3. De stand van zaken over consumentenkennis

Transcriptie

1 3. De stand van zaken over consumentenkennis 3.1 Inleiding Voorzover bekend is er in ons land weinig onderzoek gepleegd naar het niveau van consumentenkennis. Algemeen onderzoek naar attitudes en vaardigheden van consumenten is helemaal niet gepleegd; wel zijn op deelgebieden zoals productinformatie en financiële diensten en bij doelgroepen zoals allochtonen kennis en attitudes onderzocht. Recent onderzoek naar omvang en kwaliteit van de kennis van consumentenzaken bij volwassenen, buiten een onderwijssituatie, ontbreekt zelfs geheel. Wel is onderzoek gedaan naar de consumentenkennis van leerlingen op middelbare scholen en bij het volwassenenonderwijs, in 1985 en in 1992 uitgevoerd door de Erasmus Universiteit Rotterdam in opdracht van SWOKA 5. De resultaten van beide onderzoeken zullen samengevat worden weergegeven in paragraaf 3.2. In bijlage 2 staat een uitgebreidere beschrijving. In deze paragraaf zal ook gekeken worden naar gegevens uit het evaluatierapport van de Inspectie van het Onderwijs uit september 1999 over de basisvorming, voorzover die gegevens betrekking hebben op de stand van consumentenkennis van leerlingen. In tegenstelling tot de twee SWOKAonderzoeken is het evaluatierapport van de Inspectie van het Onderwijs niet alleen primair gericht op het toetsen van de kennis van leerlingen over consumentenzaken, maar is veel breder van opzet. In paragraaf 3.3 worden de resultaten van enkele deelonderzoeken weergegeven. Het hoofdstuk sluit af met enkele conclusies (paragraaf 3.4). 3.2 De onderwijsonderzoeken van 1985 en 1992 De conclusie uit het onderzoek van 1985 is dat slechts zes procent van de leerlingen op middelbare scholen voldoet aan het criterium van tachtig procent goede antwoorden. Volwassenen blijken met betrekking tot de voor hen relevante en vaak voorkomende situaties eveneens over een te geringe hoeveelheid kennis te bezitten. Aan het criterium van tachtig pro- 5 SWOKA, Kennis van consumentenzaken bij leerlingen in het Voortgezet Onderwijs en deelnemers aan Volwassenenonderwijs, Onderzoeksrapporten, nr. 35, 's-gravenhage 1985, uitgevoerd door de EUR en E.M. de Vries, Consumentenkennis, Omvang consumentenkennis bij leerlingen in het lto, lhno, mavo, havo, vwo en cursisten in de basiseducatie, Erasmus Universiteit Rotterdam, Rotterdams Instituut voor Sociologisch, Bestuurskundig en Milieukundig Onderzoek RISBO, Rotterdam, juli

2 cent goede antwoorden wordt bij de basisvragenlijst door ruim dertig procent van de volwassenen voldaan, maar bij de extra vragenlijst door minder dan tien procent. Bij de themagebieden worden de items over de juridische aspecten van de consumentenrol het slechtst beantwoord; bij de kennisgebieden is dat het item over het verzamelen van informatie. Het vervolgonderzoek uit 1995 bevestigt dit verontrustende beeld. Aan het criterium van zestig procent goede antwoorden 6 voldoet nu ongeveer 25 procent van de lbo-leerlingen en van de cursisten basiseducatie, en ruim veertig procent van de avo/vwo-leerlingen. Kennis is het meest aanwezig op de onderwerpgebieden kiezen en informatie en verkoopbevordering. Over het onderwerpgebied rechten blijkt, evenals in 1985, kennis nagenoeg afwezig, terwijl de kennis over geld, gezondheid en veiligheid en milieu en derde wereld minimaal is. De eindconclusie van het tweede onderzoek is dan ook dat consumentenkennis bij derdejaars leerlingen uit het voortgezet onderwijs en bij cursisten van de basiseducatie niet erg groot is. Met name bij de lbo-leerlingen, maar ook bij de mavo- en havo-leerlingen schiet de consumentenkennis ernstig tekort. Per 1 augustus 1993 zijn scholen voor voortgezet onderwijs begonnen met de invoering van de basisvorming. In de desbetreffende wet is reeds voorzien dat de minister van OC&W, mede namens de minister van LNV, de invoering van de basisvorming in 1999 zou laten evalueren. Dit evaluatieonderzoek van de Inspectie van het Onderwijs biedt ook inzicht in de kennis van de leerlingen in de basisvorming van consumentenzaken 7. Uit het onderzoek blijkt dat, ondanks het feit dat er relatief veel tijd wordt besteed aan het domein consumptie bij het vak economie, alleen de mavo-leerlingen naar verwachting presteren. Zowel de vbo- als de havo/ vwo-leerlingen presteren beneden niveau. Het gemiddelde prestatieniveau van leerlingen stijgt weliswaar van vbo naar havo/vwo, maar voor havo/ vwo-leerlingen niet in de mate waarin de deskundigen aangeven dat dat niveau zou moeten toenemen. Het evaluatieonderzoek noemt dit onderpresteren opvallend: Het is de vraag of de middelmatige kwaliteit van veel door ons bezochte havo/vwo-lessen, met vaak te weinig uitdaging 6 In paragraaf 3.4 wordt teruggekomen op het criterium van tachtig (1985) en zestig (1992) procent goede antwoorden. 7 Inspectie van het Onderwijs, Werk aan de basis; evaluatie van de basisvorming na vijf jaar, Utrecht, september

