GW : de eerste detectie van gravitatiegolven
|
|
|
- Christa Simons
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 GW : de eerste detectie van gravitatiegolven Marc van der Sluys Northwestern University, Canadian Institute for Theoretical Astrophysics, Radboud Universiteit Nijmegen / LIGO, Virgo, Nikhef, FOM hemel.waarnemen.com
2 Outline 1 Oorsprong van zwarte gaten Evolutie van enkele sterren Dubbelsterevolutie en materie-overdracht Röntgendubbelsterren 2 De detectie van gravitatiegolven Gravitatiegolven LIGO/Virgo 3 GW Signaal GW Bron van GW Nieuw!!! Vorming van GW Gammaflitsers BlackGEM 4 The future of gravitational waves Global GW-detector network Advanced LIGO/Virgo Einstein Telescope elisa
3 De Zon Grootheid Eenheid Aarde Massa M 1, kg M Straal R km 109 R Dichtheid ρ 1,4 g/cm 3 0,26 ρ Lichtkracht L 3, W L Temperatuur: Oppervlak T opp, 5500 C 15 C Centrum T c, C 7000 C
4 Hoofdreekssterren Eigenschappen van enkele sterren met zonne-metalliciteit, halverwege de hoofdreeks (X c = 0.35): M age R L T s T c Number density (M ) (Myr) (R ) (L ) (K) (MK) (w.r.t. 1 M )
5 Fase: Temperatuur: Tijdschaal: Reacties: Waterstoffusie T 7 miljoen K, τ 7+4 miljard jaar 4H He Heliumfusie T 200 miljoen K, τ miljoen jaar 3He C, C + He O Evolutie van een ster van 1 zonsmassa
6 Fusiestadia voor een 10 M -ster Stage Net reactions T (K) τ Hydrogen burning H He > Myr Helium burning He C,O > Myr Carbon burning C Ne,Mg > kyr Neon burning Ne O,Mg > month Oxygen burning O Si,S > years Silicon burning Si Fe,Ni > days
7 Supernova
8 Relatie tussen ZAMS-massa en eindmassa ZAMS: Zero-Age Main Sequence
9 Dubbelsterren: Albireo
10 Conservative materieoverdracht
11 Low-mass X-ray binaries Mechanism Low-mass star transfers mass to neutron star or black hole Gravitational acceleration causes X-rays: BinSim L x GM ns R ns Ṁ tr Optical radiation comes from reprocessed X-rays in accretion disc: L opt L x R disc BinSim, R. Hynes, LSU: rih/binsim/
12 Hoge-massa röntgendubbelsterren Hoge-massa ster draagt materie over aan NS of BH Vaak geen RLOF, maar materieoverdracht door wind Voorlopers van NS-NS, BH-NS en BH-BH dubbelsterren: gravitatiestraling-bronnen voor LIGO/Virgo IC 10 X-1: Valsecchi et al., 2010
13 Gravitatiegolven
14 Gravitatiegolven GWs: Ripples in spacetime Voorspeld door Einstein s Algemene Relativiteitstheorie Indirect waargenomen in de Hulse-Taylor binary pulsar: (Breton et al., Science, 2008)
15 Electromagnetische en gravitatiegolven EM golven... bewegen zich door de ruimte-tijd worden incoherent geproduceerd door vele (kleine) atomen hebben een korte golflengte m.b.t. de afmeting van de bron maken gebruik van de relatief sterke EM-kracht hebben frequencies > 10 6 Hz worden gemeten in energy L(r) 1/r 2 Gravitatiegolven... zijn golven in de metriek van de ruimte-tijd worden coherent geproduceerd door een paar grote massa s hebben een lange golflengte m.b.t. de afmeting van de bron maken gebruik van de zwakke zwaartekracht hebben frequencies < 10 3 Hz worden gemeten in amplitude L(r) 1/r
16 Waarom GWs detecteren? Fysica: Directe meting van GWs en verificatie van ART Directe waarneming van zwarte gaten Verifiëer dat GWs met de lichtsnelheid bewegen, d.w.z. dat de rustmassa van het graviton 0 is Verifiëer dat GWs transversaal zijn, d.w.z. dat de spin van het graviton 2 is
17 Waarom GWs detecteren? Astrofysica: Geheel nieuw venster op het heelal! Neutronensterren uiteengetrokken zien worden, hun implosie tot zwart gat waarnemen Zwarte gaten die neutronensterren opeten, BH-BH botsingen De instorting van de kernen van zware sterren (core-collapse supernovae) Heuvels op sneldraaiende Neutronensterren Oer-zwarte gaten om de Oerknal direct te bestuderen Big Bang echo? Kosmische strings? The unexpected...
