Verbetering Ventilatie Basisscholen

Transcriptie

1 Verbetering Ventilatie Basisscholen Evaluatie Effect Middellange termijn Juni 2008

2 Verbetering Ventilatie Basisscholen Evaluatie effect middellange termijn M.M. Nijkamp MSc. Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland Tilburg, juni 2008 Projectverantwoordelijke: Annemieke van der Zijden Projectuitvoering: Monique Nijkamp Natascha van Riet Sandra Wouters Projectgroep: Carla Antens Mayke van Ass Frans Duijm Tiny Habets Lisbeth Hall Inge van der Heyden Jessica Kwekkeboom Merel Linthorst Natasja van Montfoort Monique Nijkamp Natascha van Riet Marjolein Verschuren Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland GGD Hollands Midden Hulpverlening Gelderland Midden GGD Groningen GGD Rotterdam RIVM GGD Midden Nederland GGD Den Haag GGD Nederland GGD Brabant Zuidoost Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland Ministerie van VROM 2

3 Colofon Dit rapport werd opgesteld door het Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland in samenwerking met Hulpverlening Gelderland Midden, binnen een project van GGD Nederland en met financiering van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM). Dit rapport is digitaal op te vragen bij: Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland Postbus DD s-hertogenbosch Telefoon: Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland. Auteursrecht voorbehouden Bronvermelding verplicht. 3

4 Voorwoord Het binnenmilieu op scholen is met toenemende mate in de media, omdat diverse onderzoeken aantonen dat de ventilatie in basisscholen niet voldoende is. Dit heeft enerzijds te maken met een beperking van het aantal voorzieningen, maar ook doordat leerkrachten de aanwezige voorzieningen niet op de juiste manier gebruiken. De kwaliteit van het binnenmilieu kan verbeterd worden door adviezen te geven, die tot verbetering van het ventilatiegedrag leiden. Dit kan op eenvoudige wijze gedaan worden door middel van de ééndagsmethode. Binnen dit project is gekeken naar de effectiviteit van de ééndagsmethode op middellange termijn. In hoeverre leidt de ééndagsmethode tot een verbetering van het ventilatiegedrag van leerkrachten, zodat die ook op langere termijn tot een betere binnenluchtkwaliteit leidt? Om dit te onderzoeken zijn in de provincie Gelderland en Noord-Brabant op 21 scholen drie maal CO 2 -metingen verricht, waarbij de scholen onderverdeeld zijn in een controle- en een interventiegroep. In dit rapport kunt u lezen welk effect de ééndagsmethode heeft op de CO 2 - concentratie in de lokalen op middellange termijn en ook hoe de leerkrachten deze methode ervaren. Mijn dank gaat uit naar de collega s van de GGD en in Gelderland en Noord-Brabant die meegeholpen hebben met de uitvoering van dit project. Zonder hun inzet en enthousiasme was dit project niet gelukt. Daarnaast wil ik de scholen bedanken voor hun medewerking, GGD Nederland en de projectgroep voor hun ondersteuning. Tot slot een woord van dank aan het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM), dat het financieel mogelijk gemaakt heeft om dit onderzoek uit te voren. Monique Nijkamp Tilburg,

5 Samenvatting Achtergrond Op dit moment is er veel aandacht voor de luchtkwaliteit op basisscholen. De lucht in scholen is vaak sterk verontreinigd met ziektekiemen, allergenen, geurstoffen en fijn stof die verspreid worden door kinderen en hun activiteiten. Blootstelling aan deze verontreinigingen kan gezondheidsklachten veroorzaken. Door middel van goede ventilatie wordt de luchtkwaliteit in de lokalen verbetert en kunnen gezondheidsklachten voorkomen worden. Om dit te realiseren is een methode ontwikkeld om op eenvoudige wijze in één dag scholen te voorzien van een ventilatieadvies-op-maat, de zogeheten ééndagsmethode. Methode Hoewel de ééndagsmethode effectief blijkt te zijn op korte termijn (vier weken), is er nog niet aangetoond dat de binnenmilieukwaliteit op middellange termijn daarmee ook verbetert. Vaststellen van de effectiviteit van de ééndagsmethode op middellange termijn is de doelstelling van het huidige project. Om de invloed van de interventie vast te stellen zijn 21 basisscholen verdeeld over twee groepen; 12 interventiescholen en 9 controlescholen. De metingen om de beginsituatie en het effect na twee en drie maanden vast te stellen zijn op alle scholen uitgevoerd. Er is drie maal een weekmeting in vier lokalen uitgevoerd. Op de interventiescholen is de ééndagsmethode uitgevoerd na de nulmeting. Na uitvoering van de ééndagsmethode hebben directie en leerkrachten een vragenlijst gekregen, waarin gevraagd wordt welk effect de methode heeft op het ventilatiegedrag. Resultaten De metingen naar de binnenluchtkwaliteit laten een duidelijk verschil zien tussen de interventie- en controlescholen. Na twee en drie maanden is bij de interventiescholen een duidelijke verbetering waar te nemen. Het percentage van lesdag dat de toetswaarde van 1400 ppm overschreden werd nam bij de interventiescholen af van 30% naar 15% drie maanden naar de ééndagsmethode. De leerkrachten waren tevreden over de interventiemethode; het bezoek is gemiddeld gewaardeerd met een 7,7. Vooral de stoplichtmeter is positief beoordeeld; 82% van de leerkrachten gaf aan dit een goed hulpmiddel te vinden om te zorgen voor een goed binnenmilieu. De belangrijkste redenen voor het niet geheel opvolgen van het ventilatieadvies zijn tocht- en koudeklachten. Op een aantal scholen blijken niet voldoende nuttig bruikbare ventilatievoorzieningen aanwezig te zijn om aan de ventilatiebehoefte te voldoen. 5

6 Conclusie De gemiddelde CO 2 -concentraties op de interventiescholen zijn na twee en drie maanden significant lager dan de gemiddelde CO 2 -concentraties op de controlescholen. Tocht- en koudeklachten zijn de belangrijkste redenen waarom leerkrachten het ventilatieadvies-opmaat niet geheel opvolgen. De ééndagsmethode is ook op middellange termijn (na twee en drie maanden) een effectieve manier om de kwaliteit van het binnenmilieu op scholen te verbeteren. 6

7 Inhoudsopgave VOORWOORD 4 SAMENVATTING 5 INHOUDSOPGAVE 7 1. INLEIDING ACHTERGROND VAN HET ONDERZOEK PROBLEEMSTELLING DOELSTELLING WERKWIJZE METHODE ONDERZOEKSOPZET CO 2 -signaalmeters Evaluatie vragenlijst INTERVENTIE BEOORDELINGSKADER Ventilatie DATAVERWERKING Statistische analyses RESULTATEN VENTILATIECAPACITEIT KWALITEIT BINNENMILIEU EVALUATIE VRAGENLIJST DISCUSSIE EFFECT OP HET BINNENMILIEU EFFECT OP HET GEDRAG CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN CONCLUSIE AANBEVELINGEN REFERENTIELIJST BIJLAGE 24 7

8 1. Inleiding Het eerste hoofdstuk behandelt achtereenvolgens de achtergrond van het onderzoek, de probleemstelling en de daaruit volgende doelstellingen en de gevolgde werkwijze Achtergrond van het onderzoek Op dit moment is er veel aandacht voor de luchtkwaliteit op basisscholen. Gemiddeld genomen is de binnenlucht vaak meer vervuild dan de buitenlucht. Daarnaast zijn kinderen een groot deel van de tijd op school aanwezig. Aandacht voor binnenlucht is dan ook essentieel. De lucht in scholen is vaak sterk verontreinigd met ziektekiemen, allergenen, geurstoffen, en fijn stof die verspreid worden door kinderen en hun activiteiten. Blootstelling aan deze verontreinigingen kan gezondheidsklachten veroorzaken. Gezondheidsklachten kunnen ook veroorzaakt worden door te veel vocht in de binnenlucht. Bij de aanwezigheid van te veel vocht in de lucht, kunnen huisstofmijt en schimmels zich ontwikkelen. Deze produceren allergenen, die klachten kunnen veroorzaken. De gezondheid van veel kinderen ondervindt daarvan een negatieve invloed; o.a. meer kans op infectieziekten, astma, eczeem, geurhinder, gebouwgerelateerde slijmvlies- en huidklachten met hoofdpijn en moeheid (sick building syndrome) (Beak, 1997; Fox, 2003; Seppanen & Fisk, 2004) Tevens bestaat er een negatief effect op het leerproces en op het ziekteverzuim, ook van leerkrachten (Gids, 2007). Het binnenmilieu in klaslokalen is extra ongunstig door het (vaak) grote aantal personen per kubieke meter inhoud van de ruimtes (crowding-effect) en door de vaak gebrekkige of slecht bruikbare ventilatievoorzieningen. Ventilatie zorgt voor afvoer van vocht en verontreinigingen uit gebouwen. Wanneer er te weinig geventileerd wordt, worden deze onvoldoende afgevoerd en loopt de CO 2 -concentratie op. De CO 2 -concentratie wordt daarom vaak als indicator voor ventilatie gebruikt. Uit eerder onderzoek is gebleken dat het binnenmilieu op basisscholen slecht is (Wouters, 2007; Geelen, 2006; Van Doorn e.a. 2004). Tijdens de nulmeting van dit onderzoek bleek dat in de onderzochte klassen de milieuhygiënische grenswaarde (1200 ppm) gemiddeld genomen gedurende 38% tot 69% van de dag werd overschreden. Deze concentraties liepen tijdens een schooldag op tot twee tot drie maal de gebruikte norm. De belangrijkste conclusie was dat door een lokaalspecifiek ventilatieadvies-op-maat in combinatie met een CO 2 -signaalmeter en/of lespakket het binnenmilieu al aanzienlijk verbeterd kon worden. Dit betekent dat leerkrachten zelf het binnenmilieu nogal kunnen verbeteren. Hiervan zijn ze zich vaak niet voldoende bewust. Om beneden de norm te blijven, zijn echter in de meeste gevallen bouwtechnische aanpassingen, zoals verbetering van ventilatievoorzieningen, ook van belang. Naar aanleiding hiervan is een methode ontwikkeld om op eenvoudige wijze in één dag scholen te voorzien van een ventilatieadvies-op-maat, de zogeheten ééndagsmethode 8

