

21 6 Conclusies Uit dit onderzoek kunnen de volgende conclusies worden getrokken: - In de lokalen van een school die door de directie als problematisch werden gezien, bleek de luchtverversing inderdaad zeer slecht te zijn. - In de lokalen van een school met mechanische ventilatie die door de directie als goed wordt beoordeeld, bleek de ventilatie veel minder dan wenselijk is. - Het aanbrengen van mechanische ventilatie geeft een aanzienlijke verbetering van de luchtverversing. In dit onderzoek bleek de capaciteit van de systemen ontoereikend om (bij een acceptabel geluidsniveau) te komen tot een ventilatie die voldoet aan de gezondheidscriteria. Daarnaast bleek dat de luchtverversing in de school met mengventilatie 4 slechter is dan die in de school met dwarsventilatie 5. - Zowel capaciteit als geluidsproductie zijn punten van aandacht, wanneer wordt gekozen voor mechanische ventilatie. Te verwachten is dat op langere termijn reiniging en onderhoud belangrijke aandachtspunten moeten zijn. Ook bleek het aanbrengen en afregelen van het systeem veel meer tijd te kosten dan aanvankelijk werd gesteld (6 weken in plaats van de geplande 1 week). Dit betekent dat de op de markt aangeboden systemen niet zonder meer voldoen aan de gestelde eisen. 7 Aanbevelingen Het binnenmilieu is in een groot deel van de scholen voor verbetering vatbaar, ook als de leerkrachten tevreden zijn. De aangeboden mechanische ventilatiesystemen blijken niet zonder meer te leiden tot de gewenste luchtverversing. Meer onderzoek is nodig om na te gaan of er betere systemen op de markt zijn. Hierbij is ook de ventilatievorm (mengventilatie versus dwars-/verdringingsventilatie) van belang. Een combinatie met energiebesparende maatregelen maakt de aanpassingen mogelijk kostenneutraal of zelfs kostenbesparend. 4 Bij mengventilatie is de aan- en afvoer van lucht aan dezelfde zijde van het lokaal. 5 Dwarsventilatie heeft de aan- en afvoer van lucht aan verschillende zijden van het lokaal. 20 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni 2006.

22 8 Literatuur Daisey JM, Angell WJ, Apte MG. Indoor air quality, ventilation an health symptoms in schools: an analysis of existing information. Indoor Air 2003;13: Duijm F. Toetswaarden voor ventilatie in scholen en kindercentra. GGD Nederland, werkgroep binnenmilieu, Geelen L.M.J. Gezond (venti)leren op school! Verbetering van het binnenmilieu op basisscholen door het ventilatiegedrag van leerkrachten te verbeteren met behulp van het ventilatieadvies-op-maat, de CO 2 -signaalmeter en het lespakket Buitenlucht, kom je binnen spelen? Breda. Bureau Medische Milieukunde van de GGD en Brabant/Zeeland, 2006 Haans L, Boerstra A.C, Derikx C.C.M. Binnenmilieu in basisscholen. Serie Praktijkboek Gezonde Gebouwen ISSO/SBR. Rotterdam, Meijer G. Binnenmilieu; Ongezonde lucht in Groninger schoollokalen. GGD Groningen feitenblad, Mendell MJ, Heath GA. Do indoor pollutant and thermal conditions in schools influence student performance? A critical review of literature. Indoor Air 2004;14:1-6. Niessen W. Kan de citotoets beter? Een onderzoek naar de invloed van ventilatieadviezen op het binnenklimaat in basisscholen. GGD Groningen, 2005 Shendell DG, Prill R, Fisk WJ, et al. Associations between classroom CO 2 concentrations and student attenaence in Washington and Idaho. Indoor Air 2004;14: Van Ass M. Ventilatie-systeem Briza op de Jenaplanschool. GGD Regio IJssel-Vecht, Van Doorn W.J, Wouters-van Buggenum S. Verbetering binnenmilieu op basisscholen en het effect van een CO 2 -signaalmeter. Helmond. GGD Zuidoost-Brabant, Lekker fris in school. GGD Groningen, juni

23 Lekker fris in school Onderzoek naar mechanische ventilatie en binnenmilieu, beoordeling van 2 systemen BIJLAGEN Juni 2006 G. Meijer, F. Duijm GGD Groningen Postbus AN Groningen Bijlage 1. Rapportage vergelijking gebruikte meetapparatuur Bijlage 2. Info onderzochte scholen Bijlage 3. Gebruikte mechanische ventilatiesysteem Bijlage 4. Rapportage resultaten controle meetapparatuur na onderzoek Bijlage 5. Rapportage (voorlopige) resultaten aan de school Bijlage 6. Ruwe data CO 2 metingen Bijlage 7. Figuren CO 2 gemiddeld en % overschrijding 1000 ppm/lokaal/week Bijlage 8. Figuren CO 2 gemiddeld en % overschrijding 1000 ppm gemiddeld/groep/week Bijlage 9. Ruwe data geluids- en debietmeting Bijlage 10. Tros radar (tekst website) week 47, 2005 Bijlage 11. Aanpassingen ventilatiesysteem school groningen

24

25 Rapportage vergelijking gebruikte meetapparatuur BIJLAGE 1 Vergelijking meetapparatuur in het kader van het pilot-onderzoek: Lekker fris in school Datum: Inleiding De afgelopen jaren heeft de GGD Groningen het binnenmilieu in scholen meermalen onderzocht. Hieruit blijkt dat de kwaliteit van het binnenmilieu vaak te wensen overlaat. Ook uit onderzoek elders is gebleken dat het binnenmilieu niet optimaal is voor de gezondheid. Ventilatieadviezen en directe terugkoppeling van het CO 2 -gehalte aan de leerkracht geeft vaak aanzienlijke verbetering in ventilatie van de klaslokalen. In het overgrote deel van de lokalen blijft echter sprake van een overschrijding van de milieuhygiënische grenswaarde voor CO 2. In het voorgenomen onderzoek Lekker fris in school was het de bedoeling om, na een nulmeting, het effect van ventilatieadviezen op maat en directe terugkoppeling van het CO 2 - gehalte aan de leerkracht te meten. In een later stadium was gepland om een drietal lokalen te voorzien van mechanische CO 2 -gestuurde ventilatie. Vervolgens zou het effect hiervan gemeten worden en gedurende langere tijd gekeken naar het al dan niet teruglopen van het effect van de eerste interventie (ventilatieadviezen op maat en directe terugkoppeling van het CO 2 -gehalte aan de leerkracht). Een overzicht van het beoogde meetprogramma is te vinden op pagina 8. Voor het continue registreren van het CO 2 -gehalte is gekozen voor de CO 2 -Master van de firma Innosource te Lisse. 2 Beschrijving apparatuur De CO 2 -Master wordt omschreven als een uniek systeem dat is ontwikkeld om de luchtkwaliteit in verschillende verblijfsruimten van gebouwen te monitoren. Dit systeem kan worden toegepast zonder ingrijpende installatietechnische aanpassingen. De luchtmeting in de verblijfsruimten met de CO 2 -sensoren, datacommunicatie over het lichtnet en centrale registratie van de gegevens op een computer. De opgeslagen gegevens kunnen worden geëxporteerd naar andere bestandsformaten. De CO 2 -Master software is uitgerust met een GSM/GPRS-interface die de gebruiker in staat stelt om de geregistreerde gegevens op afstand in- en uit te lezen. Een uitgebreidere beschrijving is te vinden op De CO 2 -sensoren (met elektrochemische cel) worden (via Innosource) geleverd door de firma AME te Eindhoven. De sensoren zijn voorzien van een drietal LED s in de kleuren groen, oranje en rood, die apart worden aangestuurd. De LED s worden gebruikt voor het aanduiden van een bepaalde status. In onderstaande tabel staan de standaard instellingen. Status Regulier gebruik CO 2 -concentratie: < 800 ppm Regulier gebruik CO 2 -concentratie: 800 ppm - <1200 ppm Regulier gebruik CO 2 -concentratie: 1200 ppm ppm Regulier gebruik CO 2 -concentratie: > 1600 ppm Opwarmen Aanmelden Hoge CO 2 -concentratie (brand) Error LED aanduiding Fel groen Fel groen & oranje Fel oranje & rood Fel rood Fel oranje knipperend (4 seconden) Fel groen knipperend (1 seconde) Fel rood knipperend (1 seconde) Zwak rood Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

26 BIJLAGE 1 Voor het project Lekker fris in school zijn 12 CO 2 -sensoren en een centrale computer aangeschaft en geïnstalleerd in een school in Groningen. Elke minuut wordt een meetwaarde per sensor doorgegeven en opgeslagen op de centrale computer die is opgesteld in een af te sluiten kast. De leerkrachten worden via LED s op de sensoren geattendeerd op een te hoog CO 2 -gehalte. Op verzoek zijn de LED-aanduidingen aangepast. Afgesproken was de volgende indeling: CO 2 -concentratie < 800 ppm: groen CO 2 -concentratie ppm: groen & oranje CO 2 -concentratie ppm: oranje & rood CO 2 -concentratie > 1200 ppm: rood 3 Probleemomschrijving De installatie van de apparatuur werd voor aanschaf omschreven als plug and play, maar in de praktijk bleek de firma toch enkele dagen nodig te hebben om alles te installeren. Vooral de communicatie via het lichtnet bleek problematisch. Dit werd toegeschreven aan het feit dat de school bestaat uit de aan elkaar gebouwde voormalige kleuterschool en voormalige lagere school. Ook zijn in het verleden lokalen bijgebouwd. De communicatie via het lichtnet kon hierdoor niet zonder meer gerealiseerd worden. Door middel van het plaatsen van een extra tweak is dit probleem opgelost. Het was de bedoeling dat de leerkrachten tijdens de voormeting geen zicht hadden op de gekleurde LED s. De firma AME zou daartoe softwarematig de LED s uitschakelen en na de voormeting weer inschakelen. Dit kan de firma doen via inbellen naar de centrale computer. Door een miscommunicatie tussen Innosource en AME bleken de LED s niet te zijn uitgezet en hebben de LED s gedurende de gehele voormeting gebrand en naar alle waarschijnlijkheid het gedrag van de leerkrachten beïnvloed. In het begin van het onderzoek bleken de stekkers van de sensoren met enige regelmaat uit het stopcontact te worden getrokken. Tijdens een stroomonderbreking is er geen contact met de centrale computer. Als het contact weer wordt hersteld, duurt het 24 uur voor de sensor weer betrouwbare waarden aan de computer doorgeeft. Dit probleem is grotendeels opgelost door het plaatsen van extra contactdozen. Eén sensor was door de leerkracht op een andere plaats gehangen. Er bleek geen communicatie van de sensor met de centrale computer via het stopcontact waar de meter was ingeplugd. De communicatie met de computer bleek in ieder geval voor één sensor (lokaal 17) niet optimaal. Per dag missen verspreid ca 20 tot 100 meetpunten. Voor de dataverwerking is dit erg onhandig, aangezien dan niet met de standaardberekeningsmethode kan worden gewerkt. Er is nog geen oplossing voor dit probleem. Na de eerste meetweken bleken de gehaltes in de 6 bijgebouwde en naar verwachting slechtste lokalen behoorlijk hoog te zijn. Gehaltes liepen op tot boven de 5000 ppm (advieswaarde = 1000 ppm). Deze resultaten zijn in een eerder stadium dan gepland besproken met de betreffende leerkrachten en er is dringend geadviseerd beter te ventileren en te luchten. Op basis van deze gegevens is de onderzoeksopzet aangepast. Het leek, gezien de hoge waarden, niet verantwoord om een langdurige voormeting te doen. Gaande het onderzoek begon de twijfel over de juistheid van de resultaten te ontstaan. Vooral de soms hoge nachtwaarden (normaal rond de 500 ppm) versterkten deze twijfels. In eerste instantie werd als verklaring verondersteld dat de ventilatie blijkbaar tijdens de nacht zo Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