3 voor de leerlingen op dit niveau, zich hier in de prestaties vertaalt. De havo/vwo-leerlingen presteren wel beter dan de leerlingen van de andere opleidingen, maar niet in de mate die van hen verwacht zou mogen worden. 8 Ook bij het vak verzorging vallen de resultaten van de leerlingen over het geheel genomen tegen. Slechts 63 procent van de leerlingen haalt het niveau dat door negentig procent van de leerlingen gehaald zou moeten kunnen worden. Op de theoretische opgaven blijven de prestaties van leerlingen duidelijk achter bij de prestaties op de praktische toetsopgaven. 3.3 Enkele deelonderzoeken naar consumentenkennis en -attitudes Inleiding In deze paragraaf worden de resultaten van een onderzoek naar het gebruik door consumenten van productinformatie weergegeven; productinformatie beweegt zich bij uitstek op het derde kwalificatieniveau van consumenteneducatie, dat van de product- en dienstgebonden bekwaamheden. Vervolgens komen enkele onderzoeken aan bod waarin de kennis en attitudes van consumenten zijn getest ten aanzien van financiële diensten. Daarbij wordt ook een onderzoek betrokken dat zich richt op de doelgroep van Turken en Marokkanen en hun kennis, houding en gedrag ten aanzien van verzekeringen. Deze onderzoeken worden hier weergegeven ter illustratie, waarbij bedacht moet worden dat de financiële diensten voor de consument een zeer belangrijke en tevens ingewikkelde markt vormen. Productinformatie Uit een door SWOKA verricht onderzoek naar het gebruik van de verschillende vormen van productinformatie door consumenten bij de aankoop van producten blijkt ongeveer de helft van de consumenten bekend te zijn met productinformatie in het algemeen 9. Over het algemeen beoordelen zij de verschillende vormen als goed. Productinformatie heeft volgens tachtig procent van de gebruikers een redelijke invloed op de uiteindelijke aankoop van een product. De belangrijkste redenen om geen gebruik te maken van productinformatie zijn merkentrouw en er niet aan gedacht hebben. 8 Ibid., p SWOKA, Neutrale produktinformatie in Nederland, Gebruik en beoordeling door consumenten bij aankoop, Serie: Onderzoeksrapporten nr. 139, Den Haag

4 In 1992 heeft de CCA in haar advies over het productinformatiebeleid reeds geconstateerd dat uit onderzoek in binnen- en buitenland blijkt dat consumenten grote moeite hebben om een juist gebruik te maken van op zichzelf betrouwbare productinformatie, soms omdat die informatie nogal ingewikkeld is, soms omdat de consument de informatie onvoldoende of onjuist gebruikt 10. Financiële diensten Blijkens een onderzoek van de Consumentenbond naar de markttransparantie van financiële diensten heeft iets minder dan de helft van de respondenten een goede tot zeer goede kennis met betrekking tot sparen, terwijl de kennis over beleggen en koopsompolissen vele malen lager ligt 11. Schokkend noemt het onderzoek het dat alle aangegeven financiële producten door ruim de helft van de respondenten onderling nooit met elkaar zijn vergeleken. Nog geen kwart van de respondenten zoekt actief naar informatie over en heeft evenmin een alerte houding ten aanzien van sparen. Uit een ander, kwalitatief onderzoek blijkt dat de spontane kennis van consumenten over consumptief krediet beperkt is. Het merendeel van de respondenten blijkt zich niet uitgebreid te informeren als het gaat om de zwaardere kredietvormen zoals een persoonlijke lening. Ten slotte blijkt uit een onderzoek naar kennis, houding en gedrag van Turken en Marokkanen dat zij weinig belangstelling voor verzekeren hebben, deels door een groot gebrek aan kennis en deels door een voorkeur voor traditionele vormen van financieren, zoals sparen. 3.4 Enkele conclusies 1. De resultaten van de twee onderzoeken naar consumentenkennis bij leerlingen bieden geen florissant beeld van hun kennis van consumentenzaken. Van belang is natuurlijk wanneer er sprake is van voldoende kennis. Het eerste onderzoeksrapport legt de grens bij tachtig procent: wanneer minstens tachtig procent van de respondenten minimaal tachtig procent van de items goed heeft beantwoord, is sprake van 'voldoende' kennis. In het tweede onderzoek is voor een lager criterium gekozen: 10 SER/CCA-advies Produktinformatiebeleid, Den Haag 1992, publicatienr. 92/13, p Consumentenbond, Onderzoek markttransparantie 1997, Geld voor de toekomst, Den Haag, augustus/september Wat de representativiteit betreft merkt het rapport op dat ten opzichte van het ledenbestand van de Consumentenbond de respondenten enkele jaren ouder en hoger opgeleid zijn. 21