9 (Wouter, 2005; van Montfoort, 2006). Deze methode is in het stookseizoen geëvalueerd. In dit Vooronderzoek Methodiek Verbetering Ventilatie Basisscholen zijn 87 scholen door GGD en bezocht. Hieruit kwamen de volgende bevindingen naar voren: de kwaliteit van het binnenmilieu verbetert aanzienlijk in de vier weken na de ééndagsmethode. Het percentage lestijd dat de CO 2 -concentratie hoger is dan 1400 ppm, neemt met ongeveer de helft af. Ook de scholen zijn tevreden over de ééndagsmethode (Wouters, 2007). Dat het kabinet de binnenlucht in leslokalen ook van belang vindt, blijkt uit de onlangs verschenen kabinetsvisie. Het kabinet gaat zich samen met schoolbesturen en gemeenten inzetten voor een beter binnenmilieu op basisscholen. Het kabinet heeft het doel gesteld dat de komende vijf jaar elke basisschool met natuurlijk ventilatie bezocht wordt door de GGD, om het bewustzijn bij leerlingen en leerkrachten voor het probleem te vergroten en de ventilatie zoveel mogelijk te verbeteren (VROM 2008) Probleemstelling Hoewel de ééndagsmethode in het Vooronderzoek Methodiek Verbetering Ventilatie Basisscholen effectief blijkt te zijn op korte termijn (vier weken), is er nog niet aangetoond dat de binnenmilieukwaliteit op middellange termijn daarmee ook verbetert. Uit het vooronderzoek komt de aanbeveling naar voren om het effect op langere termijn te onderzoeken. Het is immers mogelijk dat de aandacht onder de leerkrachten na verloop van tijd verslapt. Door een aantal maanden (twee en drie maanden) na de interventie de CO 2 concentratie opnieuw te meten kan de effectiviteit van de methode op langere termijn verder worden onderzocht Doelstelling De hoofddoelstelling van dit project is: Vaststellen van de effectiviteit van de ééndagsmethode op middellange termijn. Daarnaast zijn de volgende nevendoelstellingen geformuleerd: Vaststellen of de gehanteerde methode twee en drie maanden na implementatie van de ééndagsmethode leidt tot meer aandacht voor de problematiek bij leerkrachten Vaststellen of de kwaliteit van het binnenmilieu twee en drie maanden na implementatie van de ééndagsmethode verbetert is. Hierbij wordt de CO 2 -concentratie gebruikt als indicator voor de binnenmilieukwaliteit. 9

10 1.4. Werkwijze Om de effectiviteit van de ééndagsmethode vast te stellen is gedurende een week de kwaliteit van het binnenmilieu gemeten in de nulsituatie, voor uitvoering van de ééndagsmethode. Twee en na drie maanden hierna is opnieuw gedurende een week gemeten om het effect op middellange termijn vast te stellen. Om de invloed van de interventie vast te stellen zijn 21 basisscholen verdeeld over twee groepen; 12 interventiescholen en 9 controlescholen. De metingen om de beginsituatie en het effect na twee en drie maanden vast te stellen zijn op alle scholen uitgevoerd. Er wordt drie maal gedurende één week in vier lokalen gemeten. Op de interventiescholen is de ééndagsmethode uitgevoerd na de beginmeting. Na uitvoering van de ééndagsmethode hebben directie en leerkrachten een vragenlijst gekregen, waarmee onderzocht wordt welk effect de methode heeft op het ventilatiegedrag. Het onderzoek is uitgevoerd door het Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland is samenwerking met Hulpverlening Gelderland Midden. 10

11 2. Methode In dit onderzoek zijn in de provincie Noord-Brabant en de provincie Gelderland 21 scholen onderzocht volgens de ééndagsmethode, zoals die is opgesteld in het Vooronderzoek Methodiek Verbetering Ventilatie Basisscholen (Wouters, 2007). Hierbij hebben het Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland en Hulpverlening Gelderland Midden gewerkt volgens hetzelfde stappenplan (bijlage 1). Dit hoofdstuk beschrijft de methode. Achtereenvolgens wordt de onderzoeksopzet, de interventie, het beoordelingskader en de dataverwerking beschreven Onderzoeksopzet Om de effectiviteit van de interventie vast te stellen zijn de 21 deelnemende scholen verdeeld over twee groepen, een interventie- en een controlegroep. De scholen zijn geselecteerd uit een groot aantal basisscholen, dat zich aangemeld heeft voor de ééndagsmethode in het kader van een provinciaal project. Deze selectie is willekeurig uitgevoerd. Alleen scholen zonder mechanische ventilatie en scholen die niet binnen drie jaar ver- of nieuwbouwplannen hebben, komen in aanmerking voor de ééndagsmethode. Op deze scholen zijn drie weekmetingen verricht. Per school zijn vier lokalen met minimaal 20 leerlingen geselecteerd voor de metingen. Op T0 is de eerste meting uitgevoerd. Gedurende een week is de CO 2 -concentratie in de lucht gemeten als indicator van de kwaliteit van het binnenmilieu. Deze metingen geven de beginsituatie weer. Bij de 12 interventiescholen is in de week na T0 de ééndagsmethode uitgevoerd. Twee maanden (T2) later is bij beide groepen opnieuw een weekmeting verricht. De laatste meting (T3) vond drie maanden na de interventie plaats. Op de controlescholen is na afloop van de laatste metingen de ééndagsmethode uitgevoerd, zodat ook deze scholen een ventilatieadvies hebben ontvangen. Alle metingen vonden plaats in het stookseizoen (van oktober 2007 tot en met maart 2008). In figuur 1 staat een schematisch overzicht van de metingen. Interventiescholen T0 ééndagsmethode T2 T3 Controlescholen T0 T2 T3 ééndagsmethode Tijd Figuur 1. Schematisch overzicht van de metingen Door gebruik te maken van een controlegroep kan het verschil tussen T0 en T2 en T3 in verband gebracht worden met de interventie. Door te randomiseren (volstrekt willekeurig verdelen van de scholen onder de twee groepen) kunnen mogelijk verstorende factoren (grotendeels) uitgesloten worden: Onder invloed van weersomstandigheden passen leraren hun ventilatiegedrag aan; 11