27 BIJLAGE 1 minimaal was, dat een startgehalte van rond de 1000 ppm aannemelijk was. Maar een concentratie van meer dan 2000 ppm om 12 uur s nachts op dinsdag 19 april 2005 in lokaal 18 (zie pagina 9) werd wel erg ongeloofwaardig. Vooral de sensoren in de lokalen 17 en 18 hadden met enige regelmaat een vrij hoge beginwaarde. Op basis hiervan is besloten tot het uitvoeren van controle-metingen. 4 Controle-metingen In verband met de toenemende twijfel over de juistheid van de geregistreerde CO 2 - concentraties is besloten tot het uitvoeren van controle-metingen. Onderstaand wordt de werkwijze, de resultaten en de resultaten van de test van de controle-meetapparatuur beschreven. 4.1 Werkwijze controle-metingen Gedurende drie dagen zijn 9 CO 2 -meters met infrarood sensor (Telaire 7001 van de firma Atal te Purmerend) verdeeld over de lokalen en naast de sensoren van Innosource geplaatst. De meetwaarden zijn opgeslagen op externe loggers (ATV-13 van de firma Atal) De meters waren het afgelopen jaar niet gekalibreerd door Atal, maar wel recent aan elkaar gelijk gesteld bij een concentratie van ca ppm. Uit vergelijking van de Atal-meetapparatuur ten opzichte van elkaar vlak voor de controle-metingen bleek dat de meters maximaal 3,7% afweken van het gemiddelde van alle meters. 4.2 Resultaten controle-metingen De resultaten van de Atal- en Innosource-meters zijn per lokaal met elkaar vergeleken (zie pagina 10, 11, 12) en de procentuele afwijking ten opzichte van de Atal-meter is berekend (zie pagina 13). De resultaten waren zeer teleurstellend. Afwijkingen van meer dan 100% kwamen meermalen voor. Per sensor bleken ook verschillen te bestaan. Zo liep in lokaal 14 de ene dag de meters gelijk op, terwijl de dag erna een factor 2 verschil werd gevonden (zie pagina 11). Ook al zijn de Atal-meters niet optimaal gekalibreerd, dan is de verwachting toch dat hetzelfde patroon wordt gevonden. 4.3 Test controle-meters Het was mogelijk dat de Atal-meters onderling bij concentratie anders dan rond de 1000 ppm veel van elkaar zouden verschillen. Om dit uit te sluiten zijn de meters onderling met elkaar vergeleken, waarbij de CO 2 -concentratie is opgevoerd tot 4200 ppm. Uit de resultaten blijkt dat de afwijkingen ten opzichte van het gemiddelde binnen de grenzen liggen. In het lagere meetbereik (rond de 400 ppm) maximaal 13%, bij de hogere gehaltes worden de afwijkingen veel kleiner. Een overzicht van de resultaten van deze test staan vermeld in pagina 13. Hieruit is de conclusie getrokken dat de Atal-meters voldoende betrouwbaar zijn. 5 Actie Innosource De firma Innosource heeft de sensoren van de lokalen 17 en 18 opgehaald om ze opnieuw te kalibreren. Echter ook bij andere sensoren (in de drie meetdagen niet bij alle) worden grote verschillen gevonden. De resultaten van het vergelijkende onderzoek zijn doorgegeven aan de firma, met de mededeling dat op basis van de meetgegevens van de afgelopen maanden geen onderzoeksrapport kan worden geschreven. De firma geeft als oorzaak het gebruik. Volgens Innosource kalibreert de sensor zichzelf dagelijks. Als het vertrek niet eens per week wordt geventileerd, komt de sensor dus niet aan zijn benedengrens. Er wordt dan uitgegaan van een te hoge referentie. Iedere dag wordt de afwijking groter. Als vervolgens ook maar één keer de lage waarde (350 ppm) wordt bereikt, is het systeem weer nauwkeurig. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

28 BIJLAGE 1 Volgens Innosource kunnen in de toekomst problemen worden voorkomen als de lokalen één maal per week worden gelucht. Ook is het mogelijk om softwarematig in de slechte lokalen wekelijks aan de hand van de andere lokalen een eigen baseline af te leiden. Innosource concludeert dat de sensoren goed zijn. Daarnaast kan volgens Innosource naar verwachting de onnauwkeurigheid uit de betreffende metingen worden gehaald. Informatie uit de handleiding Na meermalen om een uitgebreide handleiding te hebben gevraagd, is deze toeg d. Hierin staat het principe vermeld van deze dagelijkse kalibratie. Het gaat om het compenseren van de offset drift van de CO 2 -sensor. De CO 2 -concentratie wordt door de CO 2 -sensor weergegeven als een verschilspanning ten opzicht van een bepaalde basisspanning (offset). De normale offset spanning is gedefinieerd bij een CO 2 -concentratie van 350 ppm en wordt baseline genoemd. De baselinespanning is gelijk aan de sensorspanning bij een CO 2 -concentratie van de buitenlucht, de sensorspanning is lager naarmate het CO 2 -gehalte hoger wordt. Voor de bepaling van het CO 2 -gehalte, wordt de offsetspanning afgetrokken van de sensorspanning. Omdat de offsetspanning in de loop van de tijd verloopt, moet ook de waarde die van de sensorspanning wordt afgetrokken veranderen (de compensatiespanning). Dit kan naar twee kanten: 1. Als de sensorspanning hoger is dan de baselinespanning, dan wordt de baseline automatisch naar boven gecorrigeerd (gehaltes onder de 350 ppm zijn dus niet mogelijk). 2. Als de baselinespanning te hoog is gekozen, wordt de sensorspanning bij 350 ppm niet gelijk aan de baseline-spanning, maar blijft lager (het CO 2 -gehalte wordt dan te hoog weergegeven). Dit wordt gedetecteerd door de micro controller door bij te houden wanneer de laatste correctie van de baseline heeft plaatsgevonden (naar boven of naar beneden?). Als dit langer geleden is dan een vooraf gedefinieerde tijd (bijv. 24 uur), dan wordt de baseline automatisch verlaagd (hoe laat? met hoeveel?) (het effect is dat het gemeten CO 2 -gehalte lager wordt). Als na een week de baseline nog niet de momentane sensorspanning heeft bereikt (nog niet gelijk aan elkaar is geweest, m.a.w. op 350 ppm uitkomt), dan wordt de baseline verlaagd tot dezelfde waarde als de werkelijke sensorspanning (hoe laat?). Dit betekent: Als het werkelijke CO 2 -gehalte in een lokaal niet gedurende de nacht terugloopt naar 350 ppm, maar door slechte nachtventilatie bijvoorbeeld zakt tot 850 ppm, dan wordt elke 24 uur de baseline gecorrigeerd (met hoeveel?) en na een week wordt de baselinespanning gelijk gesteld aan de sensorspanning bij 850 ppm. Het gevolg hiervan is dan vanaf die bijstelling het gemeten gehalte 500 ppm te laag wordt weergegeven! Als de werkelijke CO 2 -concentratie vervolgens zakt tot bijvoorbeeld 750 ppm, dan wordt de baseline weer gelijkgesteld en wordt vervolgens 400 ppm te laag weergegeven. Dit gaat door tot het gehalte weer eens op buitenluchtniveau (350 ppm) is geweest en er weer sprake is van een juiste weergave. 6 Conclusie Gezien het bovenstaande lijken de meters niet geschikt voor het meten van CO 2 in ruimten die niet regelmatig het CO 2 -gehalte gelijk aan dat van buiten bereiken. Dat wil zeggen: in slecht geventileerde klaslokalen, waar juist behoefte is aan een goede CO 2 -meting, voldoet dit systeem niet. Van de school verlangen dat er wekelijks gelucht wordt is niet wenselijk en niet te controleren. De baseline bijstellen aan de hand van andere lokalen is alleen mogelijk als de offset-drift van de sensoren gelijk is. Dit is niet erg aannemelijk. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

29 BIJLAGE 1 Er is geen verklaring gegeven voor de soms factor 2 verschil tussen beide meetapparaten (bijvoorbeeld in lokaal 11 geeft Atal ca 2600 ppm en Innosource ca 4500 ppm, zie pagina 11). Dit verschil is niet te verklaren door de automatische kalibratie, waardoor de gemeten gehaltes juist lager zouden moeten uitkomen dan de werkelijke waarden. Er is geen verklaring gegeven voor de verschillen per lokaal op de verschillende meetdagen. Zo geeft lokaal 14 op de 2 e dag een redelijk gelijk beeld bij Atal en Innosoure, terwijl op de 3 e dag een factor 2 verschil wordt gevonden (zie pagina 11). De meetwaarden tot nu toe zijn niet bruikbaar voor het onderzoek. De planning (zie pagina 8) wordt daardoor niet gehaald. Aan de school zijn op basis van de metingen onjuiste gegevens verstrekt en is onnodig onrust ontstaan. Het onderzoek kan ook in een later stadium met goede meetapparatuur niet meer worden uitgevoerd in dezelfde school volgens de oorspronkelijke opzet. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

30 BIJLAGE 1 Schematisch overzicht oorspronkelijk opzet van het onderzoek Lekker fris in school Januari 2005: Half februari: Eind februari: Selectie probleemschool Nul-meting (blind) Analyse Advies op maat CO 2- feedback Inclusiecriteria: - Probleemschool (obv OCSW/JGZ/hoog CO 2 ) - Minimaal 12 lokalen - Geen mechanische ventilatie - Interventie mogelijk Hypothese: - Ventilatie slecht in de meeste lokalen gedurende een groot deel van de tijd (CO 2 -gehalte te hoog). September: Langdurige effectmeting (open) Tussenrapportage Hypothese: - Ventilatiegedrag verbetert, maar ventilatie nog steeds onvoldoende. - Ventilatiegedrag verslechtert in de loop van de tijd. Oktober: Selectie 3 lokalen voor CO2-gestuurde mech.ventilatie Inclusiecriteria: - Probleemlokalen met hoogste CO 2. - Interventie mogelijk i.o.m. betrokken partijen. Januari 2006: Na- en effectmeting Hypotheses: - Ventilatiegedrag verslechtert verder in de niet aangepaste lokalen. - Goede ventilatie bij 3 aangepaste lokalen. Rapportage Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

31 Dag-grafiek met hoge beginwaarden BIJLAGE 1 dinsdag 19/04/05 totaal Lokaal: 6 17 A Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. 7

32 Resultaten vergelijking meetapparatuur BIJLAGE 1 27,28,29/04/05 lokaal 1 innosource (zwart) + atal (grijs) ,28,29/04/05 lokaal 6 innosource (zwart) + atal (grijs) ,28,29/04/05 lokaal 8 innosource (zwart) + atal (grijs) Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

33 Resultaten vergelijking meetapparatuur BIJLAGE 1 27,28,29/04/05 lokaal 11 innosource (zwart) + atal (grijs) ,28,29/04/05 lokaal 13 innosource (zwart) + atal (grijs) ,28,29/04/05 lokaal 14 innosource (zwart) + atal (grijs) Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. 9

34 Resultaten vergelijking meetapparatuur BIJLAGE 1 27,28,29/04/05 lokaal 17 innosource (zwart) + atal (grijs) lokaal 17 heeft een aantal missende waarden, daardoor is de grafiek wat verschoven 27,28,29/04/05 lokaal 18 innosource (zwart) + atal (grijs) Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

35 Procentuele afwijking Innosource-meters t.o.v. Atal-meters BIJLAGE 1 27,28,29/04//05 overzicht % verschil Innosource tov Atal 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20,0-40,0-60,0-80,0-100,0 lok.1 lok.14 lok.6 lok.8 lok.11 lok.13 lok.18 Testresultaten controle-meters vergelijking atal-meters 14 en 15 mei B 3C 4D 5E F 0 00:00:00 04:00:00 08:00:00 12:00:00 16:00:00 20:00:00 00:00:00 04:00:00 08:00:00 12:00:00 16:00:00 20:00:00 7G 9I 10J Procentuele afwijking Atal-meters t.o.v. het gemiddelde van de meters vergelijking atal-meters 14 en 15 mei 2005 % afwijking tov het gemiddelde B 3C 5 4D :00:00 04:00:00 08:00:00 12:00:00 16:00:00 20:00:00 00:00:00 04:00:00 08:00:00 12:00:00 16:00:00 20:00:00 5E 6F 7G 9I 10J Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. 11

36 12 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

37 Info onderzochte scholen Oosterhogebrugschool Groningen Een aangepast lokaal. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. BIJLAGE 2

38 Plattegrond Oosterhogebrugschool Groningen Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

39 Oosterhogebrugschool Groningen; 6 lokalen van het onderzoek BIJLAGE 2 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

40 BIJLAGE 2 De Hoekstee, Vledder Klimarad-unit school Vledder, geopend Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

41 Plattegrond de Hoekstee, Vledder BIJLAGE 2 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

42 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

43 Innosource Gebruikte mechanische ventilatie BIJLAGE 3 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

44 BIJLAGE 3 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

45 ClimaRad BIJLAGE 3 De ventilatie-unit De ventilatie-unit bevindt zich achter de radiator. Het beschikt over twee onderhoudsvrije gelijkstroom ventilatoren (voor luchttoevoer en luchtafvoer), een kunststof warmtewisselaar, luchtfilters en elektronica voor de aansturing. Dit alles is ondergebracht in een hoogwaardige kunststof behuizing. Er zijn twee typen ClimaRad balansventilatie-units verkrijgbaar: 1. Sensotronic Deze is voorzien van CO 2 - en luchtvochtigheidssensoren die continu de luchtkwaliteit meten. De ventilatie wordt op basis van de gemeten luchtkwaliteit aangestuurd. De bediening vindt plaats met het bijgeleverde bedieningspaneel. 2. Slave-Unit Deze unit is bedoeld voor situaties waarin meerdere ClimaRad-systemen binnen één vertrek nodig zijn (bijvoorbeeld een klaslokaal, kantine, etc.). Hij kan alleen worden aangestuurd door een Sensotronic, en heeft daarom geen besturingselektronica, geen sensoren en geen bedieningspaneel. Luchtfilters Elke ClimaRad is voorzien van HAF (High Air Flow) luchtfilters voor zowel de luchttoevoer als de luchtafvoer. Het luchttoevoerfilter zuivert de binnenstromende verse lucht; het luchtafvoerfilter houdt de warmtewisselaar schoon. Een indicator op het bedieningspaneel geeft aan wanneer het luchtoevoerfilter geïnspecteerd en eventueel vervangen moet worden. Energiebesparing De ClimaRad is een gebalanceerd ventilatiesysteem met warmteterugwinning. Gebalanceerd betekent: er wordt evenveel gebruikte lucht afgezogen als er verse lucht wordt toegevoerd de twee luchtstromen zijn dus in balans met elkaar. Warmteterugwinning houdt in, dat zoveel mogelijk warmte van de afgevoerde oude lucht wordt overgedragen aan de toegevoerde verse buitenlucht. Dit bespaart flink op uw stookkosten en voorkomt koude tocht van toegevoerde verse buitenlucht. Ook de automatische aansturing van de ClimaRad Sensotronic zorgt voor een verlaging van het energieverbruik, omdat er nu niet onnodig geventileerd wordt. Tenslotte zorgen de gelijkstroomventilatoren, de efficiënte voeding en het geringe stand-by verbruik voor een minimaal elektriciteitsverbruik (zie technische specificaties voor verbruikgegevens). Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

46 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

47 Rapportage resultaten controle meetapparatuur na onderzoek BIJLAGE 4 Test CO 2 -meters na onderzoek testdatum: 02/04/06 CO 2 ref A C D E F G gemiddelde % afwijking tov ref. afw.(%) A1 4,4 6,5 3,8 1,2 1,5 2,1 1,3 1,0 1,0 1,4 1,7 1,0 2,2 C3 6,9 5,5 4,8 4,3 1,7 1,6 0,5 1,5 1,8 2,4 2,3 2,2 3,0 D4-1,1 1,2 0,4-0,2-2,1-2,9-2,0-2,3-1,6-0,4 0,8-0,3-0,9 E5 5,7 5,7 4,7 2,3 2,4 2,1 1,9 0,8 1,4 1,7 2,5 1,4 2,7 F6-10,3-7,8-7,6-7,1-9,0-8,9-7,7-8,3-8,2-7,4-5,9-6,6-7,9 G7 9,1 7,4 6,2 3,7 2,2 2,1 2,0 2,0 2,4 3,2 3,1 2,7 3,8 Conclusie: Meter F6 wijkt meer dan 5% af van de referentiemeter. Deze meter is gebruikt in lokaal 17 van de Oosterhogebrugschool, de gemeten CO 2 -waarden zijn daar te laag gemeten. Niet duidelijk is vanaf wanneer de te grote afwijking is ontstaan. De afwijking is in het lage gebied groter dan in het hogere gebied. De overige meters zijn rond 1000 ppm goed. Het is niet uit te sluiten dat er tijdens het onderzoek grotere afwijkingen zijn geweest. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

48 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

49 Rapportage (voorlopige) resultaten aan de school BIJLAGE 5 Aan: Van: Gea Meijer, GGD Groningen Datum: 8 februari 2006 Betreft: Voorlopige resultaten ventilatie-onderzoek Bijgaand een overzicht van de resultaten van de metingen tot de kerstvakantie Toelichting: De resultaten zijn van week 40 (3 oktober) tot en met week 51 (23 december). In week 43 (herfstvakantie) is gestart met de installatie van de ventilatiesystemen in de lokalen 13, 15 en 17. Vanaf week 50 draait het systeem volledig. De leverancier gaat in de komende tijd het systeem nog verder verbeteren, vooral wat betreft het geluid. In de grafieken wordt CO 2 P98 getoond. CO 2 (kooldioxide) wordt gebruikt als maat voor de ventilatie. P98 (98-percentiel) is de waarde waarvoor geldt dat 98% van de waarnemingen kleiner of gelijk aan die waarde is; dit komt overeen met het maximum zonder de piekwaarden. Er zijn verschillende advieswaarden in omloop, maar een CO 2 P98 boven 1200 ppm is ongewenst. Toelichting plaatjes: Figuur 1 geeft een overzicht van de CO 2 gemiddeld per week voor de afzonderlijke lokalen. Figuur 2 geeft een overzicht van de CO 2 gemiddeld per week, maar daarbij zijn de lokalen met ventilatiesysteem samengevoegd en de lokalen zonder ventilatiesysteem ook. Figuur 3 is gelijk aan figuur 2, maar hierin zijn de resultaten weergegeven als lijn. Beschrijving resultaten: De weken 40, 41 en 42 zijn gebruikt voor de voormeting. Geen van de lokalen beschikte in die weken over mechanische ventilatie. De resultaten van de lokalen wisselen wel, maar er is geen duidelijk verschil tussen de lokalen zonder (-) en de lokalen die de mechanische ventilatie krijgen (+). In de weken 44 tot 50 is het ventilatiesysteem in de drie lokalen aangebracht en is er een duidelijk verschil tussen de groepen met en de groepen zonder mechanische ventilatie. Vanaf week 50 als het systeem volledig werkt is het verschil nog groter tussen de groepen met en de groepen zonder mechanische ventilatie. De waarden liggen in alle lokalen met mechanische ventilatie nog steeds boven 1200 ppm. Het systeem zou dan ook hoger moeten worden afgesteld. Gezien de geluidsproductie is dat op dit moment niet haalbaar, maar zal worden meegenomen in het verbetertraject. De waarden in de lokalen zonder mechanische ventilatie zijn (veel) te hoog. Op korte termijn is verbetering in gebruik van ventilatievoorzieningen zeker aan te bevelen, maar het is niet waarschijnlijk dat alleen met beter gebruik een gehalte beneden de 1200 ppm gerealiseerd worden. Bijgaand folders over hoe het binnenmilieu kan worden verbeterd. Als er nog vragen zijn over het bovenstaande dan ben ik uiteraard bereid een toelichting te geven. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

50 Figuur 1 BIJLAGE 5 CO2 P98 voor, tijdens en na installatie start install oplevering weeknummer Figuur 2 CO2 P98 voor, tijdens en na installatie gem. - gem start install oplevering weeknummer Figuur 3 CO2 P98 voor, tijdens en na installatie gem. - gem start install oplevering weeknummer Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

51 Ruwe data CO 2 -metingen BIJLAGE 6 School Groningen: CO 2 -metingen tijdens lestijden CO 2 gem weeknummer start installatie oplevering gem gem CO 2 P98 weeknummer start installatie oplevering gem gem CO 2 % overschrijding weeknummer start installatie oplevering gem gem School Vledder: CO 2 -metingen tijdens lestijden Groep: 1/2 A 1/2 B 3 4 5/6 7/8 wissel sp.lok. gem leslokalen P gem %OV Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

