Match tussen vraag en aanbod en visie over oplossingsrichtingen Jan van Roekel, Stichting AKK

Transcriptie

1 s-hertogenbosch, 27 november 2001 COKON1556/JvR/DvB VMT RIKILT bijeenkomst, 27 november 2001 Traceerbaarheid en voedselveiligheid; syntese Match tussen vraag en aanbod en visie over oplossingsrichtingen Jan van Roekel, Stichting AKK Dames en heren, De inleiders hebben u vandaag een scala van aspecten met betrekking tot voedselveiligheid en traceerbaarheid voorgeschoteld. Thans aan mij de taak om te bezien wat er gebeurt als we de match tussen vraag en aanbod tot stand brengen. En wat voor oplossingsrichtingen zijn aangedragen voor de verhoging van de voedselveiligheid en voor de verbetering van de traceerbaarheid van de herkomst van producten en grondstoffen waaruit ze bereid zijn. Dit inclusief de geleverde informatie en de geleverde diensten, waaronder transport en opslag. Voor de duidelijkheid hebben we in onderling overleg afgesproken dat ik me beperk tot de ontwikkelingen binnen voortbrengingsketen zelf. En niet inga op allerlei institutionele ontwikkelingen. Ik zal in grote lijnen, zonder volledig te zijn, in key-words samenvatten wat de inleiders naar voren hebben gebracht. Daarna zal ik een aantal dilemma s schetsen waar we mee te maken hebben als we vraag en aanbod matchen. Vervolgens geef ik oplossingsrichtingen aan zoals die vandaag door de sprekers naar voren zijn gebracht. Dan heb ik mijn taak nog niet volbracht, want u verwacht ook nog een visie over die oplossingsrichtingen. Die krijgt u. En ik vind het zelf wel aardig om dan ook aan de hand van een voorbeeld, in dit geval ketengarantiesystemen, aan te geven hoe dit in de praktijk zou kunnen worden ingevoerd. Korte samenvatting van vraag en aanbod in key words Dan nu in key words de in mijn ogen belangrijkste vragen van consument en burger met betrekking tot voedselveiligheid. In dit geval verwoord door de Consumentenbond en door het ministerie van Landbouw, Visserij en Natuurbeheer. Aangezien wij hier allen, aanwezig in deze Meeting Plaza, tevens consument en burger zijn, zal ik voor het gemak in de wijvorm spreken: We willen nog veiliger voedsel en vooral geen voedselschandalen meer; We willen traceerbaarheid; weten waar onze producten vandaan komen; 1

2 We willen dat er verantwoord wordt geproduceerd, vooral duurzaam; We willen weten hoe producten worden geproduceerd; géén toepassing van technologieën die we niet vertrouwen en géén gebruik of toevoeging van hulpstoffen die onze gezondheid kunnen schaden; We willen eerlijke prijzen en niet perse de laagste prijzen, als dat ten koste gaat van de voedselveiligheid; We willen gemakkelijk toegankelijke informatie over het product; t liefst op het etiket; We willen vertrouwen hebben in de bedrijven die ons voedsel voortbrengen; We willen dat die bedrijven de volle verantwoordelijkheid nemen voor onze voedselveiligheid; We willen dat de overheid toezicht houdt op het handhaven van afgesproken regels en willen erop vertrouwen dat er maatregelen worden genomen als een producent zich niet aan die regels houdt; We willen risicobeoordeling door een onafhankelijke organisatie zonder politieke agenda en gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. Wat zeggen de aanbieders van voedsel, de bedrijven, daar nu over? Kortom wat wordt de consument en burger aangeboden? We moeten natuurlijk vaststellen dat de inleiders van vandaag bedrijven vertegenwoordigen, die wat betreft maatschappelijk verantwoord ondernemen, voorlopers zijn. Die wat innovatie betreft vaak de lead nemen. Vooral ook aangaande maatregelen met betrekking tot voedselveiligheid en de daaraan verbonden traceerbaarheid. De organisatoren van deze bijeenkomst hebben er goed aangedaan om een retailer, en een groter en een kleiner voedingsmiddelenbedrijf hun verhaal te laten vertellen. Wat bieden Ahold, Nutreco en Groentehof ons nu aan? Voor het gemak zal ik in de zijvorm spreken: Zij willen het vertrouwen van consumenten winnen; Zij willen de consumenten beschermen tegen niet veilig voedsel; Zij willen het gesprek met de consumenten aangaan over emotionele voedselveiligheid en leren hoe zij daarmee om moeten gaan; Kortom ze willen tevreden klanten; Zij willen integere en betrouwbare leveranciers van voedingsmiddelen zijn; Zij willen dat de verantwoordelijkheid voor voedselveiligheid bij de gehele voortbrengingsketen ligt; Zij willen recalls snel en efficiënt afhandelen; 2

3 Zij willen certificering van alle schakels in de keten; Zij willen de efficiency door de hele keten heen verbeteren; Maar toch willen ze voldoende flexibiliteit in de voortbrengingsketen houden; Zij willen traceerbaarheid als opstap naar transparantie in de keten en dus naar consumentenvertrouwen; Zij willen niet betrouwbare leveranciers van producten en diensten uitsluiten uit hun supply chains; Zij willen interactie met de consumenten; Zij willen maatgesneden informatie aan de consumenten leveren; Zij willen bureaucratie zoveel mogelijk vermijden; Zij willen niet beperkt worden in hun handel en wandel op terrein van voedselveiligheid en traceerbaarheid door landsgrenzen. Deze bedrijven komen daarmee zonder twijfel, een flink eind tegemoet aan de behoeften vanuit de vraagzijde. Zo op het eerste oog is er een basis voor win-win situatie. Het is goed dat samen te constateren. Uit de presentaties van de vertegenwoordigers van de instituten, Rikilt, EAN en Keuringsdienst van Waren komt naar voren dat transparantie in de keten weliswaar voorwaarde is voor verkrijgen van garanties voor voedselveiligheid, maar dat het moeilijk is dat één-twee-drie te bereiken. De informatie-uitwisseling die nodig is voor transparantie en tracing and tracking vereist een bepaalde mate van standaardisatie. Daar zijn we het ook met elkaar over eens. Er moet nog heel wat gebeuren om onze doelen te bereiken en dus blijft controle van onafhankelijke instanties uitermate belangrijk voor het realiseren van een voedselveilig voortbrengingssysteem. Daar hoort bij, nieuwe kennisontwikkeling, resulterend in methoden, instrumenten en systemen die door de actoren in de voortbrengingsketen benut kunnen worden. Vraag en aanbod komen bij elkaar; dilemma s vragen om oplossingen Het zijn de dilemma s waarvoor wij staan die de oplossingsrichtingen bepalen en niet zozeer een kloof tussen vraag en aanbod; althans dat is mijn conclusie naar aanleiding van wat ik vandaag gehoord heb. Ik wil een aantal dilemma s noemen met betrekking tot voedselveiligheid en traceerbaarheid, zonder er dieper op in te gaan, dat zou teveel tijd kosten. 3

4 Consument of burger Wie traceert wat voor wie? Consument en burger zijn niet gelijk aan elkaar, met name als we het over emotionele voedselveiligheid hebben en de behoefte aan informatievoorziening. Risicobeheersing of maximale inspanning Maximale inspanning zou moeten leiden tot zero defects; is dat het streven òf kunnen we accepteren dat er wel eens iets fout kan gaan, als we het risico maar beheersen? Eerlijke prijzen of lage prijzen? Waar gaan we voor als het om voedselveiligheid gaat? Willen we betalen voor de extra kosten? Ketenverantwoordelijkheid of verantwoordelijkheid bij individuele bedrijven Wat is ketenverantwoordelijkheid? Wie is aansprakelijk als er echt iets gebeurt? Is dat toch weer dat individuele bedrijf? Uitsluiten of meenemen Moeten we de verantwoordelijkheid nemen andere bedrijven te helpen beter te produceren of moeten we ze uitsluiten als ze niet mee kunnen? Transparantie of garantie Moeten we wel alles moeten weten, of is een garantie dat alles volgens de afspraken gebeurd voldoende; hier komt vertrouwen om de hoek kijken. Bureaucratie of vertrouwen Kunnen we toe met bijvoorbeeld een convenant als we zaken willen verbeteren, of moet ieder stapje gecontroleerd worden. Alle informatie of beknopte informatie Bij teveel informatie zie je door de bomen het bos niet meer en bij selectie mis je altijd wat. Snelheid of perfectie Het nastreven van hoge mate van perfectie werkt snelheid van het handelen tegen. Ik ben van mening dat we niet moeten aansturen op het maken van keuzes voor deze dilemma s, maar dat we moeten leren ermee om te gaan. Dit vraagt om dus dilemmamanagement. Een vaardigheid die we nog lang niet onder de knie hebben. Waarom zeg ik dit? Wel, omdat de problemen rondom voedselveiligheid vaak erg complex zijn en omdat het ons allemaal zo direct aangaat. Als we samen de dilemma s weten te herkennen en erkennen en er vervolgens op adequate wijze mee om weten te gaan hebben we veel gewonnen. Oplossingsrichtingen moeten dan ook in dit licht bezien worden. 4

5 Oplossingsrichtingen Dan nu dè oplossingsrichtingen. Nee, niet door mij bedacht maar door de inleiders aangereikt. Ik geef nog geen oordeel of de aangedragen oplossingen gemakkelijk realiseerbaar zijn. Wel weet ik uit ervaring bijna zeker dat ze niet vanzelf tot stand komen. En vergeef me dat ik niet volledig ben, natuurlijk ben ik enkele genoemde oplossingen te noemen. Om te bepalen wat er in een voortbrengingsketen verbeterd moet worden is in de eerste plaats een goede communicatie met de uiteindelijke afnemer nodig, de consument. Wij verstaan onder de consument een massa van individualisten die allemaal een eigen mening hebben en een eigen behoeftepatroon. Gegeven de vele verschillende percepties dient vooral het begrip emotionele voedselveiligheid inhoud te krijgen. Dus niet alleen wanneer is een product veilig, maar wanneer voelt de consument zich veilig? Door de ketenomkering van aanbod naar vraaggericht zit thans de consument aan de knoppen. Hij bepaalt wat er verwacht wordt van de keten. Voelt hij zich veilig wanneer er een goed tracking en tracing systeem is door de hele keten heen? Of vindt hij heel wat anders? Keteninformatiesystemen moeten ontworpen worden op een wijze dat iedere schakel zijn maat gesneden informatie op tijd en tegen zo laag mogelijk kosten kan verkrijgen. Standaardisatie van de informatievoorziening is daarbij essentieel. In de tweede plaats zullen er gericht dialogen tussen de vertegenwoordigers van de schakels in de keten op gang gebracht moeten worden, om samen knelpunten op te lossen en samen te praten over de inrichting van een voedselveilige keten. Dit leidt zeker niet altijd tot ketenintegratie, zoals wel eens gedacht wordt. Het gaat meer om de vorming van verticale allianties en samenwerkingen op deelgebieden met behoudt van eigen identiteit. In de derde plaats zal bij de certificering van individuele bedrijven altijd rekening gehouden moeten worden in welke mate zij in ketenverband opereren en samenwerken. Certificering in ketenverband dus. Op deze wijze kan tevens bijgedragen worden aan een samenhangende ontwikkeling van ketenkwaliteitssystemen en ketengarantiesystemen, zonder extra bureaucratie. Invoering van risicobeheersing in ketenverband is een vierde oplossingsrichting. Hiervoor zijn ook nieuwe systemen nodig en afspraken tussen de schakels in de keten over informatiedeling met betrekking tot productaansprakelijkheid. Tenslotte het ontwerpen van nieuwe producten: hier moet vanaf het begin rekening gehouden worden met alle schakels van de keten. En naast een productontwerp moet dus ook een ontwerp van de supply chain gemaakt worden, waarin alle aspecten van voedselveiligheid en van tracing en tracking zijn ingebouwd. 5

6 Visie over oplossingsrichtingen We zijn toe aan het formuleren van een visie. Visies moet je kort houden, zeggen ze. Ik sluit me daar graag bij aan. Ik ben van mening dat de genoemde oplossingsrichtingen op gebied van voedselveiligheid en traceerbaarheid, de komende tientallen jaren volop aandacht zullen krijgen van zowel publieke als private partijen. Er is een aantal drijvende krachten dat hier achter zit. Massa-individualisering is zo n drijvende kracht. De klant, de consument zit aan de knoppen. Voortbrengingsketens draaien om van aanbodgericht naar vraaggericht en moeten flexibel en responsief kunnen inspelen op de wisselende behoeften van de consument. En wat te denken van ontwikkelingen op het gebied van ICT. ICT maakt allerlei verbindingen mogelijk die voorheen ondenkbaar waren. Er ontstaan netwerken waarbinnen goederenstromen, informatiestromen, geldstromen en kennisstromen in samenhang plaats vinden, maar niet één op één aan elkaar gekoppeld. Dan de trend van meer marktwerking. Die trend leidt tot meer maatschappelijk verantwoord ondernemen, afgedwongen door de stakeholders van de ondernemingen. Tenslotte globalisering. Nationale grenzen worden minder belangrijk dan de culturele verschillen tussen de cross-border deelnemers in de internationale voortbrengingsketens. Deze onderwerpen staan thans hoog op de agenda bij vele internationale bijeenkomsten. Als voorbeeld noem ik IAMA, de International Food and Agribusiness Management Association, die in 2002 haar jaarlijkse wereld congres in Nederland houdt. Het veelzeggende thema luidt: Food chains; connecting value with values. De moeite van het bezoeken waard. De genoemde drijvende krachten zijn de basis voor de visie ontwikkeling Mijn visie is dat er internationale voortbrengingsnetwerken van voedingsmiddelen gaan ontstaan die met elkaar op deelgebieden zullen concurreren. Dus minder concurrentie tussen individuele bedrijven onderling en meer concurrentie tussen supply chains. Deze voortbrengingsketens zullen de klant, de consument, centraal stellen. De zorg voor veilig voedsel en duurzaam ondernemen zal daarbij hoog in het vaandel staan. Licence to produce and licence to deliver zullen daadwerkelijk gaan worden ingevuld om zodoende deelnemer in zo n voortbrengingsnetwerk te mogen zijn. Maatschappelijk verantwoord ondernemen zal de 3 E s - economie, ecologie en ethiek - verbinden. De noodzaak tot het afleggen van verantwoording hierover zal leiden tot veel meer transparantie in voortbrengingsketens en dus effectieve informatie-uitwisseling tussen alle schakels in de keten, inclusief de eindgebruiker. Traceerbaarheid maakt hier een essentieel onderdeel vanuit. Ondernemingen die niet mee willen doen binnen zulke netwerken zullen uiteindelijk buiten de boot vallen. Door zo te werken zal het onderling vertrouwen tussen alle spelers toenemen en zullen fouten, die onvermijdelijk worden gemaakt, zodanig worden hersteld dat we daar tevreden over kunnen zijn. Private en publieke partijen zullen in allerlei samenwerkingsverbanden werken aan het vinden van oplossingen voor knelpunten, zonder perse keuzes te maken in geval van dilemma s. Deze zullen eerder als uitdaging worden gezien om er goed mee om te kunnen gaan. Hiervoor 6

7 moet veel kennis worden toegevoegd aan het voortbrengingssysteem; kennisinstellingen zullen hiertoe een belangrijke bijdrage leveren. Door vraaggerichte kennisontwikkeling zullen innovaties gestimuleerd worden. Door kennis te laten stromen kunnen veel ondernemingen daar baat bij hebben. Tot zover deze visie. Daarmee zijn we toe aan het laatste deel van deze bijdrage. Dat gaat over Make it Happen. Een voorbeeld. Make it Happen; een voorbeeld Om te innoveren op het terrein van voedselveiligheid en traceerbaarheid is het nodig om de knelpunten te identificeren en te prioriteren. Een van de belangrijkste knelpunten behelst informatie-uitwisseling in combinatie met onduidelijkheden over verantwoordelijkheden. In de huidige kwaliteitszorgsystemen in agro-food ketens vindt geen gestructureerde informatie-uitwisseling plaats op het terrein van voedselveiligheid: niet tussen de ketenschakels onderling; niet tussen de ketenschakels en overheidstoezichthouders (met name bij overtredingen van wettelijke eisen of normen); niet tussen de ketenschakels en de consumenten. En de informatie die wordt uitgewisseld, aldus het Expertise Centrum van LNV, dat hier onderzoek naar heeft verricht, heeft onvoldoende diepte, vindt niet interactief plaats en beperkt zich tot individuele bedrijven. Er is dus behoefte aan nieuwe systemen die dit uiterst belangrijke knelpunt kunnen oplossen; deze systemen hebben voorlopig de naam ketengarantiesystemen gekregen. Zij moeten zorgen voor een meer transparante en heldere communicatie en informatievoorziening ten behoeve van alle spelers in de voortbrengingsnetwerken. De basis vereisten zijn: # benutten van systemen van tracing en tracking # deelname van alle betrokken partijen # hanteren van de wettelijke vereisten op het gebied van voedselveiligheid # implementeren van voedselveiligheidsplannen op ketenniveau # open communicatie tussen alle spelers # certificering door Raad van Accreditatie erkende schema s Reden voor de Ministeries van LNV en VWS in de beleidsnota Veilig voedsel in een veranderende omgeving om de introductie van moderne ketenzorgsystemen als speerpunt van beleid op te nemen voor de jaren Hoe nu hiermee aan de slag te gaan? Hoe hieraan bij te dragen? Want zulke ontwikkelingen komen niet vanzelf tot stand, zij moeten gestimuleerd worden. De laatste jaren zijn onder meer door Stichting Agro Keten Kennis goede ervaringen opgedaan met co-innovatie programma s. Feitelijk gaat het hier om systeeminnovaties die leiden tot de gewenste of noodzakelijke structurele veranderingen in een sector. In deze programma s komen publieke en private partijen bijeen om samen met de kennisinstellingen te werken aan het ontwikkelen en toepassen van nieuwe kennis op het 7

8 gebied van samenwerken in ketens en netwerken. Maatschappelijke organisaties worden gevraagd daarbij te participeren. Zo n programma kent een omschreven doel en in de vorm van pilotprojecten worden ervaringen opgedaan en uitgewisseld. Door pilotprojecten in samenhang uit te voeren, worden niet alleen vele partijen betrokken bij zo n programma, maar ontstaat er ook een kennisbasis die benut kan worden door alle ondernemingen in de sector. De financiering is publiek/privaat en van voldoende omvang om de systeeminnovatie goed op gang te brengen. De looptijd bedraagt meestal tussen 4 en 5 jaar. Leren van andere ervaringen in de wereld is een heel belangrijk aspect daarbij. In geval van de ontwikkeling en implementatie van ketengarantiesystemen zouden zo n vijftigtal pilotprojecten verdeeld over verschillende kennisthema s en over verschillende ketennetwerken, opgestart moeten worden om een goede stimulans te geven aan de gewenste ontwikkelingen. Samenwerkende private partijen hebben hierbij de lead om binnen afgesproken kaders, zonder belemmerende bureaucratie, met goede voorstellen te komen. Bottom up en volgens het principe van learning by doing kan zo systematisch gewerkt worden aan de verhoging van voedselveiligheid door implementatie van ketengarantiesystemen, waarbij tracing en tracking een belangrijk en onmisbaar hulpmiddel is. Echter, zonder uw medewerking en uw inzet, ik bedoel echt u allemaal, zal er weinig gebeuren. Mobilisatie van alle belanghebbende partijen is voorwaarde voor succes en dat willen we toch? Dat is de beste garantie voor veilig voedsel! Ik dank u voor uw aandacht. 8