5 'voldoende' consumentenkennis hebben die deelnemers die tussen de 60 en 69 procent goede antwoorden geven, 'goede' consumentenkennis hebben zij die tussen de 70 en 79 procent goede antwoorden geven. Daarboven is sprake van 'zeer goede' kennis van consumentenzaken. Maar ook wanneer een lagere meetlat wordt aangelegd blijkt dus dat de kennis van consumentenzaken gering is. Uit het evaluatieonderzoek van de Inspectie van het Onderwijs blijkt dat de invoering van de basisvorming voorshands niet tot betere resultaten heeft geleid. Als verklaring hiervoor wordt onder meer gewezen op het grote aantal kerndoelen in de vakken economie en verzorging en op het feit dat scholen kerndoelen uitbesteden aan andere vakken. Tijdens de CCA-studiebijeenkomst is voorts als verklaring naar voren gebracht dat er weinig tijd voor deze vakken is en dat docenten geen of onvoldoende affiniteit met het vak hebben. Overigens zal het kabinet de Onderwijsraad vragen om alle kerndoelen voor de basisvorming nog eens tegen het licht te houden. 2. Het gevaar bestaat dat leerlingen en cursisten een zodanig gering niveau van kennis en vaardigheden op consumentengebied hebben, dat zij thans en in de toekomst als consument risico's lopen op financieel, juridisch en gezondheidsterrein. Tijdens de CCA-studiebijeenkomst is daarbij aanbevolen om het lesaanbod beter te doen aansluiten bij wat leerlingen in de praktijk bezighoudt en bij wat hun bagage op dat moment in die leeftijdsgroep moet zijn. Daarmee werd ook een relativering van het effect van consumenteneducatie aangebracht: weten betekent nog niet een wijziging van gedrag en bovendien is kennis nog wel eens vergeten tegen de tijd dat de leerling als consument die echt nodig heeft. Om de risico s voor de hedendaagse en toekomstige consument te verminderen is de toerusting met kennis en vaardigheden door middel van consumenteneducatie op scholen en in instellingen voor basiseducatie noodzakelijk. Omdat het kennisniveau van cursisten basiseducatie in bijna alle leeftijdsgroepen onvoldoende is en gezien de kwetsbare positie van veel basiseducatiecursisten in de samenleving, is consumenteneducatie voor alle leeftijdsgroepen in de basiseducatie noodzakelijk (zie verder ook paragraaf 4.3). 22

6 3. De resultaten van de onderzoeken naar de kennis en attitudes van consumenten naar financiële diensten bevestigen het bovenstaande beeld. Verwacht mag worden dat consumenten juist op dit voor hen essentiële terrein zich voldoende zouden informeren over bank- en verzekeringszaken en een actieve houding zouden aannemen. Het is toe te juichen dat de verzekeringsbranche het initiatief heeft genomen om in een gedragscode af te spreken dat voor enkele belangrijke verzekeringsproducten verzekeraars de consument informatie over het rendement en het risico zullen verschaffen. Ook is in dit kader de brief van de minister van Financiën van belang over de informatieverstrekking aan de consument van financiële diensten 12. In deze brief worden verschillende beleidsinitiatieven aangekondigd, onder meer met het oog op de toenemende productvervlechting en vervaging van sectorale grenzen. Geconstateerd kan worden dat van verschillende zijden initiatieven zijn genomen om de consument in elk geval van meer relevante en duidelijke informatie te voorzien. 12 Brief van de minister van Financiën, Informatieverstrekking aan de consument van financiële diensten, 8 juli 1999, Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr