Praktijkproef tochtvrije natuurlijke luchttoevoer

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Praktijkproef tochtvrije natuurlijke luchttoevoer"

Transcriptie

1 Praktijkproef tochtvrije natuurlijke luchttoevoer Eemsmond De Marne Winsum Loppersum Delfzijl Bedum Appingedam Ten Boer April 2013 Zuidhorn Grootegast Leek Marum Groningen Haren Slochteren Hoogezand- Sappemeer Menterwolde Veendam Oldambt Bellingwedde Pekela Stadskanaal Vlagtwedde Samen werken aan gezondheid

2 Praktijkproef tochtvrije natuurlijke luchttoevoer april 2013 Gea Meijer Frans Duijm GGD Groningen Postbus AN Groningen

3 Samenvatting GGD Groningen heeft een buitenluchtluchttoevoerconcept via een geperforeerde borstwering voorgesteld voor toepassing in scholen. TNO heeft hiertoe een ontwerp gemaakt en getest in een proefopstelling. De conclusie was dat er via omkasting van radiatoren en bovenramen veel lucht tochtvrij kan worden toegevoerd. Om te testen of het TNO-ontwerp ook in de praktijk uitvoerbaar is, is een praktijkproef uitgevoerd in een lokaal van groep 5 van een openbare basisschool. Deze groep had eerst 19, later 20 leerlingen, een leerkracht en soms een stagiaire. De school had bij eerder onderzoek van de GGD een zeer slecht binnenmilieu. In het najaar van 2011 is gestart met het meten van CO 2, temperatuur en relatieve luchtvochtigheid. Vervolgens zijn de bovenramen voorzien van elektrisch bedienbare spindels, waardoor traploze bediening mogelijk werd. Het lokaal werd uitgerust met een krachtige mechanische afzuiging met CO 2 -sturing en 800 ppm als beoogd niveau. Rond ramen en radiatoren zijn geperforeerde omkastingen aangebracht. Vanaf 15 februari 2012 werd de lucht mechanisch afgezogen. Om eventuele seizoensinvloeden in beeld te brengen werd vanaf dat moment ook gemeten in een naastgelegen lokaal zonder mechanische afzuiging. In de voorjaarsvakantie van 2012 zijn de geperforeerde omkastingen van radiatoren en ramen geplaatst, waarna het systeem vanaf 5 maart compleet was. Tot 18 juli 2012 is in beide lokalen gemeten. Het geluid van de installatie was zodanig storend dat er nog verschillende maatregelen zijn genomen om het geluid te reduceren. Tot twee keer toe is de ventilator vervangen door een stiller/krachtiger exemplaar. Daarnaast is de CO 2 -sensor een aantal malen vervangen omdat de luchtkwaliteit niet goed genoeg was. Na de laatste aanpassing is het debiet gemeten met behulp van tracergas. Hieruit kwam naar voren dat het gemeten debiet op de hoogste stand slechts 20% was van het verwachte debiet. Dit is niet verder onderzocht, maar de verwachting is dat er lekkage is opgetreden. Hierdoor wordt dan niet alleen lucht uit het lokaal afgezogen, maar ook elders uit het gebouw. Omdat de regeling stond afgesteld op een gewenst CO 2 -niveau van 800 ppm, draaide de afzuiging te vaak op vol vermogen. Dit veroorzaakte te veel geluid. Uiteindelijk is het niet gelukt om in deze praktijkproef de gewenste luchtkwaliteit te bereiken, maar het CO 2 -gehalte was wel veel lager dan voor de aanpassingen. De vaste leerkracht was zeer ontevreden over het geheel, met name vanwege het geluid. De vaste invaljuf was wel tevreden met de luchtkwaliteit. Ze gaf aan het geluid wel te horen, maar het stoorde haar niet. De directeur van de school ging tijdens het onderzoek met pensioen. Haar vervanger was niet betrokken bij de opzet en was, samen met de vaste leerkracht, erg negatief over het eindresultaat. Niet alleen vanwege het geluid, maar ook omdat de omkastingen niet eenvoudig waren te openen en te reinigen. De gaten werden door de leerlingen graag gebruikt om potloden door te gooien. De jaloezieën achter de omkastingen waren niet meer goed te bedienen. Bovendien vond de leerkracht het lelijk om te zien. Dit heeft er toe geleid dat na het onderzoek de omkastingen zijn verwijderd. Er gaat er veel energie verloren als veel warme lucht wordt afgezogen. TNO heeft, in opdracht van de GGD, een haalbaarheidsstudie benutting warmte uit afgevoerde lucht gedaan. Het blijkt in theorie mogelijk te zijn de warmte op te vangen in een buffervat en te gebruiken voor de opwarming van het lokaal. Besparingen op primair energiegebruik variëren tussen de 16 tot 45% met een terugverdientijd van meer dan 20 jaar. 2

4 Inhoudsopgave Samenvatting... 2 Inhoudsopgave... 3 Voorwoord Inleiding Ventilatie Temperatuur en luchtvochtigheid Vraagstelling Opzet en methode Beschrijving gemeten parameters Beschrijving aanbrengen aanpassingen Bevindingen CO 2, temperatuur en relatieve luchtvochtigheid Debiet Installatiegeluid Gebruik en tevredenheid leerkracht Haalbaarheidsstudie benutting warmte uit afgevoerde lucht Discussie Conclusies Literatuurlijst Bijlage 1: Aanpassingen lokaal basisschool Bijlage 2: Schetsen omkastingen Bijlage 3: Foto s aangepaste lokaal Bijlage 4: Informatie over de afgzuiginstallaties Bijlage 5: Debietmetingen tracergasmethode Bijlage 6: Geluidmetingen Bijlage 7: Haalbaarheidsstudie benutting warmte uit de afgevoerde lucht

5 Voorwoord De Gemeente Groningen stelt GGD Groningen in de gelegenheid om onderzoek te doen op het gebied van milieu en gezondheid. In de afgelopen jaren zijn er dan ook een aantal onderzoeken uitgevoerd in scholen. Hieruit kwam indertijd naar voren dat vooral de ventilatie van de onderzochte scholen te wensen over laat. In opdracht van GGD Groningen heeft TNO berekeningen uitgevoerd en een experiment gedaan in een klimaatkamer met een verbeterd ventilatiesysteem dat berust op intensieve en sterk gespreide natuurlijke luchttoevoer via de gevel. Hieruit komt naar voren dat uit het concept een succesvol systeem is te maken. [1] Er werd aanbevolen om een praktijkproef te doen om het concept in de praktijk verder uit te werken, waarbij ook gebruiksgemak, regeling, geluidwering en kosten aan de orde komen. In het collegeprogramma Sterk, sociaal, duurzaam werd aangegeven van Groningen de duurzaamste stad van Nederland te willen maken en energieneutraal te zijn in Hiertoe heeft het Rijk in het kader van Stimulering van Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) de gemeente Groningen subsidie toegekend voor een aantal projecten. Eén van de projecten sluit aan bij het speerpunt: Energiebesparing in bestaande en nieuwe scholen. Het door TNO geteste concept in de praktijk beproeven in een lokaal en de berekening benutting warmte uit afgevoerde lucht zijn voorgesteld als projectnummer 2: Programma Energiebesparing en gezond binnenklimaat bij nieuwbouw en renovatie van scholen. In dit rapport wordt de praktijkproef beschreven. Daarnaast heeft TNO onderzoek verricht naar een systeem waarbij met een warmtepomp warmte wordt onttrokken uit de afgevoerde lucht in combinatie met een buffervat. De resultaten van de modelsimulaties staan beschreven in het rapport: Haalbaarheidsstudie benutting warmte uit afgevoerde lucht. [2] De uitkomsten hiervan worden ook in deze rapportage van de praktijkproef beschreven en het TNO-rapport is bijgevoegd. 4

6 1. Inleiding Uit eerder onderzoek van GGD Groningen is gebleken dat in 97% van de lokalen voor VO (voortgezet onderwijs) en 86% van de lokalen voor PO (primair onderwijs) de CO 2 -waarden hoger oplopen dan 1400 ppm. In PO-scholen zijn de gehalten gemiddeld 27% van de lestijd hoger dan 1400 ppm. Lokalen met mechanische ventilatie hebben gemiddeld lagere CO 2 -concentraties dan lokalen met alleen natuurlijke ventilatie. [3,4] Er moet meer geventileerd worden om het binnenklimaat in de lokalen te verbeteren, maar vaak is dat niet mogelijk vanwege onvoldoende ventilatievoorzieningen en tochtklachten. TNO heeft een concept ontwikkeld waarbij een intensieve mechanische afzuiging wordt gecombineerd met gespreide natuurlijke luchttoevoer. [1] Dit concept is toegepast in een lokaal van een school in Groningen. Deze school had bij eerder onderzoek een zeer slechte luchtkwaliteit. 1.1 Ventilatie De lucht in scholen bevat relatief veel micro-organismen, allergenen, stof en geurstoffen. Ventilatie verlaagt de concentraties van deze factoren in de lucht. Dat kan wellicht gunstige effecten hebben, hoewel daarvoor in de literatuur weinig harde evidentie te vinden is. De ventilatie van de meeste scholen is afhankelijk van het gebruik van ramen en roosters door de leerkrachten. Tevens is de ventilatie afhankelijk van de maat en de positie van de ramen en roosters. Als deze ventilatievoorzieningen laag zitten, treedt bij koud of winderig weer gemakkelijk tocht op. Dit leidt vaak tot het sluiten van de ventilatievoorzieningen. Tochtklachten treden ook eerder op als de aanwezigen dicht bij de ventilatievoorzieningen zitten. Dit is vooral te verwachten in lokalen met veel leerlingen of in kleine lokalen. In ruimten met relatief veel personen is het CO 2 -gehalte de meest gebruikte maat om de feitelijke ventilatie te kwantificeren. De CO 2 is uitgeademd door de aanwezigen. Er wordt uitgegaan van een gemiddelde CO 2 -produktie van 0,02 m 3 /uur per persoon.[5] De bouwregelgeving geeft voorschriften voor de capaciteit van ventilatievoorzieningen van te bouwen scholen. De capaciteit is de luchtstroom die per seconde door een opening kan passeren. De wettelijke voorschriften gingen uit van de wenselijkheid dat het CO 2 -gehalte van de binnenlucht niet hoger wordt dan 1200 ppm (parts per million). De Gezondheidsraad heeft dit onderschreven.[5] Deze norm is gebaseerd op het beperken van hinder van geurstoffen die samen met de CO 2 geproduceerd worden en niet op eventuele gezondheidseffecten. De arbo-regelgeving schrijft voor dat in scholen tenminste 20 m 3 /uur per persoon geventileerd moet worden. [6] Dit komt overeen met een CO 2 -gehalte van minder dan 1400 ppm bij de genoemde CO 2 -productie als de CO 2 -concentratie buiten circa 400 ppm bedraagt. [5] De GGD Nederland heeft toetswaarden voor ventilatie van scholen en kindercentra opgesteld, waarbij een CO 2 -gehalte (P98) van meer dan 1400 ppm aangemerkt is als onacceptabel en een gehalte tussen 1000 en 1400 ppm als tijdelijk acceptabel. Deze toetswaarden gaan uit van een buitenluchtgehalte van 400 ppm CO 2. Dit komt vrijwel overeen met de achtergrondconcentratie in de stad Groningen in de winterperiode.[7,8] Het Bouwbesluit 2012 beschrijft voor nieuwbouw een minimale capaciteit van 8,5 l/s (30,6 m 3 /uur) per persoon. Dit komt ongeveer overeen met een maximum CO 2 -gehalte van circa 1000 ppm. 1 1 Berekening: CO 2 productie = 0,020 m 3 /uur per persoon (de productie is afhankelijk van o.a. leeftijd en inspanning; officieel wordt gerekend met 0,018 m 3 /uur per persoon) Ventilatie = 8,5 l/s = 30,6 m 3 /uur per persoon CO 2 = CO 2 -productie / ventilatie: 0,020 / 30,6 = Dit is 654 ppm (parts per million) CO 2 Met een buitenluchtconcentratie van 400 ppm komt dit overeen met een verwachte CO 2 -concentratie binnen van 1054 ppm. Bij een CO 2 productie van 0,018 m 3 /uur per persoon is de verwachte CO 2 -concentratie binnen = 988 ppm. 5

7 1.2 Temperatuur en luchtvochtigheid In een goed geïsoleerd lokaal zijn de kinderen en de elektrische apparatuur belangrijke bronnen van warmte. Alle scholen zijn tegenwoordig voorzien van centrale verwarming. De centrale verwarming is echter niet overal per lokaal goed regelbaar. Daardoor wordt het gauw te warm. Dit gebeurt ook als de zon flink schijnt. Met de absolute luchtvochtigheid wordt de hoeveelheid waterdamp bedoeld die de lucht werkelijk bevat. Over het algemeen wordt de relatieve luchtvochtigheid als maat voor de luchtvochtigheid genomen. De relatieve luchtvochtigheid is de verhouding van de hoeveelheid vocht die de lucht werkelijk bevat en de hoeveelheid vocht die de lucht bij die temperatuur maximaal kan bevatten. Wanneer de temperatuur hoger is, kan de lucht meer vocht bevatten. Bij een gelijkblijvend vochtgehalte zal daarom de relatieve luchtvochtigheid dalen bij het stijgen van de temperatuur. Er zijn geen wettelijke eisen gesteld aan de temperatuur en de relatieve luchtvochtigheid in basisscholen. Wel zijn advieswaarden gegeven voor de temperatuur en relatieve luchtvochtigheid in leslokalen. [9] Voor het stookseizoen c.q. de winterperiode zijn deze advieswaarden als volgt: - temperatuur C - relatieve luchtvochtigheid 20-60% 1.3 Vraagstelling De hoofdvraag die beantwoordt zal worden met dit onderzoek is: - Hoe is de toepasbaarheid van het TNO-concept in de praktijk? Daarnaast worden de volgende vragen beantwoord: - Wat zijn problemen bij de montage? - Wat zijn de effecten van de bouwkundige aanpassingen op de luchtkwaliteit? - Wat is de gemeten capaciteit? - Wat is de geluidsbelasting? - Hoe is het gebruiksgemak? - Is het systeem goed te regelen? - Hoe kan de warmte uit de afgevoerde lucht worden benut? - Wat zijn de kosten? Hoofdstuk 2 geeft weer hoe het onderzoek is opgezet. In hoofdstuk 3 staan vervolgens de bevindingen beschreven. Tot slot staan in het laatste hoofdstukken een beschouwing op de vermelde bevindingen en de conclusies. 6

8 2. Opzet en methode Het schoolbestuur O2G2 (Openbaar Onderwijs Groep Groningen) had in eerste instantie een lokaal aangewezen voor toepassing van het systeem. In dit lokaal had de leerkracht gezondheidsklachten die werden toegeschreven aan het binnenklimaat. De voormetingen zijn gestart in november De school is gevestigd in een Rijksmonument. Om die reden was het noodzakelijk om een bouwvergunning aan te vragen, aangezien er ook aan de buitenzijde van het gebouw aanpassingen aangebracht moesten worden (roosters in de muur en een ventilatie-unit op het dak). Uiteindelijk is de bouwvergunning niet verleend en zijn de voormetingen gestopt in maart De resultaten van de voormeting zijn niet beschreven in dit rapport. Vervolgens is er gezocht naar een ander testlokaal dat uiteindelijk werd voorgesteld door de GGD op basis van metingen in eerder onderzoek. [3] In deze school zijn door de GGD twee maal eerder metingen gedaan. In februari 2007 zijn drie lokalen van een vensterschool onderzocht in het onderzoek naar het binnenmilieu van openbare scholen. [3] In maart/april 2007 zijn, in opdracht van de dienst OCSW van de gemeente Groningen, verschillende instellingen van deze vensterschool onderzocht. Dit vanwege klachten over het binnenmilieu. Uit deze metingen kwam naar voren dat het binnenklimaat van de lokalen van de openbare school zeer slecht is. Het lokaal van groep 5 bleek geschikt voor de praktijkproef. In 2.1 staat een beschrijving van de gemeten parameters. De bouwkundige aanpassingen staan beschreven in Beschrijving gemeten parameters Om de ventilatie te bepalen is het CO 2 -gehalte van de binnenlucht gemeten met infrarood-detectie. Er is gebruik gemaakt van een Telaire 7001 dual beam NDIR CO 2 -meter met ATX-ATV-data recorders van Atal. De CO 2 -meter is geplaatst aan de zijkant van de lokalen op circa 2 meter hoogte, niet vlak bij ventilatievoorzieningen. Uit eerder onderzoek is gebleken dat er weinig verschil is tussen de CO 2 - concentraties op verschillende plekken per lokaal. [11] Om de 8 seconden vond een meting plaats; de uitkomsten daarvan zijn iedere 5 minuten gemiddeld en opgeslagen. Alleen de waarden tijdens de les zijn gebruikt voor de berekeningen. De diverse toetswaarden geven waarden die niet overschreden zouden moeten worden. Kortdurende overschrijdingen, bijvoorbeeld als gevolg van inblazen door een leerling, zijn niet relevant. Daarom is het gemeten CO 2 -gehalte per dag uitgedrukt als 98-percentiel (P98). Dit is het maximum van de meetperiode, zonder de bovenste 2% van de meetwaarden. Ook is het percentage van de lestijd berekend waarin het CO 2 -gehalte hoger is dan 1400 ppm. Gelijktijdig met CO 2 zijn met dezelfde ATX-ATV-data recorders van Atal de temperatuur en relatieve luchtvochtigheid (RV) gemeten. Deze zijn verwerkt tot daggemiddelde waarden. Voor de meting van het geluid van het ventilatiesysteem is gebruik gemaakt van een integrerende geluidsmeter type van EXTECH. Er werd driemaal gedurende minimaal 8 seconden het geluidsniveau gemeten (instelling: minimum, db(a), SPL, SLOW). De laagste van de gemeten minima is gebruikt voor de rapportage. De capaciteit van de mechanische afzuiging is gemeten met een DIFF, luchtdebietmeter met drukcompensatie, in combinatie met een opzetstuk (hood) van 60 x 60 cm. Omdat twijfel bestond over de juistheid van de gemeten waarden, is ook het debiet gemeten met behulp van de tracergasmethode. [12] Uit de gemeten afname van CO 2 is het debiet berekend. Voor het onderzoeken van de invloed van de weersomstandigheden op het binnenmilieu is gebruik gemaakt van de meteo-gegevens van het KNMI (station Eelde). 7

9 Vanaf 6 oktober 2011 tot 19 juli 2012 zijn in het interventielokaal en vanaf 16 februari ook in een controlelokaal CO 2, temperatuur en luchtvochtigheid gemeten. Alleen de meetgegevens tijdens de les zijn gebruikt voor de berekeningen. Hierbij is geen rekening gehouden met tijdelijk verblijf buiten het leslokaal, zoals tijdens de korte pauze of een gymnastiekles. Op deze basis zijn per lesdag de P98, het gemiddelde en het percentage van de lestijd met een CO 2 - gehalte boven 1400 ppm. Met deze waarden zijn voortschrijdende gemiddelden berekend, waarbij telkens het gemiddelde van 5 dagwaarden is genomen. De lestijden van de school zijn: u en u, op woensdagen: u. In het interventielokaal zit een groep 5 met maximaal 19 en vanaf half januari 20 leerlingen, een leerkracht en eventueel een stagiaire in het lokaal. In het controlelokaal zit een groep 3 met maximaal 18, later 19 leerlingen. Er is geen rekening gehouden met absentie. De analyse van de data is uitgevoerd met behulp Atal software voor recorders, versie en met Microsoft Excel XP v Beschrijving aanbrengen aanpassingen In bijlage 1 staat een uitgebreide beschrijving het voorstel. Daarna is het systeem nog op een aantal punten gewijzigd. In de herfstvakantie (17 tot 24 oktober 2011) is gestart met de uitvoering. Het gehele systeem functioneerde vanaf 5 maart Ramen en geveldoorvoeren Drie van de vier bovenramen konden alleen open of dicht. Helemaal open leidt vaak tot tochtklachten, waardoor deze ramen niet worden gebruikt als het buiten wat kouder is. Het vierde raam was voorzien van een handmatig te bedienen spindel, waardoor een traploze regeling mogelijk is. De 4 bovenramen waren na de herfstvakantie traploos te bedienen met elektrische spindels. Spindels worden vaak geadviseerd om ramen die alleen open en dicht kunnen beter te kunnen regelen, waardoor er beter geventileerd kan worden. In eerste instantie was er voor gekozen om de ramen allemaal tegelijk te bedienen. Dit gaf problemen, onder andere vanwege een defect aan de afstandsbediening. Hierdoor ging soms de helft van de ramen open, terwijl de andere helft dicht ging. Het kan zijn dat daardoor het gebruik niet optimaal is geweest. Ook ervaarde de leerkracht tocht wanneer het raam vlak achter haar geopend was. Zij wilde graag de ramen afzonderlijk kunnen bedienen. Op 30 november 2011 is de elektrische bediening gerepareerd en ingesteld op bediening van de afzonderlijke ramen. Vanaf 1 december 2011 werkte de bediening naar wens. In de herfstvakantie zijn 4 geveldoorvoeren gemaakt die zijn afgesloten met een rooster dat ook dichtgezet kan worden. Die voorplaten van de roosters zijn later in het project verwijderd, aangezien de openingen achter de radiatoren anders de klein bleken voor voldoende doorvoer. De doorvoeren waren daarna niet meer af te sluiten. Mechanische afzuiging De afzuigunit is in de herfstvakantie op het dak van de school aangebracht, er is een dak-doorvoer gemaakt en in het verlaagde systeemplafond zijn drie plafondplaten vervangen door roosters. De bediening van de mechanische ventilatie bleek op problemen te stuiten. In eerste instantie was een regeling met CO 2 -sensor gekozen die niet handmatig bediend kon worden. Gezien de kans op tochtklachten bij lage buitentemperaturen was dit wel gewenst. Een regelaar die zowel CO 2 -gestuurd als handmatig instelbaar was, bleek niet te koppelen aan het systeem. Uiteindelijk is een regelaar gekoppeld die speciaal voor dit project is gemaakt. Deze heeft verschillende standen. Wanneer de regelaar op AUTO wordt er CO 2 -gestuurd geventileerd met als streefniveau 800 ppm CO 2. De overige standen zijn: 1 (90V, 39% van het maximale vermogen), 2 (110V, 48%), 3 (130V, 57%) 4 (170V 74%) en 5 (230V, 100%). Er zit een vertraging van 30 seconden op de instelling om te voorkomen dat er vlak bij een omslagpunt vaak geschakeld wordt. 8

10 Op de display is afwisselend het CO 2 -gehalte, de temperatuur en de luchtvochtigheid af te lezen. Het afzuigsysteem kan ook helemaal uitgeschakeld worden met een wat moeilijker bereikbare schakelaar. Dit om te voorkomen dat het systeem te vaak helemaal wordt uitgezet. Deze sensor is 15 februari geïnstalleerd en vanaf die datum kan het lokaal mechanisch geventileerd worden. De ventilator is nog twee keer vervangen door een ander type vanwege te veel geluid op de maximale stand. Ook de CO 2 -sensor is een aantal malen vervangen, aangezien de instellingen niet juist waren en het niet mogelijk bleek om de instellingen van de sensor ter plaatse te wijzigen. Omkastingen Uitgaande van de proefopstelling van TNO zijn er in totaal 429 gaten van 25 mm met een tussenruimte van 25 cm nodig om 1200 m 3 /h lucht tochtvrij te kunnen toevoeren. Dit geeft een totaal gatoppervlak van ca 2100 cm 2. Er was onvoldoende oppervlak om het gewenste aantal gaten aan te brengen in de omkastingen. Na overleg met TNO is er niet voor gekozen om de afstand tussen de gaten te verkleinen of de diameter van de gaten te vergroten, aangezien er dan onvoldoende menging met de warme binnenlucht optreedt. Er is dan ook niet afgeweken van verhouding 1 : 10 voor gatdiameter en afstand tussen de gaten. Op een afstand van ongeveer 30 maal de diameter van de gaten is de snelheid van de toegevoerde lucht lager dan circa 1 m/s. Om die reden is er voor gekozen om voor de radiatoromkasting gaten van 10 mm met een tussenruimte van 10 cm te kiezen. Hierdoor kunnen de kinderen dichter bij de radiatoren zitten zonder tocht te ervaren. Uiteindelijk komt het totale gatoppervlak op circa 1900 cm 2, dit is 10% kleiner dan aanbevolen. Als de kieren van circa 0,5 cm tussen de platen niet worden afgedicht, dan wordt het totaal open oppervlak circa 400 cm 2 groter en 10% boven het door TNO werd aanbevolen. Uiteindelijk is hiervoor gekozen om toch voldoende openingen voor de luchttoevoer te creëren. Daarnaast bleek de eerst gekozen leverancier van het plexiglas niet in staat om het gevraagde te leveren, zodat een andere leverancier gezocht is. Eind december zijn de omkastingen opgemeten en is een schets gemaakt (zie bijlage 2). Het bleek niet eenvoudig om de omkastingen te voorzien van afsluitbare openingen aan de boven- en onderzijde om in koudere periodes het lokaal aan het begin van de dag voldoende op te kunnen warmen. Om die reden is daar in eerste instantie van afgezien. Eventueel kunnen deze openingen in een later stadium alsnog worden aangebracht als dit nodig mocht zijn. De omkastingen zijn in de voorjaarsvakantie geplaats en kon er vanaf 5 maart 2012 met het gehele systeem worden geventileerd. De CO 2, temperatuur en relatieve vochtigheid in het lokaal zijn tot 19 juli 2012 gemeten. 9

11 3. Bevindingen In de planning werd in de herfstvakantie 2011 het lokaal aangepast en vervolgens de winterperiode gemeten. In de praktijk liep het anders. Er is meermalen een andere CO 2 -sensor geplaatst en wegens te veel geluid is tweemaal de ventilator van de mechanische afzuiging vervangen. In tabel 1 staan de verschillende stappen weergegeven. Tabel 1. Overzicht verschillende aanpassingen en activiteiten datum (week) omschrijving opmerkingen (40) start voormeting meten van CO 2, temperatuur en relatieve luchtvochtigheid (43) elektrische raambediening de bediening werkte niet goed en ramen waren niet afzonderlijk te bedienen (48) reparatie raambediening ramen afzonderlijk te bedienen (7) mechanische afzuiging in te stellen op 5 verschillende standen en stand AUTO (CO 2 -sturing) (7) start in controlelokaal meten van CO 2, temperatuur en relatieve luchtvochtigheid (10) omkastingen systeem volledig aangelegd, maar geluid ventilator storend (10) nieuwe CO 2 -sensor vanaf 800 ppm meer ventilatie (was 1000 ppm) (11) geluidsisolatie plafond heeft geen effect op het geluidsniveau (14) stillere ventilator heeft onvoldoende effect op het geluidsniveau (16) nieuwe CO 2 -sensor (24) stillere ventilator geluidsniveau lager, maar op hoogste stand nog te hoog (27) nieuwe CO 2 -sensor (33) laatste dag metingen Uiteindelijk heeft het project gelopen van 6 oktober 2011 tot en met 18 juli Gedurende deze periode is in het lokaal CO 2, temperatuur en relatieve luchtvochtigheid gemeten. Foto s van het aangepaste lokaal staan in bijlage 3. Vanaf week 7 is in het naastgelegen lokaal zonder aanpassingen ook gemeten om de eventuele seizoensinvloeden in beeld te brengen. De meteo-gegevens van de meetperiode zijn afkomstig van de website van het KNMI. Na het aanbrengen van de mechanische afzuiging is het geluid gemeten op de verschillende standen. Dit is tweemaal na de (gedeeltelijke) plafondisolatie en twee maal na het vervangen van de ventilator herhaald. Ook is na de plaatsing van de laatste ventilator het debiet gemeten volgens de CO 2 - tracergasmethode. Aan de leerkracht is gevraagd om per dag bij te houden op welke stand de afzuiging het grootste deel van de tijd heeft gestaan en om welke reden werd afgeweken van de ideale stand (ramen helemaal open, deur naar gang dicht en de mechanische afzuiging op stand AUTO ). Mede als gevolg van de lange looptijd en de vele tegenslagen bij de uitvoer en het gebruik bleek de leerkracht niet bereid om deze afwijkingen bij te houden. Wel is regelmatig mondeling of per mail aangegeven hoe de ervaringen waren. In dit hoofdstuk worden de resultaten van de metingen besproken en wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheid van energiebesparing door warmteterugwinning. De effecten van de verschillende aanpassingen op de luchtkwaliteit worden beschreven in 3.1. Hier worden ook temperatuur en relatieve vochtigheid beschreven. Vervolgens een beschrijving van de debietmetingen ( 3.2), de metingen van het installatiegeluid op de verschillende standen ( 3.3), het gebruik van en de tevredenheid over het systeem ( 3.4). Tot slot volgt in 3.5 een samenvatting van het TNO-onderzoek naar de haalbaarheid van benutting van de warmte uit de afgevoerde lucht. 10

12 3.1 CO 2, temperatuur en relatieve luchtvochtigheid Tot aan de herfstvakantie is de niet aangepaste situatie onderzocht. Vanaf 24 oktober 2011 zijn de ramen traploos te regelen met behulp van (elektrische) spindels, die pas vanaf 1 december probleemloos werkten. Vanaf 5 maart 2012 is de mechanische afzuiging met CO 2 -sturing in gebruik genomen. Hierbij kan ook kan worden overgeschakeld op handmatige bediening. Dit is in de beginperiode regelmatig gedaan vanwege te veel lawaai van de installatie. De leerkracht koos dan voor de laagste stand. Op de dinsdagen werd lesgegeven door een andere leerkracht. Zij stelde de installatie in op AUTO, gaf aan het geluid wel te horen maar er zich niet aan te storen. De CO 2 -gehalten van de dinsdagen worden vergeleken met de CO 2 -gehalten van de overige dagen. Een overzicht van de verschillende fases van het onderzoek en een eerste indruk van de effecten op het CO 2 -gehalte hiervan, staat weergegeven in tabel 1. Onderstaand worden deze effecten per situatie beschreven. Alleen de CO 2 -waarden tijdens de les zijn voor de berekeningen gebruikt. Per dag is de P98 en het percentage overschrijding berekend. Met deze dagwaarden zijn per periode het gemiddelde, maximum en minimum berekent. Tabel 2. Overzicht aanpassingen interventie- en controlelokaal en gemiddelde dag-resultaten van de verschillende periodes zonder vakantie-, feest-, en margedagen. meetperiode aantal lesdagen CO 2 P98 gemiddelde CO 2 P98 min - max % lestijd > 1400 ppm gemiddeld % lestijd > 1400 ppm min-max Uitgangssituatie 6/10 tm 14/ Met elektrisch spindels 1 24/10 tm 30/ Met goed werkende spindels 1/12 tm 15/ Tijdens 2 koude weken 2 30/1 tm 10/ Met mechanisch afzuiging 16/2 tm 24/ Controlelokaal 16/2 tm 24/ Met geperforeerde omkasting 5/3 tm 18/ Controlelokaal 5/3 tm 18/ Dinsdagen met invalleerkracht 5/3 tm 18/ Andere dagen met vaste juf 5/3 tm 18/ De afstandsbediening werkte niet goed, daardoor zijn de ramen mogelijk niet optimaal gebruikt. 2 Week 5 en 6 waren erg koud, gemiddelde buitentemperatuur op de lesdagen: - 7,5ºC. Uitgangssituatie Het lokaal van heeft gedurende het grootste deel van de dag (veel) te hoge CO 2 -gehaltes. Effect elektrische spindels (nog niet goed werkend) en gevelopeningen Vrijwel elke dag komt de CO 2 boven 1400 ppm en op veel dagen boven 2000 ppm met maximale dagwaarden van boven 3000 ppm (tabel 2). Het aanbrengen van de elektrische spindels in de herfstvakantie heeft geen duidelijk effect op het CO 2 - gehalte in de weken erna. Dit kan samenhangen met de defecte afstandsbediening. Ook zijn er in de herfstvakantie 4 geveldoorvoeren onder de radiatoren gemaakt die zijn voorzien van afsluitbare roosters. De roosters kunnen, totdat de omkastingen zijn geplaatst, eventueel worden dichtgezet om tochtklachten te vermijden. Niet duidelijk is wanneer roosters open hebben gestaan. Effect goed werkende spindels Vanaf 1 december (week 48, dag 4) werkten de spindels goed, maar ook hierna is er geen duidelijke verbetering van de luchtkwaliteit te zien. Vanaf week 49 is het gemiddelde CO 2 niet lager dan in de voorafgaande weken en hoger dan de eerste weken van het onderzoek. In de weken voor de aanpassingen in de herfstvakantie was het buiten warmer dan erna. Mogelijk werd er toen vaker een raam open gezet. Dit kan een verklaring zijn voor de lagere CO 2 -waarden. In week 5 en 6 was het erg koud. In deze weken was het gemiddelde CO 2 -gehalte hoger dan in de minder koude weken. Ook was een groter percentage van de lestijd hoger dan 1400 ppm. 11

13 Effect mechanische afzuiging In de herfstvakantie van 2011 is de dakdoorvoer gemaakt en de afzuig-unit geïnstalleerd. De CO 2 -aansturing van de mechanische afzuiging gaf wat problemen, zie ook 2.1 met de beschrijving van de aanpassingen. Uiteindelijk kan er vanaf 16 februari (week 8) 2012 mechanisch lucht worden afgezogen. Vanaf dat moment is een duidelijk daling in het CO 2 -gehalte waarneembaar, Effect geperforeerde omkastingen In de voorjaarsvakantie zijn de geperforeerde omkastingen geplaatst. Vanaf 3 maart (week 10) 2012 kan het systeem als geheel worden gebruikt. De verwachting was dat er dan nog meer geventileerd werd. De verse lucht wordt gespreid toegevoerd, waardoor de kans op tocht veel kleiner is. In de praktijk bleek dat CO 2 -sturing te veel geluidsoverlast veroorzaakte. Met het vervangen van de afzuiginstallatie neemt het CO 2 -gehalte in het lokaal verder af. Dit is mede een gevolg van het oplopen van de buitentemperatuur. Om de invloed hiervan te kunnen beoordelen zijn zowel voor het interventie- als het controlelokaal de meetwaarden per maand gemiddeld. In tabel 2 staan de CO 2 - waarden uitgesplitst per maand. Ook zijn in deze tabel de gemiddelde buitentemperatuur en het gemiddeld aantal uren zon per dag weergegeven. Tabel 3. Interventie- en controlelokaal: per maand en gemiddelde dag-resultaten en meteogegevens zonder vakantie-, feest-, en margedagen. maand aantal lesdagen CO 2 P98 % lestijd > 1400 T binnen T buiten uren zon ppm interv contr interv contr interv contr interv contr maart ,2 22,4 7,2 5,7 april ,1 22,3 7,6 4,6 mei ,0 24,0 14,0 7,9 juni ,4 23,9 13,7 5,5 juli ,6 24,9 15,1 7,5 interv = interventielokaal met mechanische ventilatie / contr = controlelokaal zonder mechanische ventilatie Uit tabel 3 blijkt dat het gemeten CO 2 -gehalte in het lokaal duidelijk afhankelijk is van het seizoen, zowel in het mechanisch geventileerde lokaal als in het controlelokaal. Als de buitentemperatuur stijgt, neemt het CO 2 -gehalte af. Blijkbaar kunnen ramen dan worden geopend zonder dat het gaat tochten. Ondanks dat er beter geventileerd wordt bij toename van de buitentemperatuur, blijft het CO 2 -gehalte in het controlelokaal hoger dan in het lokaal met mechanische ventilatie. Overschrijdingen van 1400 ppm komen ook in de warmere maanden nog steeds voor in het controlelokaal. De temperatuur in het interventielokaal is iets lager dan in het controlelokaal, maar ook in het interventielokaal loopt de temperatuur flink op als de zon meer gaat schijnen. Een goede buitenzonwering is niet aanwezig. Per dag zijn P98 en het percentage van de tijd waarin de grenswaarde van 1400 ppm wordt overschreden. Om een wat rustiger beeld te krijgen voor een grafische weergave zijn de voortschrijdende gemiddelden berekend. Deze worden weergegeven in figuur 1 en 2. De getoonde waarden zijn het resultaat zijn van de lesdagwaarde en middeling met de 4 voorafgaande lesdagwaarden. Indien er van de vier voorafgaande dagen waarden ontbreken, dan is het gemiddelde genomen van minder dagen. Ook wordt in deze grafieken de gemiddelde buitentemperatuur weergegeven als voortschrijdend gemiddelde van de lesdagen. Op de x-as staan de weken en de dagen van de week genummerd. In de figuren zijn ook de belangrijkste aanpassingen weergegeven. 12

14 Figuur 1. Voortschrijdende gemiddelden P98 en buitentemperatuur. Figuur 2. Voortschrijdende gemiddelden % overschrijding van 1400 ppm en buitentemperatuur. De figuren laten zien dat tot de ingebruikname van de mechanische afzuiging (week 8, vanaf week 10 met geperforeerde omkasting) de CO 2 -waarden erg hoog zijn. Daarna zakken de waarden tot circa 1500 ppm en later zelfs tot circa 1000 ppm. Direct na de ingebruikname van de mechanische afzuiging dalen de CO 2 -waarden aanzienlijk, maar daarna stijgen ze weer. Dit als gevolg van het lager zetten van de ventilatiecapaciteit vanwege te veel lawaai van de motor, zie ook 3.3. In week 18 is een andere ventilator geplaatst vanwege te veel lawaai en het daardoor niet goed kunnen gebruiken van de afzuiginstallatie. In week 24 is nogmaals om dezelfde reden een nieuwe ventilator geplaatst. Sinds week 18 is de CO 2 -concentratie verder gedaald. Deze laatste daling lijkt mede samen te hangen met het hoger worden van de buitentemperaturen, want is ook te zien bij het controlelokaal. De CO 2 -sensor is drie keer vervangen. Dit omdat de sensor niet ter plaatse kon worden ingesteld en de instellingen niet volgens afspraak waren of op eigen initiatief van de installateur werden gewijzigd. Door de CO 2 -grenzen te verhogen (week 10), en dus luchtkwaliteit te verlagen, werd geprobeerd om het geluidsoverlast te reduceren. Het CO 2 -gehalte werd hierna weer hoger. Daarna is op verzoek van de GGD de ondergrens weer op 800 ppm gezet (week 16). Dit gaf een daling van het CO 2 -gehalte, maar bleek niet voldoende. Uiteindelijk is in week 27 een sensor geplaatst die nog scherper was afgesteld. Inmiddels was de buitentemperatuur al zo hoog dat het eventuele effect hiervan niet meer te meten was. Ook de eerste weken (40 45) van de meetperiode zijn warmer en corresponderen met lagere CO 2 - waarden. De erg koude weken 5 en 6 lijken weinig effect te hebben op het CO 2 -gehalte. In tabel 2 is echter te zien dat in deze koude periode gemiddeld wel een hoger CO 2 -gehalte is gemeten dan in de weken ervoor. 13

15 Het effect van de betere raambediening met traploos bedienbare spindels (week 43, vanaf week 49 goed werkend) komt niet duidelijk naar voren uit de metingen. Wel gaf de leerkracht aan erg tevreden te zijn over de betere bedienbaarheid van de ramen en ze daardoor beter te kunnen gebruiken. De CO 2 -waarden in het controlelokaal liggen hoger dan in het interventielokaal, maar lager dan in dat lokaal voor de interventie. Dit kan samenhangen met het aantal leerlingen en de leeftijd van de kinderen in de klas of met een ander gebruik van de ventilatievoorzieningen door de leerkracht. In het interventielokaal zit een groep 5 met leerlingen, in het controlelokaal zit een groep 3 met leerlingen. In soortgelijke lokalen worden ook klassen geplaatst met meer leerlingen, met nog hoger CO 2 -waarden tot gevolg. In een eerder onderzoek van de GGD Groningen zijn in lokalen van deze vensterschool P98-gehaltes gemeten van 3250 ppm bij een groep 5 met 27 leerlingen en 3858 ppm bij een groep 4 met 31 leerlingen. [3] Als de buitentemperaturen oplopen, dan gaan de gehaltes van interventie- en controlelokaal meer naar elkaar toe. Blijkbaar kan dan ook met alleen natuurlijke ventilatie beter worden geventileerd, zonder dat er tochtklachten ontstaan. Temperatuur en relatieve luchtvochtigheid binnen Gelijk met de CO 2 -meting zijn ook de temperatuur en relatieve luchtvochtigheid gedurende de hele periode geregistreerd. Per dag is het gemiddelde tijdens de lestijd berekend. In figuur 3 staat de grafiek van de temperatuur in de klas tijdens het hele onderzoek weergegeven als voortschrijdend gemiddelde (dagwaarde gemiddeld met de vier voorafgaande dagwaarden). Hierin wordt ook het voortschrijdend gemiddelde van de buitentemperatuur getoond. Figuur 3. Voortschrijdend gemiddelde temperatuur interventie- en controlelokaal en buiten. De temperatuur in beide lokalen ligt boven 20 C. Het interventielokaal is minder warm dan het controlelokaal. Dit kan een gevolg zijn van het beter afvoeren van de overtollige warmte. De leerkracht was echter van mening dat de warmte achter de omkasting bleef hangen. Zij klaagde dan ook over dat het koud was in het lokaal. Wanneer de buitentemperatuur oploopt, wordt het verschil tussen de beide lokalen kleiner. De optimale temperatuur in een klaslokaal ligt volgens de advieswaarden tussen C. Wanneer ook op energiebesparing wordt gestuurd, dan ligt een optimale temperatuur van 20 C meer voor de hand. Op vrijwel alle dagen ligt het daggemiddelde in meer of mindere mate boven 20 C. Het is dan ook wenselijk om minder te verwarmen. In figuur 4 staat de grafiek van de relatieve luchtvochtigheid (RV) in de klas tijdens het hele onderzoek weergegeven als voortschrijdend gemiddelde (dagwaarde gemiddeld met de vier voorafgaande dagwaarden). Hierin wordt ook het voortschrijdend gemiddelde van de buitentemperatuur getoond. 14

16 Figuur 4. Voortschrijdend gemiddelde relatieve luchtvochtigheid interventie- en controlelokaal en buiten. De RV in het interventielokaal ligt gemiddeld de gehele meetperiode onder 60%. Als de buitentemperatuur lager wordt, daalt de relatieve vochtigheid binnen. De luchtvochtigheid in het controlelokaal ligt circa 1-2 % lager, terwijl de verwachting is dat betere ventilatie leidt tot een lagere luchtvochtigheid. Mogelijk dat het kleine verschil wordt veroorzaakt door onnauwkeurigheid van de meetapparatuur. Ook kan het zijn dat in het controlelokaal de vochtproductie lager is vanwege een leerling minder en de lagere leeftijd van de kinderen. Een lage luchtvochtigheid geeft over het algemeen geen problemen als de lucht niet verontreinigd is. 3.2 Debiet Vanaf 16 februari (week 8) 2012 werkte de mechanische afzuiging. Deze is voorzien van een regelknop. Er zijn 6 verschillende standen mogelijk. De installateur is gevraagd naar de capaciteit van de afzuiging en de capaciteit op de verschillende standen. De eerste installatie heeft een debiet van 1650 m 3 /h. De tweede installatie heeft een lager toerental en een debiet van 1700 m 3 /h. Toen bleek dat ook met deze afzuiging onvoldoende geluidsreductie werd gerealiseerd is besloten tot het plaatsen van de derde installatie met een nog lager toerental en een capaciteit van 2600 m 3 /h. In bijlage 4 staat meer informatie over de installaties. De afzuiging vindt plaats via het plenum boven het verlaagde plafond waarin 3 platen zijn vervangen door roosters. Het debiet is per rooster gemeten met de eerste installatie op stand 5 op , echter de batterij van de debietmeter was bijna leeg. Uiteindelijk zijn 2 metingen geslaagd. Het debiet gemeten bij rooster 1 was: 54,9 m 3 /uur en bij rooster 2: 58,4 m 3 /uur. Dit is veel lager dan verwacht, nl 1650/3 = 550 m 3 /uur per rooster. Blijkbaar is het niet mogelijk om afzuigcapaciteit goed te meten met de gebruikte flowmeter als de afzuiging niet rechtstreeks op de roosters is aangesloten. Besloten is om de ventilatie te meten met behulp van de CO 2 -tracergas-methode. [12] Hierbij werd CO 2 -gas verspreid in het lokaal waarna de afname in de tijd wordt gemeten met twee CO 2 -meters. Uit deze afname is het ventilatiedebiet berekend. Na het plaatsen van de derde mechanische afzuiging zijn op 4 juli 2012 twee metingen verricht. De installatie stond hierbij bij de eerste meting op stand 5 en bij de tweede meting op stand 3. De inhoud van het lokaal is 142,5 m 3, het CO 2 -gehalte van de buitenlucht is gesteld op 400 ppm.[8] De berekende en gemeten capaciteit op de verschillende standen staat vermeld in tabel 4. In bijlage 5 staan de gebruikte meetgegevens van de debietmetingen met behulp van tracergasmethode, de verschillende berekeningen en de grafieken van de CO 2 -gehalten tijdens deze metingen. 15

17 Tabel 4. Mechanische afzuiging stand spanning percentage van maximum voorspeld debiet 1 e installatie (m 3 /uur) voorspeld debiet 2 e installatie (m 3 /uur) voorspeld debiet 3 e installatie (m 3 /uur) gemeten debiet 3 e installatie (m 3 /uur) 1 90V 37,5% V 47,5% V 57,5% V 75,0% V 100% AUTO afh. van CO Uit tabel 4 blijkt dat de met de tracergasmethode gemeten afzuiging slechts 22% is van wat op grond van de theoretische capaciteit van de mechanische afzuiging werd verwacht. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de afgezogen lucht niet alleen afkomstig is uit het interventielokaal, maar dat er via andere openingen dan alleen de 3 roosters in het verlaagde plafond lucht wordt afgezogen. Hiernaar is geen nader onderzoek gedaan. Dat het gemeten debiet lager ligt dan het voorspelde debiet is een verklaring voor het relatief hoog blijven van de gemeten CO 2 -waarden. Wanneer uitgegaan wordt van het theoretische debiet, dan had het CO 2 -gehalte van de eerste installatie (bij aanwezigheid van 20 personen) op stand 1 al lager moeten zijn dan 1000 ppm (zie 1.1). 3.3 Installatiegeluid Het geluid van de installatie is op verschillende plaatsen in het lege lokaal gemeten met de mechanische afzuiging op de verschillende handmatig ingestelde standen. Gemeten is in het midden van het lokaal en bij de gesloten deur onder één van de plafondroosters. In figuur 5 worden de resultaten van de metingen weergegeven. De bijbehorende meetwaarden zijn te vinden in bijlage 6. Figuur 5. Bevindingen geluid mechanische ventilatie in db(a). De afzuiging zal met de instelling op 800 ppm vaak op maximaal draaien, daarom moet het installatiegeluid op de hoogste stand ook acceptabel zijn. Vooraf was met de aannemer afgesproken dat dat het geluidsniveau niet meer mag bedragen dan 30 db(a). Uit figuur 5 blijkt dat het geluid in het lokaal bij maximale ventilatie vaak boven 40 db(a) ligt. Op geen enkele stand is het geluidsniveau lager dan 30 db(a). Na de eerste meting is de plafondplaat onder de afzuiginstallatie voorzien van geluidsisolatie (meting 5 maart). Vervolgens is het hele plafond geïsoleerd (meting 19 maart). Het tweemaal vervangen van de afzuiginstallatie door een stiller/krachtiger exemplaar (op 4 april en 13 juni) heeft nauwelijks effect opgeleverd als het geluid op de verschillende standen wordt vergeleken. Wel is het zo dat de derde installatie een grotere capaciteit heeft en dus op een lagere stand een goede luchtkwaliteit kan bereiken. 16

18 De metingen op 14 juni na plaatsing van de derde installatie verliepen moeizaam omdat de leerkracht nog in het lokaal aanwezig was. De metingen op 4 juli zijn gedaan met de bovenramen open. Dit kan verklaren dat de gemeten niveaus hoger liggen dan daarvoor. Op 14 juli is ook een meting gedaan in het controlelokaal, eveneens met de bovenramen open. Hier werd 31,4 db(a) gemeten. 3.4 Gebruik en tevredenheid leerkracht In het bovenstaande zijn de effecten van de installatie beschreven. Van groot belang is uiteraard of de leerkracht tevreden is met de geplaatste installatie. Voorafgaand aan het onderzoek gaf de leerkracht aan niet tevreden te zijn met de lucht in de klas. Vaak was het te warm en bedompt. Ze wilde dan ook graag meedoen aan het project. De toenmalige directeur wilde dit ook, maar net voor de aanpassingen ging zij met pensioen. Haar vervanger was niet betrokken bij de voorfase en stond niet direct positief tegenover het project. De leerkracht gaf aan dat zij met de elektrische spindels beter kon ventileren, omdat daarmee de ramen eenvoudig en traploos te bedienen zijn. De mechanische afzuiging staat in de meest ideale situatie op AUTO (CO 2 -sturing), de deur naar de gang is gesloten en de bovenramen staan allemaal helemaal open. Met behulp van een dagboekje is geprobeerd zicht te krijgen op het gebruik van de installatie, maar het lukte de leerkracht niet om deze bij te houden. Vanwege de vele klachten zijn in de loop van het onderzoek verschillende wijzigingen aangebracht aan het systeem, zie ook 3.1, tabel 1. De leerkracht bleef echter ontevreden, ze had last van het geluid en vond de omkasting lelijk. Ze werd hierin gesteund door de directeur van de school. De warmte bleef er achter hangen en kinderen gooiden potloden door de gaten. De jaloezieën van de bovenramen waren niet goed te bedienen. De leerkracht zette de mechanische afzuiging vaak op de laagste stand. In mei 2012 is een derde afzuiginstallatie geplaatst. De leerkracht gaf aan dat het geluid daarvan minder storend was. In plaats van het systeem op stand AUTO te zetten, koos de leerkracht voor stand 2. De invaljuf van de dinsdagen had geen last van het geluid. Ze hoorde het systeem wel, maar stoorde zich er niet aan. Ze was blij met de goede ventilatie in de klas. Ook werd gezegd dat voor overleggen van leerkrachten onderling vaak werd gekozen voor het lokaal vanwege de goede luchtkwaliteit. Uiteindelijk is aan het einde van project besloten de omkastingen te verwijderen. De mechanische raambediening en de mechanische afzuiging bleven aanwezig. De school als geheel wordt binnenkort aangepakt en voorzien van een nieuw ventilatiesysteem. 3.5 Haalbaarheidsstudie benutting warmte uit afgevoerde lucht In opdracht van GGD Groningen heeft TNO onderzoek verricht naar een systeem waarbij met een warmtepomp warmte wordt onttrokken uit de afvoerlucht in combinatie met een buffervat. [2] Hieruit werd geconcludeerd dat het warmtepompsysteem voor circa 70% dan wel 85% kan voorzien in de energiebehoefte voor ruimteverwarming bij een standaard respectievelijk een goed geïsoleerd klaslokaal. Besparingen op primair energiegebruik variëren tussen de 16 tot 45%. Een eerste inschatting geeft aan dat de terugverdientijd van de warmtepomp groter dan 20 jaar is. Voor meer informatie: zie het TNO rapport. [2] Deze rapportage is geheel opgenomen in bijlage 7. 17

19 4. Discussie Bij het uitlezen van de logger op bleek de CO 2 -meter voorover gevallen op de kast te liggen. Dit heeft mogelijk consequenties gehad voor de het gemeten CO 2 -gehalte. Niet duidelijk is hoe lang de meter zo heeft gelegen. Het vorige bezoek aan de school was op Aan het begin van het onderzoek had de klas 19 leerlingen, vanaf half januari bestond de klas uit 20 leerlingen. Het is te verwachten dat hierdoor het CO 2 -gehalte hoger is geworden. Af en toe is er een stagiaire waardoor het aantal personen hoger is. Dit leidt bij gelijkblijvende ventilatie tot een hoger CO 2 -gehalte. Er is niet vastgelegd wanneer een stagiaire aanwezig was. Ook is ziekte van leerlingen niet geregistreerd. Tussen lokaal en gang zaten twee vervuilde roosters. Hierdoor zou de lucht uit het lokaal moeten worden afgezogen door de mechanische afzuiging van de gang. De werking hiervan is twijfelachtig, aangezien de gang in open verbinding staat met een grote centrale hal. In de herfstvakantie zijn deze roosters dichtgemaakt. Dit om te voorkomen dat de nog aan te brengen mechanische afzuiging in het lokaal de lucht uit de gang zuigt. Vanaf de herfstvakantie tot aan het moment dat de mechanische afzuiging werd aangesloten is er mogelijk minder lucht via de gang afgevoerd dan toen de roosters nog wel in gebruik waren. Dit is niet te zien in de meetgegevens. Om het systeem optimaal te laten functioneren, moet de deur naar de gang zo veel mogelijk gesloten blijven. Deze deur staat echter regelmatig open, omdat leerlingen ook op de gang werken. Hierdoor wordt door de afzuiging niet alleen buitenlucht aangezogen, maar ook lucht van de gang die in verbinding staat met de centrale hal en andere ruimtes van het vensterschoolgebouw. De luchtkwaliteit in het lokaal wordt hierdoor nadelig beïnvloed. 18

20 5. Conclusies De hoofdvraag van dit onderzoek is: - Hoe is de toepasbaarheid van het GGD-concept in de praktijk? Uit het bovenstaande is te concluderen dat er in de praktijk veel obstakels zijn die moeten worden overwonnen. Per deelvraag wordt hier nader op ingegaan. Deelvragen: - Wat zijn problemen bij de montage? Er kwamen veel problemen naar voren bij de montage. De aannemer en andere betrokken partijen waren van goede wil, hebben veelal zonder meerkosten in rekening te brengen geprobeerd het project tot een goed einde te berengen. Dit is niet gelukt. - Wat zijn de effecten van de bouwkundige aanpassingen op de luchtkwaliteit? Het beter bedienbaar maken van de bovenramen had weinig effect op de kwaliteit van de binnenlucht. De luchtkwaliteit verbeterde vooral na aanbrengen van de mechanische afzuiging, maar het is in dit onderzoek niet mogelijk gebleken om de 800 ppm-grens te bereiken. - Wat is de gemeten capaciteit? De gemeten capaciteit was veel lager dan de voorspelde capaciteit. Waarschijnlijk is er niet alleen lucht uit het lokaal afgezogen, maar ook via lekken uit andere ruimten. Dit is niet verder onderzocht. - Wat is de geluidsbelasting? Het systeem produceerde te veel geluid. Om die reden koos de vaste leerkracht handmatig voor de laagste stand. De invaljuf op de dinsdagen gebruikte het systeem wel met CO 2 -sturing, ze hoorde de afzuiging wel, maar stoorde zich er niet aan. Omdat vanwege mogelijke lekken niet de voorspelde hoeveelheid lucht werd afgezogen, de regeling stond afgesteld op een gewenst CO 2 -niveau van 800 ppm, draaide de afzuiging te vaak op vol vermogen. Dit veroorzaakte te veel geluid. - Hoe is het gebruiksgemak? De leerkracht was erg te spreken over het gebruiksgemak van de elektrisch bedienbare ramen. Ook de knop op de mechanische afzuiging handmatig te bedienen werd veel gebruikt om een lagere stand te kiezen. De omkastingen waren niet eenvoudig te openen en te reinigen. De gaten werden door de leerlingen graag gebruikt om potloden door te gooien. De jaloezieën achter de omkastingen waren niet meer goed te bedienen. - Is het systeem goed te regelen? Het systeem was op geen enkele stand in staat om een optimale luchtkwaliteit te genereren. Ook gaf de leerkracht aan dat de warmte van de radiatoren vanwege de omkastingen minder goed afgegeven werd. - Hoe kan de warmte uit de afgevoerde lucht worden benut? Uit de berekeningen van TNO kwam naar voren dat het mogelijk is om de warmte uit de afgevoerde lucht terug te winnen en te gebruiken voor de opwarming van het lokaal aan het begin van de dag. Besparingen op primair energiegebruik variëren tussen de 16 tot 45% met een terugverdientijd van meer dan 20 jaar. - Wat zijn de kosten? Het aanpassen van het lokaal heeft in dit onderzoek circa gekost. Dit is zonder de kosten voor de personele inzet vanuit de GGD. Deels zijn dit ontwikkelkosten. Wanneer meer lokalen in een school gelijktijdig worden aangepakt, zal de prijs lager uitvallen. 19

VentilatiemetenmetCO2alstracergas2009

VentilatiemetenmetCO2alstracergas2009 VentilatiemetenmetCO2alstracergas2009 Ventilatie meten met CO 2 als tracergas December 2009 G. Meijer F. Duijm GGD Groningen Postbus 584 9700 AN Groningen Samenvatting De capaciteit van mechanische ventilatie

Nadere informatie

Meten is weten (wat te doen) Gezondheid in woningen, scholen en kinderdagverblijven. Presentatie 3e kennisdag Bouwfysica 14 mei 2009

Meten is weten (wat te doen) Gezondheid in woningen, scholen en kinderdagverblijven. Presentatie 3e kennisdag Bouwfysica 14 mei 2009 Meten is weten (wat te doen) Gezondheid in woningen, scholen en kinderdagverblijven ir. Henk Versteeg Presentatie 3e kennisdag Bouwfysica 14 mei 2009 Lichtveld Buis & Partners BV Raadgevende ingenieurs

Nadere informatie

Hoofdbediening CO 2. RF en Uitbreidingssensor CO 2. RF Handleiding voor de gebruiker. Verwarming Koeling Ventilatie Filtering

Hoofdbediening CO 2. RF en Uitbreidingssensor CO 2. RF Handleiding voor de gebruiker.  Verwarming Koeling Ventilatie Filtering Hoofdbediening RF en Uitbreidingssensor RF Handleiding voor de gebruiker In de Kasbah geplaatst in het voorjaar 2015 Verwarming Koeling Ventilatie Filtering www.dekasbah.nl Inhoudsopgave 1. Introductie

Nadere informatie

ENV-MB450-NV. CO2 s i g n a a l m e t e r G e b r u i k e r s h a n d l e i d i n g (versie maart 2015)

ENV-MB450-NV. CO2 s i g n a a l m e t e r G e b r u i k e r s h a n d l e i d i n g (versie maart 2015) ENV-MB450-NV CO2 s i g n a a l m e t e r G e b r u i k e r s h a n d l e i d i n g (versie maart 2015) 2 Inleiding Dank u vriendelijk voor uw aankoop van één of meerdere ATAL ENV-MB450- NV CO 2 -signaalmeter(s).

Nadere informatie

Mechanische ventilatie in de school GGD - Informatieblad voor schoolleiding

Mechanische ventilatie in de school GGD - Informatieblad voor schoolleiding Mechanische ventilatie in de school GGD - Informatieblad voor schoolleiding Goede ventilatie in school is belangrijk voor de gezondheid van leerlingen en personeel. Met het regelmatig verversen van de

Nadere informatie

Natuurlijke ventilatie van leslokalen

Natuurlijke ventilatie van leslokalen Natuurlijke ventilatie van leslokalen Seminar Actiflow - CFD in de bouw 20 mei 2011 ir. Henk Versteeg Inhoud presentatie Introductie LBP SIGHT Binnenmilieu basisscholen Ventilatie basisschool De Schakel

Nadere informatie

De mechanische ventilatie type C is in te delen in twee stromingen die nog in de huidige huizen aanwezig zijn:

De mechanische ventilatie type C is in te delen in twee stromingen die nog in de huidige huizen aanwezig zijn: 1 Introductie In een huishouden is ventilatie nodig om ervoor te zorgen dat het huis van schone en gezonde lucht is voorzien. Hierin wordt onderscheid gemaakt tussen natuurlijke ventilatie (type A), en

Nadere informatie

Toetswaarden voor ventilatie in scholen en kindercentra

Toetswaarden voor ventilatie in scholen en kindercentra Toetswaarden voor ventilatie in scholen en kindercentra Frans Duijm arts medisch milieukundige Kenniscentrum Milieu & Gezondheid GGD s Groningen, Friesland, Drenthe 21 maart 2007 ventilatie in scholen

Nadere informatie

Sensorgestuurde, natuurlijke ventilatie. Vent-O-System CO2. Een optimaal binnenklimaat zonder omkijken

Sensorgestuurde, natuurlijke ventilatie. Vent-O-System CO2. Een optimaal binnenklimaat zonder omkijken Sensorgestuurde, natuurlijke ventilatie Vent-O-System CO2 Een optimaal binnenklimaat zonder omkijken Vent-O-System CO 2 -gestuurd Ventileren zonder onnodig energieverlies maar ook met een permanent optimale

Nadere informatie

Ventileren in huis. Handleiding warmte-terug-win-installatie

Ventileren in huis. Handleiding warmte-terug-win-installatie Ventileren in huis Handleiding warmte-terug-win-installatie Samen met uw huisgenoten, huisdieren en kamerplanten produceert u iedere dag gemiddeld tien liter vocht. Tel daarbij op de waterdamp die vrijkomt

Nadere informatie

Krimp en de gevolgen voor het basisonderwijs in de provincie Groningen (update)

Krimp en de gevolgen voor het basisonderwijs in de provincie Groningen (update) Krimp en de gevolgen voor het basisonderwijs in de provincie Groningen (update) Krimp. Wat zijn de gevolgen voor het basisonderwijs in de provincie Groningen? Hoeveel leerlingen en scholen zijn er nog?

Nadere informatie

Brink Renovent. www.atc-ventilation.be

Brink Renovent. www.atc-ventilation.be Brink Renovent www.atc-ventilation.be Renovent A B Brink Renovent Excellent 180 pagina 3 A+ A Brink Renovent Excellent 300/400/450 pagina 7 A+ A pagina 11 Brink Renovent Sky Brink Renovent Excellent 180

Nadere informatie

Energie Regeneratie Ventilatie. Op EPBD lijst. Energie efficiënte balansventilatie met warmte- én vochtuitwisseling ERV

Energie Regeneratie Ventilatie. Op EPBD lijst. Energie efficiënte balansventilatie met warmte- én vochtuitwisseling ERV Energie Regeneratie Ventilatie Op EPBD lijst Energie efficiënte balansventilatie met - én uitwisseling ERV ERV: Energie efficiënte ventilatie voor gezonde binnenlucht Samsung ventilatiesysteem D is erkend

Nadere informatie

Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning!

Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! Verbeteringen aan uw woning Condens aan de buitenkant: Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! De verbeteringen die we hebben doorgevoerd verschillen per woning,

Nadere informatie

Bij het opstellen van deze notitie zijn de volgende relevante documenten als uitgangspunten gehanteerd:

Bij het opstellen van deze notitie zijn de volgende relevante documenten als uitgangspunten gehanteerd: Project: Brede School Rembrandtkwartier te Rijswijk Projectnr.: 6.053 Datum: 20 februari 2017 Betreft: Ontwerpnotitie Ventilatie 1. UITGANGSPUNTEN Bij het opstellen van deze notitie zijn de volgende relevante

Nadere informatie

logoocw De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag 13 juli 2006 PO/B&B/06.

logoocw De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag 13 juli 2006 PO/B&B/06. logoocw De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Den Haag Ons kenmerk 13 juli 2006 PO/B&B/06.29506 Uw kenmerk 06-OCW-B-029 Onderwerp Rappel toezegging kabinet

Nadere informatie

Op weg naar bijna energieneutrale gebouwen, met gezonde ventilatie

Op weg naar bijna energieneutrale gebouwen, met gezonde ventilatie Op weg naar bijna energieneutrale gebouwen, met gezonde ventilatie Themabijeenkomst De Nieuwe Standaard In Ventileren ing. G.A. (Gerton) Starink Nieman Raadgevende Ingenieurs B.V. 22-5-2015 2 1 Op weg

Nadere informatie

De juiste dampkap op de juiste plaats

De juiste dampkap op de juiste plaats De juiste dampkap op de juiste plaats De juiste dampkap op de juiste plaats De meest toegepaste dampkappen zijn conventionele dampkappen, luchtinductie dampkappen en impulslucht dampkappen. Deze kappen

Nadere informatie

Rapportageformulier. Rapportage jaar School Locatie adres. (In te vullen door de preventiemedewerker) vorige volgende. Binnenmilieuscan Basisscholen

Rapportageformulier. Rapportage jaar School Locatie adres. (In te vullen door de preventiemedewerker) vorige volgende. Binnenmilieuscan Basisscholen (In te vullen door de preventiemedewerker) Rapportage jaar School Locatie adres controle kwartaal 1 controle kwartaal 2 controle kwartaal 3 controle kwartaal 4 Naam rapporteur Naam rapporteur Naam rapporteur

Nadere informatie

Uw ventilatiesysteem: Decentrale ventilatie

Uw ventilatiesysteem: Decentrale ventilatie Uw ventilatiesysteem: Decentrale ventilatie Systeemopbouw: In één of meerdere vertrekken heeft u een decentrale ventilatieunit die voor de ventilatie van dat vertrek zorgt. In de overige vertrekken is

Nadere informatie

> Verwarmen en ventileren

> Verwarmen en ventileren > Verwarmen en Verwarmen en Vochtproblemen in huis, condens op de ramen, een beschimmelde muur u kunt het allemaal voorkomen door goed te en te verwarmen. Zorg voor voldoende frisse lucht in huis. Lees

Nadere informatie

Instructie Ventilatie

Instructie Ventilatie Instructie Ventilatie Type woning Bij de bouw van een woning wordt er rekening mee gehouden dat de woning geventileerd kan worden. Hierin is onderscheid te maken in 3 type woningen; woningen met luchtkanalen,

Nadere informatie

Balansventilatie in Vathorst Effectstudie van de verbetermaatregelen

Balansventilatie in Vathorst Effectstudie van de verbetermaatregelen Balansventilatie in Vathorst Effectstudie van de verbetermaatregelen Arjen Meijer 16-11-2009 In samenwerking met: GGD Midden-Nederland, DWA en GGD Groningen In opdracht van: Gemeente Amersfoort Begeleidingscommissie:

Nadere informatie

Gezonde, frisse lucht in huis

Gezonde, frisse lucht in huis Een buitengewoon binnenklimaat VENTILATIE VOOR WONINGBOUW Gezonde, frisse lucht in huis EEN HELDERE KIJK OP VENTILATIE Heerlijk, continu frisse lucht in mijn werkkamer. Zo kan ik goed geconcentreerd thuis

Nadere informatie

GEZONDE LUCHT OP SCHOOL

GEZONDE LUCHT OP SCHOOL GEZONDE LUCHT OP SCHOOL KINDEREN HEBBEN RECHT OP GEZONDE BINNENLUCHT! Gezonde lucht op school Wist u dat het binnenklimaat in bijvoorbeeld gevangenissen vele malen beter is dan in een schoolgebouw? Onderzoeken

Nadere informatie

Binnenmilieu op de basisschool verdient meer aandacht

Binnenmilieu op de basisschool verdient meer aandacht Binnenmilieu op de basisschool verdient meer aandacht Het binnenmilieu in basisscholen is niet altijd wat het zijn moet. De luchtkwaliteit laat soms te wensen over, wat gezondheidsklachten kan veroorzaken.

Nadere informatie

Aanvullende handleiding Comfort-luchtgordijn met CHIPS-regeling Model CA

Aanvullende handleiding Comfort-luchtgordijn met CHIPS-regeling Model CA Aanvullende handleiding Comfort-luchtgordijn met CHIPS-regeling Model CA Versie handleiding: 2.0 P a INLEIDING COMFORT-LUCHTGORDIJN MET CHIPS-REGELING 1.. Inleiding 1.1 Over deze aanvullende handleiding

Nadere informatie

Scholen. Gezonde. lucht. Duurzaam. Gezond. Comfortabel

Scholen. Gezonde. lucht. Duurzaam. Gezond. Comfortabel Scholen Duurzaam Gezond Comfortabel Gezonde op school lucht ClimaRad SVS (School Ventilatie Systeem) Met het ClimaRad SVS wordt een volledig frisse school gerealiseerd. Uiteraard frisse klaslokalen, maar

Nadere informatie

Op weg naar een beter binnenmilieu in bestaande schoolgebouwen

Op weg naar een beter binnenmilieu in bestaande schoolgebouwen Op weg naar een beter binnenmilieu in bestaande schoolgebouwen Seminar Swegon Air Academy 11 november 2008 ir. Froukje van Dijken BBA Binnenmilieu 010-2447025 www.binnenmilieu.nl Dagelijks 20.000 leerlingen

Nadere informatie

ComfoFan CO 2 -systeem. Koeling Ventilatie Filtering

ComfoFan CO 2 -systeem. Koeling Ventilatie Filtering -systeem Verwarming Koeling Ventilatie Filtering - systeem nog eenvoudiger ventileren Voor een optimaal binnenklimaat is continue ventilatie onontbeerlijk. Hiervoor wordt verse buitenlucht toegevoerd en

Nadere informatie

Voortgezet onderwijs in de provincie Groningen

Voortgezet onderwijs in de provincie Groningen FACTSHEET Voortgezet onderwijs in de provincie In deze factsheet gaan we in op de situatie in het voortgezet onderwijs in de provincie, en vergelijken die met de situatie in Nederland. Hoeveel scholen

Nadere informatie

Vervuilde lucht in huis ligt vaak aan gedrag bewoners. We ventileren veel slechter dan we denken

Vervuilde lucht in huis ligt vaak aan gedrag bewoners. We ventileren veel slechter dan we denken Vervuilde lucht in huis ligt vaak aan gedrag bewoners We ventileren veel slechter dan we denken We denken dat ventilatie in huis vanzelf goed gaat, maar onderzoek na onderzoek wijst uit dat systemen verkeerd

Nadere informatie

Voor echt gezond ventileren! EPC winst 0,22. Het OxyGreen CO 2

Voor echt gezond ventileren! EPC winst 0,22. Het OxyGreen CO 2 EPC winst 0,22 Voor echt gezond ventileren! Het OxyGreen -vraaggestuurd ventilatiesysteem is een combinatie van Rucon OxyGreen vraaggestuurde afzuiging en Aralco OxyGreen zelfregelende toevoerroosters.

Nadere informatie

Verwarmen en ventileren. Advies voor frisse lucht in huis

Verwarmen en ventileren. Advies voor frisse lucht in huis Verwarmen en Advies voor frisse lucht in huis 1 Vochtproblemen in huis, condens op de ramen, een beschimmelde muur u kunt het allemaal voorkomen door goed te en te verwarmen. Zorg voor voldoende frisse

Nadere informatie

Verwarmen, Koelen, Ventileren

Verwarmen, Koelen, Ventileren Gebruikershandleiding d.d. 1 mei 2015 Verwarmen, Koelen, Ventileren Appartementen dr. Struyckenplein, Rijpstraat en Jan Ligthartstraat Heeft u een storing aan de verwarming, de koeling of de ventilatie?

Nadere informatie

Werkloosheid onder beroepsbevolking blijft stijgen, maar minder sterk dan voorgaande jaren

Werkloosheid onder beroepsbevolking blijft stijgen, maar minder sterk dan voorgaande jaren Werkloosheid onder beroepsbevolking blijft stijgen, maar minder sterk dan voorgaande jaren Werkloosheid heeft een grote impact op mensen. Werk betekent deelname aan de maatschappij, een inkomen, sociale

Nadere informatie

, relatieve luchtvochtigheid (RH) en temperatuur hoeft u zelf helemaal niets te doen.

, relatieve luchtvochtigheid (RH) en temperatuur hoeft u zelf helemaal niets te doen. DUCO at HOME De standaard voor woningventilatie Bij Duco Ventilation & Sun Control staat de gezondheid van de bewoners op de eerste plaats. Het Duco Comfort System en het DucoTronic System bieden de garantie

Nadere informatie

, relatieve luchtvochtigheid (RH) en temperatuur hoeft u zelf helemaal niets te doen.

, relatieve luchtvochtigheid (RH) en temperatuur hoeft u zelf helemaal niets te doen. DUCO at HOME De standaard voor woningventilatie Bij Duco Ventilation & Sun Control staat de gezondheid van de bewoners op de eerste plaats. Het Duco Comfort System en het DucoTronic System bieden de garantie

Nadere informatie

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door goede ventilatie. voltalimburg.nl/ventilatie

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door goede ventilatie. voltalimburg.nl/ventilatie Meer wooncomfort en minder energieverbruik door goede ventilatie voltalimburg.nl/ventilatie Wist u dat... Ventileren zelfs energie kan besparen? Het opwarmen van vochtige lucht in de woning kost meer energie.

Nadere informatie

Samenvatting. Invloeden op de gezondheid en op het cognitief functioneren

Samenvatting. Invloeden op de gezondheid en op het cognitief functioneren Samenvatting Het kabinet stelde in 2008 dat de kwaliteit van het binnenmilieu op basisscholen te wensen overlaat. Het gaat dan vooral om de luchtkwaliteit tijdens het stookseizoen, de temperatuur in de

Nadere informatie

SAMSUNG ERV. Ventilation is our business. Energie - Regeneratie - Ventilatie WTW unit met vochtrecuperatie. Clima Construct

SAMSUNG ERV. Ventilation is our business. Energie - Regeneratie - Ventilatie WTW unit met vochtrecuperatie. Clima Construct luchttechniek groothandel - fabrikant Ventilation is our business SAMSUNG ERV Energie - Regeneratie - Ventilatie WTW unit met vochtrecuperatie Samsung ERV 800 Bij het goed ventileren van een verblijfsruimte

Nadere informatie

Binnenmilieu in het Voortgezet onderwijs

Binnenmilieu in het Voortgezet onderwijs Binnenmilieu in het Voortgezet onderwijs Onderzoeksrapport Michel Heijnekamp Stand van Kleef Barry Tuip 1 juli 2010 Voorwoord In opdracht van de voortgezet onderwijs-raad (VO-raad) heeft Strukton Worksphere

Nadere informatie

Achtergrondinformatie behorend bij het project: Mechanisch geventileerde scholen in Flevoland

Achtergrondinformatie behorend bij het project: Mechanisch geventileerde scholen in Flevoland Achtergrondinformatie behorend bij het project: Mechanisch geventileerde scholen in Flevoland Voor wie Basisscholen die mee hebben gedaan het project Mechanisch geventileerde scholen in Flevoland Inhoud

Nadere informatie

Binnenmilieuvandeopenbare scholeningroningen

Binnenmilieuvandeopenbare scholeningroningen Binnenmilieuvandeopenbare scholeningroningen binnenmilieu van de openbare scholen in Groningen oktober 2009 Gea Meijer Frans Duijm GGD Groningen Postbus 584 9700 AN Groningen 050-3674000 1 Samenvatting

Nadere informatie

Werkgelegenheidsonderzoek 2011

Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Provincie Groningen Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Provincie Groningen Provincie Groningen Drs. Eelco Westerhof

Nadere informatie

Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning (wtw)

Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning (wtw) Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning (wtw) Onderhoud / storing Belangrijk: Maak 1x per maand de twee filters in de wtw-unit schoon en vervang ze minimaal 2 per jaar. Zowel voor het schoonmaken

Nadere informatie

Niet residentiële ventilatie

Niet residentiële ventilatie Voorbeeld berekening minimum ontwerpdebiet: Leslokaal 50m² Bezetting volgens bouwteam (op plan): 10 personen 10 pers x 22m³/h/pers = 220m³/h Bezetting volgens tabel: 50m² : 4m²/pers = 12,5 pers 13 personen

Nadere informatie

'Your air.. Our care!'

'Your air.. Our care!' 'Your air.. Our care!' Beknopt kan hiermee de missie van KlimaVent environment worden omschreven. Ventileren is een vak. Een vak waar KlimaVent zich dagelijks mee bezig houdt. Voor het creëren van een

Nadere informatie

Chrono RF Afstandsbediening Handleiding voor de gebruiker. Handleiding voor de installateur z.o.z.

Chrono RF Afstandsbediening Handleiding voor de gebruiker. Handleiding voor de installateur z.o.z. Chrono RF Afstandsbediening Handleiding voor de gebruiker Handleiding voor de installateur z.o.z. Verwarming Koeling Ventilatie Filtering Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Bediening... 6 3. Onderhoud...

Nadere informatie

Uw ventilatiesysteem: Vraaggestuurde ventilatie met natuurlijke toevoer, mechanische afvoer;

Uw ventilatiesysteem: Vraaggestuurde ventilatie met natuurlijke toevoer, mechanische afvoer; Uw ventilatiesysteem: Vraaggestuurde ventilatie met natuurlijke toevoer, mechanische afvoer; Onderhoud / storing Belangrijk: Reinig de (toevoer)roosters in de gevel en de afvoerventielen minimaal 1x per

Nadere informatie

PM10 in het binnenmilieu Het effect van het branden van kaarsen en van gourmetten

PM10 in het binnenmilieu Het effect van het branden van kaarsen en van gourmetten PM10 in het binnenmilieu Het effect van het branden van kaarsen en van gourmetten samenvattend rapport mei 2010 G. Meijer F. Duijm GGD Groningen Postbus 584 9700 AN Groningen Samenvatting Om een beeld

Nadere informatie

Verwarmen Ventileren Koelen. Aangenaam sporten. Energie besparen. Een aangenaam sportklimaat tegen minimale kosten. Aangenaam

Verwarmen Ventileren Koelen. Aangenaam sporten. Energie besparen. Een aangenaam sportklimaat tegen minimale kosten. Aangenaam Verwarmen Ventileren Koelen Energie besparen Een aangenaam sportklimaat tegen minimale kosten Aangenaam comfort Alles-in-één klimaatsysteem In een tijd waarin kritisch gekeken wordt naar bouw- en exploitatiekosten

Nadere informatie

Gebruikershandleiding Techneco Blomberg warmtepompboiler. Typen: BL 160 BL 200 BL 250 BL 300 E,V,W

Gebruikershandleiding Techneco Blomberg warmtepompboiler. Typen: BL 160 BL 200 BL 250 BL 300 E,V,W Gebruikershandleiding Techneco Blomberg warmtepompboiler Typen: BL 160 BL 200 BL 250 BL 300 E,V,W Voorwoord Geachte klant, Met de Techneco warmtepompboiler heeft u een apparaat aangeschaft, waarmee u de

Nadere informatie

Vereniging van eigenaren

Vereniging van eigenaren este bewoners, rahmslaan 22-62 te Leiden Diverse woningen kampen met vochtige buitenmuren al dan niet in samenhang met vocht- en schimmelplekken. De VVE heeft de firma Cauberg-Huygen een onderzoek laten

Nadere informatie

Basisscholen die meedoen aan het project Mechanisch geventileerde basisscholen in Zuid-Holland Zuid. Hoofdstuk 1 Binnenmilieu in basisscholen...

Basisscholen die meedoen aan het project Mechanisch geventileerde basisscholen in Zuid-Holland Zuid. Hoofdstuk 1 Binnenmilieu in basisscholen... Achtergrondinformatie project mechanisch geventileerde basisscholen in Zuid-Holland Zuid Achtergrondinformatie behorend bij het project Mechanisch geventileerde basisscholen in Zuid-Holland Zuid Voor wie

Nadere informatie

VENTILATIE VOOR THUIS. de duurzaam winkel. maakt uw woning klaar voor de toekomst

VENTILATIE VOOR THUIS. de duurzaam winkel. maakt uw woning klaar voor de toekomst VOOR THUIS VENTILATIE de duurzaam winkel maakt uw woning klaar voor de toekomst Wat is het belang van goed ventileren? Een slecht geventileerde woning kan fysieke klachten opleveren. Het CO 2 -gehalte

Nadere informatie

Werkgelegenheidsonderzoek 2010

Werkgelegenheidsonderzoek 2010 2010 pr ov i nc i e g r oni ng e n Wer kgel egenhei dsonder zoek Eenanal ysevandeont wi kkel i ngen i ndewer kgel egenhei di nde pr ovi nci egr oni ngen Werkgelegenheidsonderzoek 2010 Werkgelegenheidsonderzoek

Nadere informatie

Migratiestromen en inkomensontwikkelingen in de provincie Groningen

Migratiestromen en inkomensontwikkelingen in de provincie Groningen Migratiestromen en inkomensontwikkelingen in de provincie Groningen Mensen verhuizen om allerlei redenen. Om samen te wonen, voor werk of studie of vanwege de woning zelf. Deze verhuizingen spelen een

Nadere informatie

Geef verse lucht de ruimte, woon en werk gezonder

Geef verse lucht de ruimte, woon en werk gezonder Geef verse lucht de ruimte, woon en werk gezonder Geef verse lucht de ruimte, woon en werk gezonder Gebouwen zijn steeds beter geïsoleerd. Goed voor de energierekening en het comfort in huis en op kantoor,

Nadere informatie

GGD-criteria bij de Regeling verbetering binnenklimaat huisvesting primair onderwijs 2009

GGD-criteria bij de Regeling verbetering binnenklimaat huisvesting primair onderwijs 2009 GGD-criteria bij de Regeling verbetering binnenklimaat huisvesting primair onderwijs 2009 Inleiding De Regeling verbetering binnenklimaat huisvesting primair onderwijs 2009 stelt subsidie aan gemeenten

Nadere informatie

YES! GLOBAL ISSUES: CLDCO2

YES! GLOBAL ISSUES: CLDCO2 1/1/2013 CHRISTELIJK LYCEUM DELFT YES! GLOBAL ISSUES: CLDCO2 Wat is de luchtkwaliteit van onze school en voldoet deze aan de Europese norm? Door Alma van Oudheusden, Naomi Bartels en Mark Bemelmans Inhoud

Nadere informatie

Effectiviteit van mechanische ventilatie met filtertoepassing in scholen langs drukke wegen. Dr. Maciek Strak GGD Amsterdam Afd. Milieu en Gezondheid

Effectiviteit van mechanische ventilatie met filtertoepassing in scholen langs drukke wegen. Dr. Maciek Strak GGD Amsterdam Afd. Milieu en Gezondheid Effectiviteit van mechanische ventilatie met filtertoepassing in scholen langs drukke wegen Dr. Maciek Strak GGD Amsterdam Afd. Milieu en Gezondheid Inleiding Langdurige blootstelling aan luchtverontreiniging

Nadere informatie

mens en CO 2 verfris het Bouwbesluit Rudy Tuik nvvk-congres 30/3/2017 A-rt b.v. Rudy Tuik mens en CO 2 nvvk-congres 30/3/ / 11

mens en CO 2 verfris het Bouwbesluit Rudy Tuik nvvk-congres 30/3/2017 A-rt b.v. Rudy Tuik mens en CO 2 nvvk-congres 30/3/ / 11 mens en CO 2 verfris het Bouwbesluit Rudy Tuik A-rt b.v. nvvk-congres 30/3/2017 Rudy Tuik mens en CO 2 nvvk-congres 30/3/2017 1 / 11 Doel Bouwbesluit bouwbesluit hst. 3.6 : Luchtverversing (art. 3.28-40):

Nadere informatie

-Sensor Handleiding voor de installateur CO 2. Verwarming Koeling Ventilatie Filtering. Handleiding voor de gebruiker z.o.z.

-Sensor Handleiding voor de installateur CO 2. Verwarming Koeling Ventilatie Filtering. Handleiding voor de gebruiker z.o.z. - Handleiding voor de installateur Handleiding voor de gebruiker z.o.z. Verwarming Koeling Ventilatie Filtering Zehnder Group Nederland B.V. Lingenstraat 2 8028 PM Postbus 621 8000 AP Zwolle T 0900 555

Nadere informatie

Gebruik van de WTW-installatie:

Gebruik van de WTW-installatie: Gebruik van de WTW-installatie: Voor een zorgeloos gebruik van de WTW-installatie hoeft u slechts het volgende in acht te nemen: Koken: Als u gaat koken dient u de bedieningsschakelaar boven het aanrecht

Nadere informatie

Technische fiche Healthconnector

Technische fiche Healthconnector v01 - mei 2015 De RENSON Healthconnector regelt per lokaal de afgevoerde (verontreinigde) binnenlucht in gecentraliseerde ventilatiesystemen. Toepassingsgebied Geschikte oplossing om vraaggestuurde ventilatie

Nadere informatie

Tekst: Cees van de Sande

Tekst: Cees van de Sande Het lijkt zo vanzelfsprekend als we zeggen dat klaslokalen zijn gemaakt om optimaal te kunnen leren. Helaas is dat niet altijd het geval. Het klimaat in klaslokalen kan zelfs een negatief effect op de

Nadere informatie

Verzeker jezelf van een goede oplevering.

Verzeker jezelf van een goede oplevering. Verzeker jezelf van een goede oplevering. Bestel de juiste luchtgroep en de inregeling van de volledige installatie bij AirX. AirX regelt volledige ventilatie installaties in, om ervoor te zorgen dat er

Nadere informatie

Woningventilatie en renovatie

Woningventilatie en renovatie Woningventilatie en renovatie Bouwbesluit, bewoners en de praktijk Workshop Energie Nul73 Ir. H.J.J. (Harm) Valk Nieman Raadgevende Ingenieurs BV 19 mei 2015 Ventilatie Waarom ventileren? Kwaliteit en

Nadere informatie

Aanvullende handleiding Comfort-luchtgordijn met CHIPS-regeling Model CA

Aanvullende handleiding Comfort-luchtgordijn met CHIPS-regeling Model CA Aanvullende handleiding Comfort-luchtgordijn met CHIPS-regeling Model CA Versie handleiding: 1.0 P a INLEIDING COMFORT-LUCHTGORDIJN MET CHIPS-REGELING 1.. Inleiding 1.1 Over deze aanvullende handleiding

Nadere informatie

Slimme keuzes voor woningconcepten met warmtepompen

Slimme keuzes voor woningconcepten met warmtepompen Slimme keuzes voor woningconcepten met warmtepompen Interactie tussen gevelisolatie, ventilatiesystemen en capaciteit warmtepompsystemen Per 1 januari 2015 worden de EPCeisen aangescherpt. Voor woningen

Nadere informatie

Zo eenvoudig kan ventileren zijn. Gebruiksvriendelijk Comfortabel Geluidsarm Energiezuinig Optimaal binnenklimaat

Zo eenvoudig kan ventileren zijn. Gebruiksvriendelijk Comfortabel Geluidsarm Energiezuinig Optimaal binnenklimaat Zo eenvoudig kan ventileren zijn Gebruiksvriendelijk Comfortabel Geluidsarm Energiezuinig Optimaal binnenklimaat Gezond en efficiënt ventileren Voor een gezond binnenklimaat is het noodzakelijk dat er

Nadere informatie

Lucht om te leren. TROX SCHOOLAIR Energiebesparende ventilatie-oplossingen voor scholen

Lucht om te leren. TROX SCHOOLAIR Energiebesparende ventilatie-oplossingen voor scholen Lucht om te leren TROX SCHOOLAIR Energiebesparende ventilatie-oplossingen voor scholen The art of handling air Goede lucht is een stuk levenskwaliteit. Of het nu in de natuur of in een gesloten ruimte

Nadere informatie

Advieswijzer: verwarmen en ventileren

Advieswijzer: verwarmen en ventileren 100% wonen Vochtproblemen in huis, condens op de ramen, een beschimmelde muur u kunt het voorkomen door goed te en te verwarmen. Zorg voor voldoende frisse lucht in huis. Lees deze advieswijzer aandachtig

Nadere informatie

als het over ventilatie gaat...

als het over ventilatie gaat... als het over ventilatie gaat... Made in Belgium by Sanutal Hoogefficiënte tegenstroomwarmtewisselaar Systeem D Slim ventileren met terugwinning van energie air Tallinn hoofdstad van Estland, zuiverste

Nadere informatie

Een nieuwe dimensie in ventilatie

Een nieuwe dimensie in ventilatie Een nieuwe dimensie in ventilatie De Wolf comfortklasse Het merk voor energiebesparing Conform hygiëne richtlijn VDI 6022 Een nieuwe dimensie in ventilatie De Wolf comfortklasse Van school tot kantoorgebouw:

Nadere informatie

installatiehandleiding CO2 SENSOR MCOHome MH9-CO2-WD MH9-CO2-WA

installatiehandleiding CO2 SENSOR MCOHome MH9-CO2-WD MH9-CO2-WA installatiehandleiding CO2 SENSOR MCOHome MH9-CO2-WD MH9-CO2-WA V02022017 MCOHOME CO2 Monitor MH9-CO2-WD MH9-CO2-WA Introductie De MCOHome CO2 Monitor is een Z-Wave compatibele lucht kwaliteit detector,

Nadere informatie

Bouwfysica. Ventilatie en Infiltratie. hoofdstuk 6 Bouwfysica. eisen m.b.t. ventilatie oppervlakte

Bouwfysica. Ventilatie en Infiltratie. hoofdstuk 6 Bouwfysica. eisen m.b.t. ventilatie oppervlakte Bouwfysica Ventilatie en Infiltratie hoofdstuk 6 Bouwfysica 1 Onderwerpen Inleiding Bouwbesluit eisen m.b.t. ventilatie oppervlakte Ventilatie Basisventilatie (luchtverversing) Spuiventilatie (zomerventilatie)

Nadere informatie

silent ventilation DE KRACHT VAN DE NATUUR IN DE WONING MET EEN BALANSVENTILATIESYSTEEM D400

silent ventilation DE KRACHT VAN DE NATUUR IN DE WONING MET EEN BALANSVENTILATIESYSTEEM D400 silent ventilation DE KRACHT VAN DE NATUUR IN DE WONING MET EEN BALANSVENTILATIESYSTEEM D400 De VASCO ventilatie-unit D400 en het EasyFlow luchtkanalensysteem dragen bij tot een uiterst stil balansventilatiesysteem

Nadere informatie

betere prestaties Powered by Zehnder - J.E. StorkAir & Rockfon

betere prestaties Powered by Zehnder - J.E. StorkAir & Rockfon Powered by Zehnder - J.E. StorkAir & Rockfon betere prestaties ComfoSchool, het gezonde ventilatieplafond voor klaslokalen: constant frisse lucht, uitstekende akoestiek ik voel me super, man! ComfoSchool

Nadere informatie

GEBRUIKSAANWIJZING (verkort) GT1050/GT1060

GEBRUIKSAANWIJZING (verkort) GT1050/GT1060 GEBRUIKSAANWIJZING (verkort) GT1050/GT1060 Draagbare CO 2,temperatuur, RV-meter Aan / uit schakelen Druk enkele seconden op de SET knop totdat de meter een kort geluid signaal geeft. De meter gaat nu 30

Nadere informatie

Itho Daalderop Klasse-ventilatie. optimaal. schoolklimaat

Itho Daalderop Klasse-ventilatie. optimaal. schoolklimaat Itho Daalderop Klasse-ventilatie optimaal schoolklimaat Klasse-ventilatie DCW unit - Automatische ventilatieregeling op basis van CO2-metingen - Hoog rendement en energiezuinig - Comfortabele frisse luchttoevoer

Nadere informatie

OXYGEN. Brochure 2012-2013.NL

OXYGEN. Brochure 2012-2013.NL OXYGEN Brochure 0-03.NL DE ADEMENDE RADIATOR: Intelligent en hygiënisch ventileren Jaga Oxygen is geen traditionele ventilatie, maar een intelligent gestuurd en energiebesparend luchtverversingssysteem.

Nadere informatie

Renovatie. Energie. EPA score tot 0,37! besparen èn binnenklimaat

Renovatie. Energie. EPA score tot 0,37! besparen èn binnenklimaat Renovatie EPA score tot 0,37! 1 Energie een gezond besparen èn binnenklimaat Muurdoorvoer jaren 30 woningen jaren 80 woningen ClimaRad Woningrenovatie met aandacht voor duurzame energie, comfort en gezondheid

Nadere informatie

Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning!

Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! Verbeteringen aan uw woning Condens aan de buitenkant: Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! De verbeteringen die we hebben doorgevoerd verschillen per woning,

Nadere informatie

Warmteterugwinapparaat ComfoD 550

Warmteterugwinapparaat ComfoD 550 Belangrijke kenmerken Beschikbaar in basis en luxe uitvoering Tegenstroomwisselaar 95% thermisch rendement Gelijkstroommotoren 50% besparing op energieverbruik Luchttoevoer en luchtafvoer onafhankelijk

Nadere informatie

Auerhaan geeft lucht......frisse lucht Frisse scholen en kinderdagverblijven

Auerhaan geeft lucht......frisse lucht Frisse scholen en kinderdagverblijven Auerhaan geeft lucht......frisse lucht Frisse scholen en kinderdagverblijven Auerhaan geeft lucht...... met warmteterugwinning Alarmerende binnenluchtkwaliteit Omdat we meer en meer isoleren en alle kieren

Nadere informatie

ComfoFan S 425 Handleiding voor de gebruiker Manuel de l utilisateur

ComfoFan S 425 Handleiding voor de gebruiker Manuel de l utilisateur ComfoFan S 425 Handleiding voor de gebruiker Manuel de l utilisateur Handleiding voor de installateur z.o.z. Manuel de l installateur t.s.v.p. Heating Koeling Fresh Air Clean Air Inhoudsopgave 1. Introductie...1

Nadere informatie

Concept second opinion voor de Schaepmanstraat, Katwijk

Concept second opinion voor de Schaepmanstraat, Katwijk Concept second opinion voor de Schaepmanstraat, Katwijk Geert-Jan Persoon Adviseur woningkwaliteit Vereniging Nederlandse Woonbond Nieuwe Achtergracht 17 1018 XV Amsterdam 020-5517784 www.woonbond.n www.bespaarenergiemetdewoonbond.nl

Nadere informatie

tips en tricks voor uw ventilatie C en D

tips en tricks voor uw ventilatie C en D tips en tricks voor uw ventilatie C en D 1 Wie doet wat? De EPB verslaggever: Afd10,art10, 2: In het kader van de toewijzingsprocedure van een aannemingsopdracht, bezorgt de opdrachtgever of de architect

Nadere informatie

ComfoFan CMF 14 Handleiding voor de gebruiker

ComfoFan CMF 14 Handleiding voor de gebruiker ComfoFan CMF 14 Handleiding voor de gebruiker Handleiding voor de installateur z.o.z. Verwarming Koeling Ventilatie Filtering Inhoudsopgave 1. Introductie...2 2. Werking systeem...3 3. Garantie...4 4.

Nadere informatie

, relatieve luchtvochtigheid (RH) en temperatuur hoeft u zelf helemaal niets te doen.

, relatieve luchtvochtigheid (RH) en temperatuur hoeft u zelf helemaal niets te doen. DUCO at HOME De standaard voor woningventilatie Bij Duco Ventilation & Sun Control staat de gezondheid van de bewoners op de eerste plaats. Het Duco Reno System, Duco Comfort System en DucoTronic System

Nadere informatie

Gezonde binnenlucht op school? Van belang voor je gezondheid!

Gezonde binnenlucht op school? Van belang voor je gezondheid! Gezonde binnenlucht op school? Van belang voor je gezondheid! www.airatschool.be www.mmk.be/onderwijs www.vlaamselogos.be www.zorg-en-gezondheid.be www.vigez.be Gezonde binnenlucht op school? Belang voor

Nadere informatie

Itho Daalderop Klasse-ventilatie. optimaal. schoolklimaat

Itho Daalderop Klasse-ventilatie. optimaal. schoolklimaat Itho Daalderop Klasse-ventilatie optimaal schoolklimaat Klasse-ventilatie DCW unit - Automatische ventilatieregeling op basis van CO2-metingen - Hoog rendement en energiezuinig - Comfortabele frisse luchttoevoer

Nadere informatie

-concentratie is ongezond en resulteert in onder andere concentratieproblemen en gezondheidsklachten zoals hoofdpijn en een slechte nachtrust.

-concentratie is ongezond en resulteert in onder andere concentratieproblemen en gezondheidsklachten zoals hoofdpijn en een slechte nachtrust. L0001758VC Gebruikershandleiding Duco ventilatiesystemen 1 Inleiding 1A. Werking van het ventilatiesysteem Een Duco Vraaggestuurd Natuurlijk Ventilatiesysteem (VNV) is een ventilatiesysteem dat automatisch*

Nadere informatie

Warmteterugwinapparaat ComfoD 550

Warmteterugwinapparaat ComfoD 550 Belangrijke kenmerken EPC winst tot 0,25 Beschikbaar in basis en luxe uitvoering Tegenstroomwisselaar 95% thermisch rendement Gelijkstroommotoren 50% besparing op energieverbruik Luchttoevoer en luchtafvoer

Nadere informatie

BENG. Update

BENG. Update BENG Update 21-12-2018 Congres EPG 2.0 d.d. 20 november 2018 Tijdens het NEN-congres op dinsdag 20 november 2018 maakte het ministerie van BZK de nieuwe concept geadviseerde BENG-eisen bekend. Ook werd

Nadere informatie

MaxiBox Installatiehandleiding

MaxiBox Installatiehandleiding 2016.001 MaxiBox Installatiehandleiding 2 ClimaRad montagehandleiding Copyright 2016 ClimaRad B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden

Nadere informatie

Goed ventileren in huis

Goed ventileren in huis Goed ventileren in huis Wist u dat de binnenlucht meestal viezer is dan de buitenlucht? Eén op de tien huizen heeft schimmel en in veel woningen is er meer fijnstof dan buiten. Daarom is ventileren zo

Nadere informatie

GEMEENSCHAPPELIJKE REGELING PUBLIEKE GEZONDHEID & ZORG GRONINGEN ALGEMEEN BESTUUR 7 april 2017

GEMEENSCHAPPELIJKE REGELING PUBLIEKE GEZONDHEID & ZORG GRONINGEN ALGEMEEN BESTUUR 7 april 2017 GEMEENSCHAPPELIJKE REGELING PUBLIEKE GEZONDHEID & ZORG GRONINGEN ALGEMEEN BESTUUR 7 april Actualisatie PG&Z Op 8 juli 2016 is de beleids- en financiële van de PG&Z-regeling vastgesteld door het Algemeen

Nadere informatie