52 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

53 Figuren CO 2 gemiddeld en % overschrijding 1000 ppm/lokaal/week BIJLAGE 7 School Groningen: CO 2 gemiddeld CO 2 gemiddeld voor, tijdens en na installatie start install oplevering weeknummer School Groningen: % lestijd waarin CO 2 -gehalte hoger is dan 1000 ppm per lokaal per week CO 2 % overschrijding voor, tijdens en na installatie start install oplevering weeknummer School Vledder: CO 2 gemiddeld CO 2 gemiddeld /2 A 1/2 B 3 4 5/6 7/8 w issel sp.lok. School Vledder: % lestijd waarin CO 2 -gehalte hoger is dan 1000 ppm per lokaal per week CO 2 % overschrijding /2 A 1/2 B 3 4 5/6 7/8 w issel sp.lok. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

54 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

55 Figuren CO 2 gemiddeld en % overschrijding 1000 ppm/lokaal/week BIJLAGE 8 School Groningen: CO 2 gemiddeld CO 2 gemiddeld voor, tijdens en na installatie gem. - gem start install oplevering weeknummer School Groningen: % lestijd in lokalen zonder (-) en met (+) mechanische ventilatie waarin het CO 2 -gehalte hoger is dan 1000 ppm per week CO 2 % overschrijding voor, tijdens en na installatie gem. - gem start install oplevering weeknummer Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

56 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

57 school Groningen: geluidmetingen in leeg lokaal db(a) (slow/spl) Ruwe data geluid- en debietmeting BIJLAGE 9 midden lokaal voor inblaasunit voor gesloten deur voor open deur 14-29,4 28,5 29,6 42, ,6 28,4 28,9 38, ,8 30,4 30,1 47,4 gem ,9 41,2 45,3 46, ,8 41,1 38,6 42, ,7 39,3 43,8 51,7 gem school Vledder: geluidmetingen in leeg lokaal db(a) (slow/spl) 1/2 A 1/2 B 3 4 wissel gem voor unit 50,9 51,7 53,4 54,5 54,7 53,0 midden lokaal 40,2 47,2 46,9 48,5 51,7 46,9 school Groningen: afzuigdebiet-metingen Per lokaal 1 afzuigunit met 1 ventiel boven de deur van het lokaal en 1 afzuigunit met 4 ventielen. m/s m 3 /u m/s m 3 /u m/s m 3 /u m/s m 3 /u m/s m 3 /u m 3 /u lokaal 13 totaal 5,01 135,6 2,30 61,1 1,42 36,9 0,68 16,5 0,76 18,7 5,00 135,3 2,25 59,7 1,46 38,0 0,72 17,6 0,79 19,5 5,11 138,3 2,22 58,9 1,43 37,1 0,69 16,8 0,74 18,2 2,23 59,1 0,85 21,2 gem 5,04 136,4 2,3 59,7 1,4 37,3 0,7 17,0 0,8 19,4 270 lokaal 17 totaal 6,69 181,8 1,66 43,5 0,97 24,5 0,63 15,1 0,63 15,1 6,57 178,5 1,67 43,7 0,98 24,8 0,64 15,4 0,57 13,5 6,53 177,4 1,58 41,3 0,99 25,0 0,64 15,4 0,53 12,4 6,66 181,0 1,57 41,0 1,03 26,1 0,50 11,6 6,50 176,6 0,95 23,9 gem 6,59 179,0 1,6 42,4 1,0 24,9 0,6 15,3 0,6 13,1 275 Lokaal 15: niet gemeten vanwege de locatie van de ventielen. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

58 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

59 TROS RADAR (tekst website) week 47, 2005 BIJLAGE 10 In Nederland komt er steeds meer aandacht voor het zogenaamde binnenmilieu. Kortom hoe veilig ben je binnenshuis voor giftige stoffen? Het aantal kinderen met astma of allergie is de laatste jaren flink gestegen. Een van de oorzaken is te vinden in het slecht ventileren van scholen. Door het slechte ventileren ontstaat een slecht binnenmilieu. Het ministerie van VROM is een actiecampagne gestart om vooral je ramen thuis open te laten staan om goed te ventileren. Naar aanleiding van het spotje vroeg Radar zich af hoe het gesteld is met het binnenmilieu op lagere scholen, omdat tenslotte het kind daar de meeste tijd van de dag doorbrengt. De uitkomsten zijn zorgwekkend. Binnenmilieudeskundige Atze Boerstra denkt dat je kunt stellen dat in acht van de tien scholen de binnenlucht slecht tot zeer slecht is. Boerstra heeft op een conferentie op 2 november 2005 een lezing gehouden over het slechte binnenmilieu op scholen en de gevolgen hiervan. Onder het binnenmilieu verstaat men alle fysische, chemische en biologische factoren die van invloed zijn op de gezondheid en het welzijn van de gebruikers. Een goede indicatie voor een goed of slecht binnenmilieu zijn CO2 waarden. De hygiënische grenswaarde voor CO2 concentratie in Nederland voor (basis) scholen ligt op 1200 ppm. Deze grens wordt veelvuldig overschreden. Deze hoge waarden hebben verstrekkende gevolgen zo blijkt uit recent Scandinavisch wetenschappelijk onderzoek. Wil de Gids van TNO bouw onderschrijft die conclusies en vertelt dat TNO bouw op dit moment onderzoek doet naar de relatie tussen een slecht binnenmilieu en de (leer) prestaties van leerlingen op school in Nederland. Slechte ventilatie kan leiden tot: - Discomfort bv. geurhinder - Hoofdpijn, vermoeidheid en sufheid - Slijmvliesirritaties - Overdracht infectieziekten en astma-aanvallen - Verergering van allergieën En dat resulteert in: - Schoolzieke kinderen + ziekteverzuim leraren en leidsters - Slechtere leerprestaties + - Lagere productiviteit leraren Atze Boerstra, voorzitter van de Nederlandse Binnenmilieu vereniging, denkt dat de resultaten van het TNO onderzoek nog schokkender zullen zijn. Dit omdat hij denkt dat de scholen in Nederland nog slechter geventileerd worden dan in Scandinavië. Het is dus cruciaal dat ventilatie op scholen goed is. In Nederland is er een bouwbesluit. In dit besluit staat vast waar onder andere architecten en aannemers zich aan moeten houden. De ventilatievoorziening is ook in dit bouwbesluit opgenomen en uitgedrukt in waarden. Zo mag een school niet meer CO 2, koolstofdioxide, in haar klaslokaal hebben dan 1200 ppm (ofwel delen per miljoen). Hoe kan het dan dat acht van de tien scholen die waarde bij lange na niet halen? Een logische gedachte om een klaslokaal beter te ventileren is een raampje open zetten, maar zo simpel is het niet. Ook al staan de ramen de hele dag open, hoeft dat nog niet te betekenen dat de kwaliteit van het binnenmilieu goed is. Factoren als een te laag plafond bijvoorbeeld kan hierbij ook een rol spelen. Ook de hoeveelheid kinderen in een klas maakt uit. Tegenwoordig zijn er modernere ventilatiesystemen die actief worden als er te veel CO2 gemeten wordt, maar als er te veel kinderen in de klas zitten werken ze nog steeds niet goed genoeg. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

60 BIJLAGE 10 Hoe kan het dat er te weinig aan gedaan wordt? Zijn scholen er zelf überhaupt wel van bewust wat de consequenties zijn? We hebben een willekeurige school uitgezocht. De Klimop in Haaren. Deze school heeft oude en nieuwe lokalen en zowel hoge als lage plafonds. Lonneke Haans, milieudeskundige, gaat twee lokalen testen op de aanwezige CO2 concentratie in bijzijn van de directeur. Het blijkt dat in de twee geteste lokalen de CO2 waarden veel te hoog liggen. Dit terwijl er zichtbaar ramen openstaan. Voor de directeur is het ook nog eens een verrassing dat slechte ventilatie invloed kan hebben op de leerprestaties. Dat scholen weinig weet van ventilatie verbaast Wil de Gids van TNO bouw niets, terwijl De Gids toch al twintig jaar met dit onderwerp bezig is en de normeisen voor goede ventilatie al net zo lang bestaan. En dat preventief controleren op scholen nut heeft blijkt. De Lea Dasberg school in Zutphen is op last van de burgemeester met onmiddellijke ingang op 4 november gesloten. In deze school zijn hoge concentraties chemische stoffen aangetroffen, bijvoorbeeld 300 keer de toegestane waarde van de kankerverwekkende stof benzeen. De kinderen van de school worden nu vervoerd met bussen naar andere scholen. Maar hoe heeft het zo ver kunnen komen? Uit dit rapport uit september van Pro-Monitoring blijkt dat de ventilatievoud 0.4 is in twee lokalen en die moet toch echt gemiddeld 5 zijn. Ventilatievoud wil zeggen de ingeblazen verse lucht gedeeld door de vertrekinhoud. Kortom op het moment van de meting was er te weinig frisse lucht in het gebouw aanwezig. Wij zijn twee weken later in Zutphen. Waar de gemeente, RIVM en de GGD alle ouders bijpraten over de situatie van de school. Er zijn sinds de sluiting nieuwe onderzoeken gedaan door het RIVM en zij zijn tot de conclusie gekomen dat er geen chemische stoffen in gevaarlijke hoeveelheden aanwezig zijn. Het verschil is dat het RIVM op een ander tijdstip heeft gemeten en de metingen vaker zijn uitgevoerd. Het zal de ouders en leraren een zorg zijn. Zij begrijpen het niet. Hun kinderen voelen zich beter als ze niet in de school zijn. De chemische stoffen zijn dus volgens de RIVM niet meer gevaarlijk, maar over de ventilatie van de school is nog geen duidelijkheid. De ziekteverschijnselen van de kinderen in de school zijn vergelijkbaar met de ziekteverschijnselen die optreden bij slechte ventilatie. Voor de burgemeester is het een nieuw feit dat slechte ventilatie invloed kan hebben op de leerprestaties en gezondheid van de kinderen. Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

61 Aanpassingen ventilatiesysteem school Groningen BIJLAGE 11 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

62 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. BIJLAGE 11

63 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. BIJLAGE 11

64 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. BIJLAGE 11

65 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. BIJLAGE 11

66 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. BIJLAGE 11

67 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. BIJLAGE 11

68 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen. BIJLAGE 11

69 Lekker fris in school. GGD Groningen, juni Bijlagen.

70 Binnenmilieuvoorlichting Voor meer informatie over gezondheid en binnenmilieu kan men terecht bij het Informatie Centrum Gezondheid (ICG) van de GGD Groningen. De GGD beschikt over folders op het gebied van binnenmilieu. Er zijn folders speciaal voor scholen ontwikkeld: Het ICG is gevestigd in het gebouw van de GGD Groningen en is elke werkdag geopend van uur. Informatie is ook te vinden op internet: (kies: gezondheid; milieu en gezondheid) Hulpverleningsdienst Groningen InformatieCentrum Gezondheid Bezoekadres: Hanzeplein GW Groningen (tegenover de hoofdingang van het UMCG) Postadres: Postbus AN Groningen Telefoonnummer: adres: