Frisse Scholen in Wervershoof GGD Hollands Noorden Sector Infectieziekten en Milieu

Transcriptie

1 Frisse Scholen in Wervershoof GGD Hollands Noorden Sector Infectieziekten en Milieu Auteurs: J. Visser, L. Lakenman, M. Karels en E.D. Schmidt 19 december 2008

2 De aftrap van het project Frisse Scholen in Wervershoof op 13 oktober op basisschool De Dijkwerkers (directeur mevrouw T. Dijkstra-Meijer). Mevrouw Wilms-Nielen, wethouder onderwijs van de gemeente Wervershoof en Nico Plug, directeur van de GGD Hollands Noorden, tijdens de symbolische overhandiging van een lespakket aan twee leerlingen van de school. Inhoudsopgave Samenvatting...3 Inleiding...4 Aanpak en verantwoording...5 Resultaten binnenmilieu metingen...5 Resultaten hygiëne inspectie...7 Evaluatie/Conclusies...9 Literatuur...10 Bijlage

3 Samenvatting Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de gezondheid (zoals luchtwegklachten) en leerprestaties van kinderen op basisscholen mede afhankelijk zijn van de kwaliteit van het binnenmilieu. In een in 2007 uitgevoerd landelijk steekproefonderzoek onder 60 basisscholen is vastgesteld dat de kwaliteit van het binnenmilieu in het merendeel van deze scholen ondermaats was. Het project Frisse Scholen Wervershoof is een samenwerking tussen de GGD Hollands Noorden, de gemeente Wervershoof en alle basisscholen in Wervershoof waarbij het binnenmilieu en de gezondheidsklachten die een slecht binnenmilieu met zich meebrengen centraal staan. De kwaliteit van het binnenmilieu is vastgesteld door de GGD door het uitvoeren van meerdaagse CO 2 -metingen en het uitvoeren van een hygiëne inspectie. Uiteindelijk heeft elke school een advies op maat gekregen. Uit onze gegevens blijkt dat de kwaliteit van het binnenmilieu op de Wervershoofse basisscholen gemiddeld beter is dan de situatie zoals beschreven in het landelijke steekproefonderzoek. De toch nog aanwezige problemen zijn met aanpassingen in ventilatiegedrag en eenvoudige bouwkundige aanpassingen op te lossen. We hopen dat de gemeente Wervershoof hiertoe een budget beschikbaar zal stellen. Tot slot zijn we geïnteresseerd in de lange termijn effecten van onze ventilatie adviezen. Wij willen dit vaststellen door telefonische enquêtes, eventueel in combinatie met testmetingen. 3

4 Inleiding Het kabinet wil zich samen met schoolbesturen en gemeenten inzetten voor een beter binnenmilieu in basisscholen en heeft geld beschikbaar gesteld om in de komende vijf jaar elke basisschool met natuurlijke ventilatie door de GGD te laten bezoeken. Dit voornemen is gebaseerd op een aantal recente onderzoeken waaruit blijkt dat de kwaliteit van het binnenmilieu op het merendeel van de Nederlandse basisscholen in Nederland ondermaats is (VROM 2007, Meijer 2005, Boerstra 2006, van Dijken 2003). In het door VROM (2007) uitgevoerde steekproefonderzoek onder 60 basisscholen blijkt het zelfs om ruim 85% van de bezochte scholen te gaan. Een slecht binnenmilieu blijkt daarbij vooral een gevolg van een slechte tot onvoldoende ventilatie. Slechte ventilatie kan leiden tot gezondheidsklachten onder leerlingen en docenten, zoals hoofdpijn, een verhoging van het risico op het overdragen van infecties en een verergering van astmatische klachten (Rudnick 2003). Bovendien verminderen de concentratie en de leerprestaties (de Gids 2007). Slechte ventilatie in klaslokalen is zowel een gevolg van een niet adequaat ventilatiegedrag van docenten als van onvoldoende of praktisch niet bruikbare ventilatiemogelijkheden in klaslokalen. De GGD zet zich primair in voor een goed ventilatiegedrag van de docenten. Ons doel is om de bestaande ventilatievoorzieningen zo goed mogelijk te benutten om zo een optimale binnenluchtkwaliteit in de bestaande situatie te bereiken. Vanuit deze visie is de GGD Hollands Noorden het project Frisse scholen in Wervershoof aangegaan. Het project Frisse scholen in Wervershoof betreft een samenwerking tussen de GGD Hollands Noorden, de gemeente Wervershoof en alle basisscholen in Wervershoof. Tijdens het twee weken durende project stonden het binnenmilieu op scholen en de gezondheidsklachten die een slecht binnenmilieu met zich kan meebrengen, centraal. De aftrap van het project werd op 13 oktober gegeven door mevrouw Wilms-Nielen, wethouder onderwijs van de gemeente Wervershoof en Nico Plug, directeur van de GGD Hollands Noorden, door een symbolische overhandiging van lespakketten aan twee leerlingen van basisschool De Dijkwerkers (directeur mevrouw T. Dijkstra-Meijer). In de daarop volgende weken inventariseerde de GGD Hollands Noorden het binnenmilieu door middel van metingen en visuele inspectie op alle 5 Wervershoofse basisscholen. Na uitwerking en analyse van onze bevindingen heeft iedere school een maatwerk advies ontvangen over ventilatie en andere milieu en hygiëne gerelateerde zaken die tijdens het onderzoek zijn opgevallen. Deze zijn samengevat en geëvalueerd in dit eindrapport. Daarmee verschaft dit rapport inzicht in de situatie rond de kwaliteit van het binnenmilieu van de basisscholen in Wervershoof en kan worden gebruikt om tekortkomingen daarin gericht op te heffen. Wij gaan er van uit dat het project en de daaruit voortkomende activiteiten de leerprestaties van leerlingen en de algemene hygiëne op de school ten goede zullen komen. 4

5 Aanpak en verantwoording De kwaliteit van het binnenmilieu is goed vast te stellen door het uitvoeren van CO 2 - metingen. Als de CO 2 concentratie in een ruimte hoog is, zal de ventilatie ook tekort schieten om vocht, geurstoffen en andere verontreinigingen te verwijderen. De CO 2 -concentratie in de klaslokalen wordt gezien als een goede parameter voor de bepaling van de optredende ventilatie (en daarmee zowel direct als indirect voor de luchtkwaliteit). Voor scholen wordt de milieuhygiënische grenswaarde 1200 ppm CO 2 gehanteerd. Dit is gebaseerd op een advies van de Gezondheidsraad en de bouwnorm NEN NEN 1089 is opgenomen in het bouwbesluit van 2003 en De hierboven genoemde ventilatie eisen zijn daarmee wettelijk vastgelegd. Om gezondheidseffecten te voorkómen, is in veel situaties echter meer dan tweemaal zoveel ventilatie nodig dan de hierboven genoemde eis. Toch zijn we in ons project uitgegaan van de NEN 1089 norm. Dit omdat alle door ons bezochte scholen onder het bouwbesluit 2003 of 1992 vallen: een hogere norm dan de NEN 1089 norm is dan niet haalbaar met gedragsmaatregelen aangevuld met kleine bouwkundige aanpassingen. Onze doelstelling is daarbij om een verbetering in het ventilatiegedrag te bereiken: het best mogelijke binnenklimaat bij optimaal benutten van de ventilatiecapaciteit: onhaalbare doelen motiveren niet. De GGD Hollands Noorden heeft op alle basisscholen van Wervershoof meerdaagse CO 2 metingen uitgevoerd. Om logistieke redenen hebben we de metingen voor iedere school beperkt tot het als slechtst bekendstaande lokaal. Bij de metingen is gebruik gemaakt van recent geijkte professionele meters voorzien van een data logger. Met deze apparatuur werd 24 uur per dag gedurende 3-4 dagen zowel de CO 2 concentratie als temperatuur en relatieve luchtvochtigheid geregistreerd. Om inzicht te krijgen in het effect van ventilatiegedrag is door de leerkracht en leerlingen gedurende de lesuren in een logboek bijgehouden hoe vaak en wanneer ventilatieopeningen zijn gebruikt, en welke veranderingen in het aantal aanwezige leerlingen hebben plaatsgevonden. Het project frisse scholen in Wervershoof vond aan het begin van het stookseizoen plaats. In de eerste meetweek was de gemiddelde dagtemperatuur ongeveer 14 C, in de tweede meetweek was deze ongeveer 5 C. Bij dagtemperaturen lager dan 15 C staat de kachel aan en ondervinden leerkrachten en leerlingen hinder van kou of tocht als ventilatie openingen/ramen beneden de 1.80 m open staan. Wij achten onze bevindingen daarom relevant voor het hele stookseizoen. Tijdens ons bezoek is ook een inventarisatie gemaakt van hygiëne en andere zaken die van invloed kunnen zijn op de kwaliteit van het binnenmilieu. Na afloop van de meetperiode zijn alle gegevens geanalyseerd en heeft elke school een rapport met een op maat gesneden ventilatieadvies ontvangen. Tevens hebben alle deelnemende basisscholen het lespakket Buitenlucht kom je binnenspelen en het informatieboekje Naar een beter binnenmilieu ontvangen. Beiden bevatten voorlichting over het belang een gezond binnenmilieu. Drie van de vijf onderzochte scholen hebben ook het informatieblad Wat te doen als het klaslokaal oververhit raakt ontvangen omdat in deze scholen in de zomer hitteklachten worden gerapporteerd. Wij hopen met onze inspanningen een verbeterd ventilatiegedrag van docenten te bewerkstelligen en aldus bij te dragen tot een verbeterd binnenmilieu in het klaslokaal. 5

6 Resultaten binnenmilieu metingen Tabel 1 geeft een samenvatting van de ventilatie metingen op de vijf basisscholen gedurende de lesuren. De gegevens in de tabel zijn afgeleid uit de continu (72-96 uur) metingen en betreffen uitsluitend de waarden gemeten tijdens lesuren. De onderliggende grafieken staan in bijlage 1. De metingen zijn uitgevoerd vanaf half tot eind oktober De gemiddelde dagtemperatuur in week 42 was 14 o C en in week 44 was deze 5 o C Tabel 1. Samenvatting binnenmilieu meetresultaten van week 42 en 44 (2008) van de 5 basisscholen in Wervershoof*. Per basisschool is weergegeven het type ventilatie, het aantal personen in het onderzochte leslokaal, de overschrijding van CO 2 grenswaarden als % van de lestijd, en de CO 2 concentratie (ppm), temperatuur ( o C) en luchtvochtigheid (%RV) tijdens de lestijd uitgedrukt als gemiddelde (X) tijdens de lesuren. In de laatste kolom is de aard van het advies weergegeven, te weten een gedragsmatige en/of een geringe bouwkundige aanpassing. School Vent n CO 2 >1000 a CO 2 >1200 b CO 2 >1400 c ppm CO 2 o C %RV Advies % lestijd % lestijd % lestijd X X X Week 42 Dijkwerkers M Ok! De Schelp N * 59.2 G, B St Jozef N G, B Week 44 Werenfridus N * 45.0 G+(B) Majella M * 31.3 B+(G) Vent, type ventilatie (N, natuurlijke ventilatie, M, mechanische ventilatie); a, CO 2 grenswaarde matig binnenmilieu RIVM richtlijn a, CO 2 grenswaarde NEN 1089; c, CO 2 grenswaarde slecht binnenmilieu RIVM richtlijn; G, gedragsaanpassing; B, bouwkundige aanpassing; (), niet dringende of geringe aanpassing; n, aantal personen (leerlingen en leerkracht); Ok!, prima voor elkaar; *gerapporteerde hitteproblemen in zomer Temperatuur: In drie van de bezochte scholen werden hitteklachten gerapporteerd. Dit betreft de zomerperiode. Adviezen om de temperatuur in de zomer acceptabel te houden zijn als bijlage bij het advies over ventilatie naar de desbetreffende scholen verzonden. Wat betreft de stookseizoen periode, hebben we één school geadviseerd om de nachttemperatuur te verlagen zodat energie en geld kan worden bespaard. Relatieve luchtvochtigheid. De relatieve luchtvochtigheid geeft aan in welke mate de lucht verzadigd is met vocht. De relatieve luchtvochtigheid dient tussen circa 30 en 70% te zijn. Een (beduidend) lagere luchtvochtigheid is op zich geen probleem, maar kan in combinatie met stoffigheid leiden tot irritaties van de slijmvliezen van ogen, neus en keel. Wanneer de luchtvochtigheid langdurig te hoog is, kunnen schimmels en/of huisstofmijten zich beter ontwikkelen. Dit kan vervolgens leiden tot (verergering van) luchtwegklachten, vooral bij mensen met gevoelige luchtwegen. In de gemeten scholen van Wervershoof bleven de waarden voor de luchtvochtigheid tussen de 30 en 70 procent. Er is in geen van de scholen schimmel geconstateerd. In één van de scholen zijn klachten over geïrriteerde slijmvliezen gerapporteerd. Deze zijn echter niet te 6

7 relateren aan de daar gemeten waarden voor de relatieve vochtigheid, maar mogelijk wel aan een onvoldoende ventilatie (zie hieronder). Overschrijdingen CO 2 norm. Twee van de vijf bezochte basisscholen hadden een mechanisch ventilatiesysteem. Op 1 ervan wordt voldaan aan de 1200 ppm norm zoals gesteld in NEN 1089; de gemeten waarde blijven daar zelfs onder de 1000 ppm streefwaarde. Op de andere mechanisch geventileerde school (Majella) wordt de 1200 ppm norm wel overschreden. Op deze school zijn als enige van de bezochte scholen ook klachten over geïrriteerde slijmvliezen gerapporteerd. Hoewel het een geringe overschrijding van de 1200 ppm norm betreft adviseren we om het ventilatie systeem te laten inspecteren. De drie overige scholen zijn natuurlijk geventileerde scholen. Daar zijn overschrijdingen van de 1200 ppm norm gedurende 14 tot 46% van de lestijd gevonden. In een van deze drie scholen (De Schelp) vallen deze overschrijdingen weliswaar buiten de foutmarge maar worden door ons niet als verontrustend beschouwd. Op de 2 andere natuurlijk geventileerde scholen worden langdurende overschrijdingen van de 1200 ppm grenswaarde gemeten; dit betreffen aanzienlijke overschrijdingen, waarbij zelfs gedurende 10-25%van de lestijd de 1400 ppm grenswaarde overschreden wordt. Dit is een onacceptabele situatie. Samenvattend blijkt dat op 3 van de 5 basisscholen in Wervershoof het binnenmilieu van een goede tot acceptabele kwaliteit is. Toch valt ook op deze scholen door gedragsmatige en/of eenvoudige (goedkope) bouwkundige aanpassingen nog meer winst te behalen. Op de andere twee scholen is de kwaliteit van de binnenlucht onacceptabel. Op deze scholen zijn naast gedragsmaatregelen tevens bouwkundige maatregelen noodzakelijk om de CO 2 norm te kunnen halen. Qua luchtvochtigheid zijn er op geen van de bezochte scholen problemen vastgesteld. Op drie van de vijf scholen bestaan in de zomer hitteproblemen. Nauwlettend dient er bekeken te worden in hoeverre het verstrekte algemene advies toereikend is om deze problemen teniet te doen. Overige bevindingen Op basis van visuele inspectie en een vragenlijst zijn een aantal aspecten op het gebied van de hygiëne beoordeeld. Stof. Ten aanzien van de aanwezigheid van versieringen en of tekeningen ( stofvangers ) langs de muren of ramen en/of de kwaliteit van het schoonmaken (aanwezigheid van stof/vuil of krijtstof op vloer en/of vensterbanken) zijn de zaken op de bezochte locaties in orde. Op één school is in het lokaal grof schoon metselwerk aangetroffen. Dit soort wanden is gevoelig voor stofophoping en spinrag. Wij adviseren om in ver- en nieuwbouw situaties te streven naar glad afgewerkte wanden. Dit is van belang omdat genoemde zaken van invloed zijn op de hoeveelheid stof in de lucht en daarmee op het induceren van luchtwegklachten. Dit laatste vooral in combinatie met een (te) lage luchtvochtigheid. Toilet. Op het toilet is aandacht besteed aan de ventilatievoorziening en de uit hygiënisch oogpunt wenselijke aanwezigheid van zeepdispenser en papieren handdoekjes. Ontlasting kan ziektekiemen bevatten waardoor handen en sanitair besmet kunnen raken. Besmetting van de handen komt veel voor en daardoor eveneens besmetting van alle contactoppervlakken in de sanitaire ruimte. Het gaat dan bijvoorbeeld over de spoelknop, de kraan, de handdoekhouder, de lichtschakelaar en de deurklink. Besmette oppervlakken kunnen fungeren als overdrachtsmedium. Op een later tijdstip kunnen langs deze weg overgebrachte ziektekiemen via hand- mondcontact infecties veroorzaken en/of verder verspreiden. Om risico s zoveel mogelijk te beperken raden wij het gebruik van vloeibare zeep en papieren handdoekjes aan. Op alle bezochte scholen waren papieren handdoekjes en zeepdispensers aanwezig, prima dus. Op één van de bezochte scholen bleek de ventilatie van het toilet niet goed te functioneren. Dit moet worden hersteld. 7

8 Samenvattend blijkt in het merendeel van de scholen de situatie met betrekking tot overmatige hoeveelheden stof of vuil in orde te zijn. Ten aanzien van de hygiëne scoren alle scholen voldoende wat betreft voorzieningen op het toilet. Opvallend is dat deze situatie positief afsteekt bij eerdere schoolbezoeken buiten West-Friesland. Dit kan samenhangen met het gegeven dat de scholen in West-Friesland zeer intensief eenmaal per 4 jaar door de JGZ geïnspecteerd worden. Wij concluderen daarom dat het wenselijk is om op basisscholen gerichte hygiëne inspecties uit te voeren, met een daaraan verbonden hygiëneadvies. 8

9 Evaluatie/Conclusies De projectmatige aanpak waarbij in een kort tijdsbestek alle scholen binnen een gemeente worden bezocht leidt tot een verhoogde efficiëntie (gezamenlijk reizen, minder reistijd door meerdere meters op 1 dag te plaatsen, etc). Het gezamenlijk werken aan dit project heeft het teamgevoel binnen onze productgroep medische milieukunde van de GGD Hollands Noorden versterkt. De meerdaagse meting geeft inzicht in de dagelijkse routine van het ventilatiegedrag en maakt het mogelijk een direct op dit gedrag gericht advies te geven. Dit geeft een meerwaarde ten opzichte van de ééndagsmethode. Binnen een meerdaagse meetperiode komen soms mutaties in het aantal leerlingen, afwijkend ventilatiegedrag tussen verschillende leerkrachten van dezelfde groep en/of afwijkingen in de weersgesteldheid (wind, buitentemperatuur) voor. Bij de ééndagsmethode kan dit leiden tot een verkeerde indruk van het gebruikelijke ventilatiegedrag. De situatie ten aanzien van de kwaliteit van het binnenmilieu op de basisscholen van Wervershoof is gemiddeld beter dan die op de 60 basisscholen die onderwerp waren van het landelijke steekproefonderzoek zoals uitgevoerd in 2007 in opdracht van VROM. Op diverse basisscholen in Wervershoof valt ten aanzien van het binnenmilieu winst te behalen door aanpassingen van ventilatiegedrag en (eenvoudige) bouwkundige voorzieningen Op basis van deze bevindingen adviseren wij om budget beschikbaar te stellen om de bouwkundige aspecten op de basisscholen van Wervershoof te verbeteren. 9

10 Literatuur Boerstra AC, Haans L, Dijken van F. Literatuuronderzoek binnenmilieu en energieverbruik in Nederlandse scholen. Rotterdam: BBA Binnenmilieu; Dijken van F, Bronswijk van JEMH, Sundell J. Indoor environments and pupil s health in primary schools. Building Research & Information 2003;34(5): Gids de WF, Oel van CJ, Phaff JC, Kalkman A. Het effect van ventilatie op de cognitieve prestaties van leerlingen op een basisschool. Delft: TNO Bouw en ondergrond; Meijer G. Binnenmilieu; ongezonde lucht in Groninger schoollokalen. Groningen: GGD Groningen; Rudnick SN, Milton DK. Risk of indoor airborne infection transmission estimated from carbon dioxide concentration. Indoor Air 2003;13: VROM. Onderzoek naar de kwaliteit van het binnenmilieu in basisscholen. Onderzoeksrapportage. Artikelcode 8055,

11 Bijlage 1 Meerdaagse binnenmilieu metingen 5 basisscholen in Wervershoof. Op de volgende pagina s zijn de originele meetresultaten van de vijf bezochte basisscholen van de gemeente Wervershoof in grafische vorm weergegeven. In de grafieken is het verloop van CO 2 (rode lijn, linkeras), temperatuur en luchtvochtigheid (respectievelijk blauw en groene lijn, rechteras) in de tijd (horizontale as) weergegeven. 11

12 Basisschool Sint Jozef, Wervershoof, oktober St Jozef, Werfershoof, Linda, huurset CO2 in ppm RV (%) en t ( C)

13 Basisschool De Schelp, Wervershoof, oktober :00: De Schelp, Wervershoof, Jacobje, Frisse Fred CO2 in ppm RV (%) en t ( C) :00:00 1 8:00:00 1 8:00:00 13

14 Basisschool Dijkwerkers, Wervershoof, oktober Dijkwerkers, Wervershoof, Jacobje, Nico's Trots CO2 in ppm RV (%) en t ( C) :00: :00:00 1 8:00:00 1 8:00:

15 Basisschool Werenfridus, Wervershoof, oktober Werenfridus, Wervershoof, Linda, Nico's trots CO2 in ppm RV (%) en t ( C)

16 Basisschool Majellaschool, Wervershoof, oktober Majellaschool, Wervershoof, Marja, Frisse Fred CO2 in ppm RV (%) en t ( C)