12 Het effect van ventilatie op de CO 2 -concentratie is afhankelijk van de weersomstandigheden (o.a. bij hogere windkracht snellere luchtverversing); Beïnvloeding door aandacht in de media voor binnenmilieu op scholen CO 2 -signaalmeters Voor het onderzoek is gebruikt gemaakt van een CO 2 -datalogger, type ATV-IAQ-CMS (leverancier ATAL). Deze meters zijn vooraf gekalibreerd. Iedere drie minuten werd de CO 2 - concentratie, de temperatuur en de relatieve luchtvochtigheid geregistreerd (bijlage 2) Evaluatie vragenlijst Tijdens het plaatsen van de meters op T2 zijn aan de leerkrachten van de interventiescholen evaluatieformulieren afgegeven. De directie heeft een aparte vragenlijst gekregen. Hier werd gevraagd hoe directie en leerkrachten de interventie ervaren hebben en welke effecten er in hun houding en gedrag teweeg zijn gebracht. De evaluatieformulieren zijn te vinden in bijlage Interventie De scholen zijn onderzocht middels de ééndagsmethode. De ééndagsmethode bestaat uit de volgende onderdelen, die op één dag worden uitgevoerd: Inspectie van alle klaslokalen; hierbij wordt met name gekeken welke ventilatievoorzieningen er zijn en hoe deze optimaal gebruikt kunnen worden. Aan de hand hiervan wordt de aanwezige ventilatiecapaciteit berekend. De inspectie wordt tijdens de ochtenduren uitgevoerd en gebeurt aan de hand van een ventilatie- en een screeningsformulier (bijlage 4). Binnenmilieumeting in één leslokaal; tijdens de lesdag registreert een meetapparaat de temperatuur, de relatieve luchtvochtigheid en het koolstofdioxidegehalte (als maat voor de ventilatie). Opstellen van de ventilatieadviezen; tijdens de middaguren worden de verzamelde gegevens verwerkt tot een ventilatieadvies-op-maat per klaslokaal en een algeheel schooladvies (bijlage 5 en 6). Voorlichting voor directie en leerkrachten; aan het einde van de lesdag wordt op school een voorlichtingsbijeenkomst voor leerkrachten en directie gegeven. Hierbij wordt aandacht besteed aan: o het belang van een goed binnenmilieu; o de resultaten van de inspecties en de binnenluchtmeting; o het ventilatieadvies, dat de leerkrachten voor hun eigen lokaal ontvangen; o het samenvattend schooladvies voor de gehele school, dat de directie ontvangt. 12

13 Tevens ontvangt de school tijdens deze bijeenkomst een stoplichtmeter (Ventilight, leverancier ATAL) en het lespakket: Buitenlucht, kom je binnenspelen?. De handleiding voor de Ventilight en de instructie van het lespakket zijn terug te vinden in bijlage 7 en 8. De stoplichtmeter geeft de CO 2 -concentratie en de temperatuur weer. Zodra er onvoldoende geventileerd wordt, loopt de CO 2 -concentratie op en gaat een rood lampje branden (>1400 ppm). Bij voldoende ventilatie brandt een groen lampje (<800 ppm), bij matige ventilatie ( ppm) een oranje lampje Beoordelingskader De ventilatiebehoefte is de mate van ventilatie die nodig is voor frisse binnenlucht, gebaseerd op het aantal aanwezige personen. De ventilatiecapaciteit is de mate van ventilatie die geleverd kan worden door de bestaande voorzieningen Ventilatie In dit project wordt de CO 2 -concentratie in de lucht gemeten als indicator voor de kwaliteit van het binnenmilieu. Het CO 2 -gehalte van de buitenlucht (het achtergrondniveau) bedraagt op de meeste plaatsen in Nederland circa 400 ppm. Zodra een groep leerlingen het leslokaal binnenkomt, begint de CO 2 -concentratie te stijgen, waarbij een verdubbeling van het CO 2 - gehalte als normaal beschouwd mag worden. De CO 2 -concentratie wordt beoordeeld aan de hand van toetswaarden (tabel 1), die in 2006 door het Landelijk Centrum Medische Milieukunde zijn opgesteld (LCM, 2006). Bij piekconcentraties zijn kortdurend hogere waarden aanvaardbaar. Om hiermee rekening te houden wordt getoetst of het CO 2 -gehalte gedurende niet meer dan 2% van de lestijd hoger is dan de gewenste waarde (98-percentiel). Tabel 1. Gezondheidskundige toetswaarden voor ventilatie van scholen en kindercentra. Ventilatieklasse Ventilatie per persoon (liter per seconde) CO 2 -gehalte 98-percentiel (inclusief achtergrond van 400 ppm*) Zeer goed >25 < 650 Goed Matig Onvoldoende slecht < 6 >1400 Bron: GGD-richtlijn ventilatie op scholen (LCM 2006) * ppm: part per million, aantal deeltjes CO 2 per een miljoen luchtdeeltjes 13

14 In schoolgebouwen waar sprake is van natuurlijke ventilatie is het bereiken van goede ventilatie vaak alleen haalbaar door een combinatie van verbetering van het ventilatiegedrag en bouwkundige aanpassingen. Indien alleen het ventilatiegedrag aangepast kan worden, moet tenminste gestreefd worden naar een CO 2 -gehalte beneden 1400 ppm. Wanneer het mogelijk is om bouwtechnische aanpassingen uit te voeren, is een CO 2 -concentratie van beneden 800 ppm gewenst. Tijdens de ééndagsmethode wordt berekend hoeveel ventilatieoppervlakte nodig is om onder een CO 2 -concentratie van 1400 ppm te blijven. Per leslokaal wordt dan het benodigde ventilatieoppervlak (op grond van het aantal leerlingen en leerkrachten) vergeleken met het aanwezige ventilatieoppervlak. Hierbij wordt onderscheid gemaakt in maximale capaciteit en nuttig bruikbare capaciteit. De maximale capaciteit omvat alle ventilatievoorzieningen die in een leslokaal aanwezig zijn. De nuttig bruikbare capaciteit zijn die voorzieningen die minimaal 1,8 meter (bij voorkeur 2,4 meter) boven de vloer geplaatst zijn. De kans dat er tocht en koude optreedt bij het gebruik van dergelijk geplaatste voorzieningen is beperkt Dataverwerking In de klassen is drie maal gedurende een week continu gemeten. Alleen metingen gedurende de lesdagen zijn relevant. De metingen buiten de lesdag zijn daarom niet meegenomen. Kortdurende uitschieters zijn handmatig uit het databestand gehaald. Deze uitschieters worden vaak veroorzaakt doordat iemand rechtstreeks in het apparaat uitademt. De gemiddelde CO 2 -concentratie geeft een algemeen beeld van de ventilatie in een meetperiode. Het verloop van T0, T2 en T3 is duidelijk te beschrijven aan de hand van dit gemiddelde. Het percentage overschrijding laat zien welk percentage van de lesdag de toetswaarden (800, 1000 en 1400 ppm) overschreden worden Statistische analyses De statistische analyses zijn uitgevoerd met SPSS Bij de statistische analyses zijn de resultaten uit de twee groepen met elkaar vergeleken door middel van de T-toets. De beginsituatie van beide groepen is met elkaar vergeleken. Daarnaast is het verschil tussen T0 en T2 ( T2) en het verschil tussen T0 en T3 ( T3) met elkaar vergeleken. De analyses zijn zowel voor de gemiddelde CO 2 -concentraties als voor de overschrijdingspercentages uitgevoerd. 14

15 3. Resultaten In dit hoofdstuk worden eerst de deelnemende scholen besproken, daarna zullen de kwaliteit van het binnenmilieu en de evaluatie aan de orde komen. 3.1 Ventilatiecapaciteit In totaal zijn er vijf interventie- en vijf controlescholen in de provincie Noord-Brabant bezocht. In Gelderland waren dit zeven interventie- en vier controlescholen. In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de maximale en de nuttig bruikbare capaciteit van de twee groepen. Tabel 2. Percentage scholen met onvoldoende ventilatiecapaciteit Groep Onvoldoende maximale ventilatiecapaciteit Onvoldoende nuttig bruikbare ventilatievoorzieningen Interventiescholen 0% 56% Controle scholen 0% 33% Uit deze tabel blijkt dat er een groter percentage onvoldoende nuttig bruikbare ventilatievoorzieningen in de interventiescholen zijn, dan op de controlescholen. In beide groepen zijn er geen lokalen waarbij er onvoldoende maximale capaciteit aanwezig is. Vooraf is geen rekening gehouden met de mogelijke verschillen in de ventilatievoorzieningen tussen de twee groepen. 3.2 Kwaliteit binnenmilieu In tabel 3 staat een overzicht van de gemeten CO 2 -concentraties op de scholen. Hierin worden de gemiddelde CO 2 -concentraties met 95% betrouwbaarheidsinterval op T0, T2 en T3 weergegeven. De tabel laat zien dat op T0 de gemiddelde CO 2 -concentraties op de interventiescholen en de controlescholen niet statistisch significant van elkaar verschillen. Daarnaast is het verschil tussen T0 en T2 ( T2) en tussen T0 en T3 ( T3) berekend. In de interventiegroep zijn T2 en T3 significant groter dan in de controlegroep. Ook is T3 in de interventiegroep significant verschillend ten opzichte van de beginsituatie. 15

16 Tabel 3. Gemiddelde CO 2-concentratie in ppm met 95% betrouwbaarheidsinterval 1. Interventie Gemiddelde (95% BI) 2. Controle Gemiddelde (95% BI) Verschil tussen interventie en controle (absoluut) p-waarde CO 2 (T0) 1180 ( ) 1240 ( ) CO 2 (T2) 1125 ( ) 1327 ( ) CO 2 (T3) 1030 ( ) 1314 ( ) CO 2 ( T2) 51 ( ) -79 ( ) CO 2 ( T3) 153 (79-227)* -69 ( ) * statistisch significant verschil t.o.v. T0 (gepaarde t-toets) statistisch significant verschil tussen groep 1 en 2 (t-toets) Figuur 2 laat een overzicht zien van het percentage van de lesdag dat de toetswaarden (800, 1000 en 1400 ppm) overschreden worden. De beginsituatie is voor de interventie- en controlescholen gelijk (figuur 2a). Bij de interventiescholen is op T2 is een daling van dit percentage (figuur 2b) te zien, die op T3 verder gedaald is en statistisch significant verschillend is ten opzichte van T0 (figuur 2c). a interventie T 0 controle b T interventie controle 16

17 c interventie T 3 controle Figuur 2. percentage van de lesdag, dat de CO 2-concentraties boven de gebruikte toetswaarden komen (inclusief een achtergrondconcentratie van 400 ppm) op a) T0, b) T2 en c) T Evaluatie vragenlijst In totaal hebben 10 directieleden (83%) en 37 leerkrachten (78%) van de interventiescholen het evaluatieformulier ingevuld. Van alle scholen is/zijn één of meerdere reactie(s) binnengekomen. De leerkrachten waren tevreden over de interventiemethode; het bezoek is gemiddeld gewaardeerd met een 7,7. Er is aan de leerkrachten gevraagd per onderdeel (ventilatiekaart, stoplichtmeter en presentatie) een beoordeling te geven. Vooral de stoplichtmeter is positief beoordeeld; 82% van de leerkrachten gaf aan dit een goed hulpmiddel te vinden om te zorgen voor een goed binnenmilieu. 66% van de leerkrachten gaf aan de ventilatiekaart een goed hulpmiddel te vinden. De afsluitende presentatie werd door iets meer dan de helft (56%) van de docent als goed hulpmiddel ervaren. 17

18 Daarnaast konden leerkrachten aangeven in hoeverre ze het ventilatieadvies-op-maat opgevolgd hebben, dit is gemiddeld beoordeeld met een 7,3. In figuur 3 is weergeven welke redenen leerkrachten aangeven voor het niet geheel opvolgen van het advies percentage leerkrachten niet meer aangedacht al voldoende frisse lucht tochtklachten koudeklachten koudeval geluidsoverlast inbraak voorkomen anders Figuur 3. Redenen die leerkrachten (n=37) aangeven voor het niet geheel opvolgen van het advies (men kon meer dan een reden aankruisen) Uit deze figuur blijkt, dat leerkrachten aangeven het advies niet geheel opvolgen wegens tocht- en koudeklachten. Ook geluidsoverlast is een vaak genoemde reden. Alle directieleden geven aan tevreden te zijn met de ééndagsmethode. Hiervan geeft 70% aan dat een of meerdere adviezen opgevolgd zijn. Tabel 4. Effecten van het GGD-bezoek (in percentage) (men kon meer dan één antwoord aankruisen) Directie Leerkrachten (n=10) (n=37) Meer aandacht thema binnenmilieu Meer bewust binnenmilieuproblematiek Meer bewust belang ventileren en luchten Meer kennis over relatie binnenmilieu en gezondheid Meer kennis relatie binnenmilieu en ventileren en luchten Positievere houding t.o.v. ventileren en luchten Adequater ventilatiegedrag Geen merkbaar effect op houding of gedrag Uit tabel 4 blijkt dat de directie vaker aangeeft dat er meer kennis verkregen is over het binnenmilieu in relatie tot gezondheid, en in relatie tot ventileren en luchten dan de leerkrachten. Beiden geven aan dat ze zich meer bewust zijn van het belang van ventileren en luchten en dat ze een adequater ventilatiegedrag hebben. In bijlage 9 staan de antwoorden van alle evaluatievragen vermeld. 18

19 4. Discussie Dit onderzoek is uitgevoerd om vast te stellen wat de effectiviteit is van de ééndagsmethode op middellange termijn. In dit hoofdstuk wordt eerst besproken wat het effect van de ééndagsmethode is op het binnenmilieu. Vervolgens komt het effect op het gedrag van de leerkrachten aan de orde. 4.1 Effect op het binnenmilieu Uit het onderzoek kwam naar voren dat na twee en drie maanden nadat de ééndagsmethode bij de interventiescholen uitgevoerd is, de gemiddelde CO 2 -concentratie met gemiddeld 50 respectievelijk 150 ppm afgenomen is. De concentratie gemeten op T3 is statistisch significant ten opzichte van de beginsituatie. Naast het gemiddelde is het percentage van de lestijd dat de CO 2 -concentratie boven 1400 ppm komt, een goede maat om te zien of de ééndagsmethode een goede interventie is. Dit percentage is aan het begin van het project gelijk voor de beide groepen. Uit de resultaten komt naar voren de ééndagsmethode op T3 zorgt voor een halvering van het percentage van de lesdag dat de CO 2 -concentratie boven 1400 ppm komt. Bij aanvang van het project was niet de verwachting dat de verschillen op T3 groter zou zijn dan op T2. Met een gemiddelde etmaaltemperatuur van 3,8 C in december, 6,5 C in januari, 5,1 C in februari en 5,9 C in maart is het niet waarschijnlijk dat het weer van grote invloed geweest op de ventilatie (KNMI, 2008). Een mogelijke verklaring kan zijn, dat de T2-metingen in een drukke periode (sinterklaas, kerst, direct na de kerstvakantie) uitgevoerd zijn en er daardoor minder aandacht was voor het onderwerp. In 56 % van de interventiescholen en 33% van de controlescholen is te weinig nuttig bruikbare ventilatiecapaciteit aanwezig voor het aantal aanwezige leerlingen. Om te voldoen aan de ventilatiebehoefte zullen lager gelegen ramen geopend moeten worden, wat tocht- en koudeklachten veroorzaakt. Mogelijk zijn de gemiddelde CO 2 -concentraties van de interventiescholen op T2 en T3 verhoogd door de lokalen waar niet voldoende geventileerd kan worden. In deze lokalen is te verwachten dat het ventilatieadvies niet geheel opgevolgd kan worden waardoor de CO 2- concentratie vaker boven 1400 ppm ligt. Dit heeft een onderschatting van het effect tot gevolg. De concentraties op T0 waren in de beide groep gelijk. Dit kan verklaard worden doordat toen beide groepen even slecht aan het ventileren waren, zodat het verschil in nuttig bruikbare ventilatiecapaciteit er niet toe deed. In een vervolgonderzoek zouden scholen hierop geselecteerd moeten worden. 4.2 Effect op het gedrag Middels een enquête is naast de metingen ook het effect op het gedrag van de leerkrachten bekeken. 19

20 De deelnemende scholen zijn positief over de ééndagsmethode. Gemiddeld is het beoordeeld met een 7,7. Alle directieleden hebben aangegeven tevreden te zijn met de ééndagsmethode. Op de vraag hoe de interventie effect gehad heeft, geven meer directieleden dan leerkrachten aan meer dat er meer kennis verkregen is over het binnenmilieu in relatie tot gezondheid en in relatie tot ventileren en luchten. Mogelijk hadden leerkrachten al meer kennis voorafgaand aan het onderzoek. Leerkrachten zullen in de praktijk sneller ondervinden wat het effect is van ventileren en luchten. Zowel directie als leerkrachten geven aan, dat ze na het onderzoek zich meer bewust zijn van het belang van ventileren en luchten en een adequater ventilatiegedrag hebben. Dit komt overeen met de resultaten van de CO 2 -metingen. Het ventilatieadvies-op-maat is volgens de leerkrachten niet altijd goed op te volgen. De belangrijkste redenen hiervoor zijn koude- en tochtklachten. Aangezien meer dan de helft van de lokalen gebruik moet maken van lage ramen om aan de ventilatiebehoefte te voldoen, is te verwachten dat hier tocht- en koudeklachten ontstaan. Echter ook in lokalen met voldoende nuttige bruikbare voorzieningen geven leerkrachten aan tocht- en koudeklachten te hebben. Een andere mogelijke verklaring voor de klachten is dat er vaak veel leerlingen in een lokaal zitten waardoor er altijd kinderen dichtbij (enkel)glasramen zitten of in de luchtstroom. Ook kleden leerlingen en leerkrachten zich s winters mogelijk niet warm genoeg aan. De luchtkwaliteit in de scholen wordt beoordeeld aan de hand van de toetswaarden die opgesteld zijn door het LCM in Een slechte ventilatieklasse (>1400 ppm) komt tot stand bij een ventilatie van minder dan 6 liter per seconde. Het ventilatieadvies-op-maat is gebaseerd op deze ventilatiebehoefte. Om een goede ventilatie (<800 ppm) te bereiken moet uitgegaan worden van een ventilatie van > 15 l/s. Uit de evaluaties komt naar voren dat ventilatieadviezen gebaseerd op een slechte ventilatieklasse door leerkrachten al niet geheel opgevolgd worden vanwege tocht- en koudeklachten. Een advies gericht op een lagere CO 2 - concentratie zal met alleen gedragsveranderingen niet haalbaar zijn. Voor veel scholen is het niet mogelijk om met de bestaande voorzieningen een goede ventilatieklasse te bereiken. Naast adviezen gericht op het ventilatiegedrag zijn dus ook bouwtechnische aanpassingen van belang. In 2007 heeft Wouters een vergelijkbaar onderzoek uitgevoerd naar de effecten van de ééndagsmethode. Hierbij is zes weken de CO 2 -concentratie gemeten. Na twee weken is de ééndagsmethode uitgevoerd. Uit dit onderzoek komt naar voren dat, na het geven van het advies, de gemiddelde CO 2 -concentratie vermindert en het percentage lesdag dat 1400 ppm overschrijdt afneemt. Dit komt overeen met de resultaten uit het huidige project. 20

21 5. Conclusie en aanbevelingen 5.1. Conclusie In het begin van het onderzoek werd de toetswaarde van 1400 ppm op de interventiescholen gemiddeld 30% van de lestijd overschreden. Twee maanden na de ééndagsmethode was dit afgenomen tot gemiddeld 23 % en na drie maanden tot 15% van de lestijd. Op T3 is dit verschil statistisch significant ten opzichte van de beginsituatie. Het percentage van de lesdag dat de ventilatieklasse goed (<800 ppm) overschrijdt, is in de beginsituatie circa 80%. Twee maanden na de interventie is dit percentage gezakt naar gemiddeld 76% en na drie maanden naar gemiddeld 71% (statistisch significant verschillend ten opzichte van T0). Het percentage overschrijdingen is op T2 en T3 sterker gedaald dan de gemiddelde CO 2 -concentratie. De gemiddelde CO 2 -concentraties op de interventiescholen zijn na twee en drie maanden significant lager dan de gemiddelde CO 2 -concentraties op de controlescholen. Tocht- en koudeklachten en geluidsoverlast zijn de belangrijkste redenen waarom leerkrachten het ventilatieadvies-op-maat niet geheel opvolgen. Op 33% van de controlescholen en 56% van de interventiescholen blijken niet voldoende nuttig bruikbare ventilatievoorzieningen aanwezig te zijn om aan de ventilatiebehoefte te voldoen. De ééndagsmethode is ook op middellange termijn (na twee en drie maanden) een effectieve manier is om de kwaliteit van het binnenmilieu op scholen te verhogen Aanbevelingen Uit dit onderzoek blijkt dat de ééndagsmethode effectief is om de kwaliteit van het binnenmilieu op scholen te verhogen. De metingen laten zien dat de CO 2 -concentratie na uitvoering hiervan significant daalt ten opzichte van de controlescholen. Toch blijft 15% van de lesdag het CO 2- gehalte nog boven 1400 ppm. Naast adviezen gericht op het ventilatiegedrag zijn ook bouwtechnische aanpassingen van belang om een goed binnenklimaat te bereiken. 21

22 De ééndagsmethode is alleen geschikt voor scholen met natuurlijke ventilatie. In de praktijk blijkt, dat ook veel scholen met mechanische ventilatie problemen hebben met het binnenklimaat. Er zou onderzocht moeten worden op welke manier op deze scholen het binnenmilieu verbeterd kan worden. Hiervoor is de ééndagsmethode in de huidige opzet niet geschikt. Gezien de positieve resultaten van de ééndagsmethode zou deze methode in Nederland op alle basisscholen waar alleen natuurlijke ventilatie aanwezig is, toegepast moeten worden. Dit is ook het standpunt van de in februari 2008 verschenen kabinetsvisie. 22

23 6. Referentielijst ATAL Venti-light, Purmerend; 2006 Beak SO, Kim YS & Perry R. Indoor air quality in homes, offices and restaurants in Korean urban areas Indoor/outdoor relationships, Atmospheric Environment; (4): Doorn WJ van, Wouter S. Het binnenmilieu van basisscholen en het effect van een CO 2 -signaalmeter, pilot , Helmond, GGD Zuidoost Brabant; 2004 Fox A ea. Increased levels of bacterial markers and CO2 in occupied school rooms, Journal of Environmental Monitoring; (2): Geelen LMJ. Gezond (Venti-)leren op school!, Breda, Bureau Medische Milieukunde GGD en Brabant/Zeeland; 2006 Geelen LMJ ea. Comparing tools to improve ventilation behavior of occupants and indoor air quality in primary schools; 2008 (in press) Gids WF ea. Het effect van ventilatie op de cognitieve prestaties van leerlingen op een basisschool, TNO rapport 2006-D-1078/B, TNO Delft; 2007 Landelijk Centrum Medische Milieukunde. GGD-Richtlijn beoordelen van ventilatie scholen; 2006 Landelijk Centrum Medische Milieukunde. Gezondheidskundige toetswaarden voor ventilatie in scholen en kindercentra; 2006 Montfoort N van. Evaluatie ééndagsmethode (interne samenvatting), Helmond GGD Zuidoost-Brabant; 2006 Nederlands Normalisatie Instituut (NNI). Nederlandse praktijkrichtlijn (NPR 1990), Ventilatie van schoolgebouwen. Eisen, NEN 1098, Delft; 1986 Pettenkoffer M von. Uber den Luftwechsel in Wohngebäuden, Munchen J.G. Cottaschen Buchhandlung; 1858 Seppanen OA & Fisk WJ. Summary of human responses to ventilation. Indoor air; : VROM ministerie, Bouwbesluit, Den Haag; 2003 VROM ministerie, Persbericht; Kabinet maakt werk van binnenmilieu basisscholen; Wouters S. Evaluatie ééndagsmethode (interne samenvatting), Helmond GGD Zuidoost-Brabant; 2005 Wouters-van Buggenum S. Vooronderzoek methodiek ventilatie basisscholen, Tilburg Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland;

24 7. Bijlage Bijlage 1. Bijlage 2. Bijlage 3. Bijlage 4. Bijlage 5. Bijlage 6. Bijlage 7. Bijlage 8. Bijlage 9. Bijlage 10. Stappenplan Handleiding CO 2 -datalogger Evaluatieformulieren Screeningsformulieren Ventilatieadvies-op-maat Schooladvies Handleiding stoplichtmeter Handleiding lespakket Antwoorden evaluatievragen leerkrachten Antwoorden evaluatievragen directie 24