18 Laser Interferometer GW Observatory (LIGO) Strain: h(t) = h + (t)f + (t) + h (t)f (t) = δl(t) L 10 22
19 LIGO/Virgo LLO: Livingston, Louisiana (L1: 4 km) LHO: Hanford, Washington (H1: 4 km) Virgo: Pisa, Italy (V: 3 km) KAGRA: Japan (2018+?, 3 km) Indigo: India (2024+?, 4 km) Michelson interferometers Frequency sensitivity: f Hz δl = L cm (atomic nucleus cm) LIGO/Virgo collaboration (LVC): Data sharing since spring 2007 Working groups: Compact binary coalescences Bursts Continuous waves Stochastic background
20 Voorspelde detectie-aantallen voor CBCs Horizonafstanden (Mpc): NS-NS BH-NS BH-BH Initial LIGO/Virgo Advanced LIGO/Virgo Schatting van detectie-aantallen (jr 1 ): NS-NS BH-NS BH-BH Initial LIGO/Virgo Advanced LIGO/Virgo Schattingen gaan uit van M NS = 1.4 M en M BH = 10 M Abadie et al., 2010
21 Inspiral waveforms met toenemende spin LIGO and Virgo detect the last minutes of a binary inspiral: M 1,2 = 10, 1.4 M, a spin S/M 2 = 0.0, 0.1 and 0.5
22 Toevoegen van een signaal in de detectorruis Example: Using two 4-km detectors H1, L1 Gaussian, stationary noise or LIGO/Virgo detector data Do software injections Retrieve physical parameters Example: ΣSNR = 17
23 Analyse van een BH-NS signaal Parameters: H1, L1, V M=10, 1.4 M d L =22.4 Mpc a spin=0.8, θ SL=55 ΣSNR 17.0 simulated noise van der Sluys et al., 2008 Black dash-dotted line: injection Red dashed line: median s: 95% probability
24 Hemelpositie voor signalen met en zonder spin Spinning BH, non-spinning NS: M, Mpc, Σ SNR=17 2 detectors, a spin = σ accuracy: detectors, a spin = σ accuracy: detectors, a spin = σ accuracy: 40 2 van der Sluys et al., 2008; Raymond et al., 2009
25
26
27 GW significance Significance: S/N: 24 Detection: > 5 σ ( %) False-alarm probability: < 1/203,000 years strongest noise trigger: S/N 13 cut 16 days of data in 0.5 s chuncks ( 3 million) randomly combine time slides: ( )
28 Bron van GW Dubbel zwart gat: Source:
29
30
31 Nieuw!!! Fysica: Geen afwijkingen Algemene Relativiteitstheorie Bevestiging theoretische (IMR) waveforms ( 96%) Gravitonmassa: m g ev/c 2 = g Gravitonspin, polarisaties GWs: geen constraints Astrofysica: Eerste directe waarneming van een zwart gat Eerste dubbele zwarte gat Eerste merger van dubbel zwart gat Zwaarste zwarte gaten waargenomen (> 25 M ) BBH rate 1 Gpc 3 yr 1 Zwakke sterwinden, lage metalliciteit ( 0.5 M )
32
33 Correlatie met een GRB? Fermi-waarneming: 0.4 s na GW ! Connaughton et al. (2016) Astrofysically highly implausible : Radiative power of erg s 1 B Gauss Random probability of coincidence: 0.22% Lyutikov (2016)
34 Short-hard gamma-ray bursts (shgrbs) Artist s impression van een GRB (bron: NASA) Gammaflitsers: 2 per dag 25% short GRB duur: 10 ms 10 s W, circa 1 miljoen sterrenstelsels straling gebeamed door emissie in jets long GRBs gerelateerd aan supernovae short GRBs veroorzaakt door NS-NS en NS-BH mergers? oude sterpopulaties energie frequentie
35 Short-hard gamma-ray bursts (shgrbs) counts/sec 10 x 104 GRB T = 0.25 s t(sec) N T 90 [sec] Gebruik LIGO/Virgo trigger om GRB afterglow te vinden Gebruik GRB positie en afstand voor nauwkeuriger LIGO/Virgo analyse
36
37 Nissanke et al., 2013 Global GW-detector network
38
39 Einstein Telescope
40 Evolved Laser Interferometer Space Antenna (elisa) Missie 3 ruimtevaartuigen, 4 testmassa s Detector in een baan om de Zon, 20 achter de Aarde Driehoeksopstelling, armen van 1 miljoen km 1 Watt lasers Lage frequenties: 0.1 mhz 1 Hz (P 1 s 3 u) Missieduur 5 jaar LISA Pathfinder (december 2015) moet technologie testen/bewijzen Lancering 2034?
41 Evolved Laser Interferometer Space Antenna (elisa) Waarnemingen Galactische dubbele witte dwergen Super-massieve zwarte gaten (SMBHs) in de kernen van botsende sterrenstelsels Vangst van compacte objecten door SMBHs Kosmische strings? Fase-overgangen in het vroege heelal? Nauwkeurigheid Massa s van SMBHs ( M ) tot % Posities: enkele graden Directe afstandsmeting: 1 10%
42 hemel.waarnemen.com Actuele, eenvoudig (en lastiger) waar te nemen hemelverschijnselen Zichtbaarheid van Zon, Maan, planeten, meteoren, kometen, deepsky, ISS,... Astrokalenders, hemelkaarten, maanfasen, hemel vannacht, waarneemweer, tabellen Apps (Android/Apple), Facebook, Twitter 8600 pagina s, geen reclame, pop-ups 1,8 miljoen bezoekers in 2015 Deze lezing op
Hoe kunnen we zwarte gaten horen?
Hoe kunnen we zwarte gaten horen? Marc van der Sluys Northwestern University, Canadian Institute for Theoretical Astrophysics, Radboud Universiteit Nijmegen / LIGO, Virgo, Nikhef, FOM hemel.waarnemen.com
Jo van den Brand Nikhef en Vrije Universiteit Amsterdam
Jo van den Brand Nikhef en Vrije Universiteit Amsterdam Hoe meet men zwaartekrachtsgolven http://journals.aps.org/prl/abstract/10.1103/physrevlett.116.061102 Numerical relativity simulation for GW150914
Zwaartekrachtsgolven. Johan Konter, Niels Pannevis, Sander Kupers. 24 juni 2006. Zwaartekrachtsgolven. Johan Konter, Niels Pannevis, Sander Kupers
24 juni 2006 Inleiding 1805 Laplace 1916 Einstein 1950 Bondi 1993 Nobelprijs: Hulse & Taylor voor meten aan PSR 1916+13. Figuur: De golvende ruimte Concept van Ruimtetijd gebogen door massa Eindige lichtsnelheid
Ontstaan en levensloop van sterren
Ontstaan en levensloop van sterren E.P.J. van den Heuvel Eindstadia van sterren: Witte Dwergen, Neutronensterren en Zwarte gaten Amersfoort 12 December 2018 Levensduren van sterren (in zware sterren: in
Overzicht. Vandaag. Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015
Vandaag Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 Theorie: de Algemene Relativiteits-Theorie de lichtsnelheid gekromde ruimte tests zwarte gaten Waarnemingen zwarte gaten uit sterren centrum van de Melkweg
Honderd jaar algemene relativiteitstheorie
Honderd jaar algemene relativiteitstheorie Chris Van Den Broeck Nikhef open dag, 04/10/2015 Proloog: speciale relativiteitstheorie 1887: Een experiment van Michelson en Morley toont aan dat snelheid van
Zwarte gaten: klein, middel(?) en groot. Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics E PA E N T Y
I Zwarte gaten: klein, middel(?) en groot Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics D RA M T R E PA DBO U D T E N UNI OF V E R AST I S RO T Y P NIJ
Sterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat
Variabele Sterren. Instability strip: Cepheiden RR Lyrae W Virginis sterren. Rode reuzen op de z.g. instability strip in het HR diagram
Variabele Sterren Cepheiden Lyrae W Virginis sterren ode reuzen op de z.g. instability strip in het H diagram De pulsatie en variabiliteit onstaan doordat in de buitenlagen van zulke sterren de He + nogmaals
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27
Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Sterrenkundig Practicum 2 3 maart Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87
Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87 Sterrenkundig Practicum 2 3 maart 2005 Vele sterrenstelsels vertonen zogenaamde nucleaire activiteit: grote hoeveelheden straling komen uit het centrum.
Het Quantummechanisch Heelal. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Het Quantummechanisch Heelal prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Late evolutiestadia 3 C 12 12 C O 16 Evolutie in het HRD Rode super reus Hoofdreeks 100 R_sun
Astronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU)
Astronomische Technieken Hovo Cursus 2010 Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Opbouw van de cursus 15/3: 22/3: 12/4: 19/4: 26/4: 3/5: - Berichten uit de ruimte - Ontvangers op Aarde Paul Groot
Het meten van gravitatie golven door middel van pulsars
Het meten van gravitatie golven door middel van pulsars 6 november 2009 Inleiding In deze presentatie: Ruimtetijd Gravitatie golven Pulsars Indirect gravitatie golven waarnemen Direct gravitatie golven
Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009
Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Prof.dr Jo van den Brand jo@nikhef.nl 2 september 2009 Waar de wereld van gemaakt is De wereld kent een enorme diversiteit van materialen en vormen van materie.
12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal
Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als
De evolutie van het heelal
De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de
20 Vragen over Virgo en Gravitatiegolven
20 Vragen over Virgo en Gravitatiegolven 1) Wat is Virgo? Virgo is een instrument ontworpen om gravitatiegolven waar te nemen. Het is een laserinterferometer met twee 3-km lange loodrechte armen, de grootste
Newtoniaanse kosmologie 4
Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis
Nederlandse samenvatting
Hoofdstuk 10 Nederlandse samenvatting Dit proefschrift gaat over dubbelsterren: twee sterren die als gevolg van de zwaartekracht om elkaar heen draaien. Deze systemen zijn van groot belang voor de sterrenkunde,
Het mysterie van massa massa, ruimte en tijd
Het mysterie van massa massa, ruimte en tijd http://www.nat.vu.nl/~mulders P.J. Mulders home Massa: zwaartekracht zware massa Mm G 2 R zwaartekracht = trage massa 2 v = m R versnelling a c bij cirkelbeweging
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet
College Fysisch Wereldbeeld 2
College Fysisch Wereldbeeld 2 Inhoud Coordinaten Gekromde coordinaten Wat is Zwaartekracht Zwarte gaten Het heelal Cosmologische constante Donkere materie, donkere energie Zwaartekrachtstraling y Coördinaten
13 Zonnestelsel en heelal
13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Werkblad 51 LEVENSLOOP VAN STERREN In deze opdracht ga je na hoe de levensloop van een ster eruit ziet, en wat dat betekent voor het leven op aarde. Uit het HRD
Gravitatie en Kosmologie
Gravitatie en Kosmologie FEW cursus Jo van den Brand & Jeroen Meidam Les 1: 3 september 2012 Parallax Meten van afstand Meet positie van object ten opzichte van achtergrond De parallaxhoek q, de afstand
The Deaths of Massive Stars in Binary Systems E. Zapartas
The Deaths of Massive Stars in Binary Systems E. Zapartas Sterren die meer dan ongeveer 8 maal de massa van de zon vergaren terwijl ze vormen volgen een andere levensloop dan sterren met een lagere massa
Neutrinos sneller dan het licht?
Neutrinos sneller dan het licht? Kosmische neutrinos Ed P.J. van den Heuvel, Universiteit van Amsterdam 24/10/2011 Zon en planeten afgebeeld op dezelfde schaal Leeftijd zon en planeten: 4,65 miljard jaar
Gravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Sferische oplossingen: 10 november 2009 Ontsnappingssnelheid Mitchell (1787); Laplace (± 1800) Licht kan niet ontsnappen van een voldoend zwaar lichaam
Samenvatting * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * Samenvatting * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Inleiding Astrofysica college 6
Inleiding Astrofysica college 6 Onze zon en de sterren De opbouw van de zon Binnen in de ster: opaciteit - Hoe lichtdoorlatend is het gas? Veel tegenwerking zorgt voor een heter gas. In de zon botst een
Uitdijing van het heelal
Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)
Röntgen in de ruimte en een bron op aarde. Willem-Jan Vreeling
Röntgen in de ruimte en een bron op aarde Willem-Jan Vreeling Inhoud SRON Atmosfeer Röntgen in de ruimte Athena X-IFU Bron op aarde 2 SRON SRON, Netherlands Institute for Space Research Instituut van NWO-I
Het Quantum Universum. Cygnus Gymnasium
Het Quantum Universum Cygnus Gymnasium 2014-2015 Wat gaan we doen? Fundamentele natuurkunde op de allerkleinste en de allergrootste schaal. Groepsproject als eindopdracht: 1) Bedenk een fundamentele wetenschappelijk
Donkere Materie Een groot mysterie
Donkere Materie Een groot mysterie Donkere Materie Al in 1933 toonde studie Fritz Zwicky dat 10-100 keer meer massa benodigd was om in clusters sterrenstelsels bijeen te houden. Mogelijkheid dat dit ontbrekende
TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER,
TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE IN DETAIL: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.5 PUNTEN OPGAVE 4: 2.5
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Subluminous X-ray binaries Armas Padilla, M.A.P. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Subluminous X-ray binaries Armas Padilla, M.A.P. Link to publication Citation for published version (APA): Armas Padilla, M. (2013). Subluminous X-ray binaries General
Radioastronomie Marijke Haverkorn
Radioastronomie Marijke Haverkorn Sterrenkunde onderzoekt alle soorten straling in het electromagnetisch spectrum gamma röntgen ultraviolet infrarood radio zichtbaar licht Eén melkwegstelsel, vele gezichten
STERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 4. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Helium-verbranding Degeneratiedruk Witte dwergen Neutronensterren
Uitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1. 1 Het Zonnestelsel en de Zon. 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel
Uitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1 1 Het Zonnestelsel en de Zon 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel Door haar grote massa domineert de Zon het Zonnestelsel. Echter, de planeten hebben een
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi
Donkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht
Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger
De Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde
De Fysica van Sterren Overzicht Sterrenkunde en de universaliteit van de natuurwetten Astro-fysica: wat is een ster? De kosmische cyclus van ontstaan en vergaan De vragen over het heelal zijn ook vragen
Gevaar uit de ruimte
Gevaar uit de ruimte Gevaar uit de ruimte Hoe veilig is het leven op Aarde Wat bedreigt ons Moeten wij ons zorgen maken Wat doen we er tegen Gevaar uit de ruimte Gevaren zijn tijdgebonden en zitten meestal
Werkstuk ANW Supernova's
Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk door een scholier 1622 woorden 18 oktober 2010 4,8 24 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Ik heb het onderwerp supernova s gekozen omdat ik in dit onderwerp twee onderwerpen
Hendrik Vandenbruaene Volkssterrenwacht Beisbroek 3 dec 2009
Astronomische voorbeelden Relativiteitstheorie Hendrik Vandenbruaene Volkssterrenwacht Beisbroek 3 dec 2009 Overzicht Algemene relativiteitstheorie : kerngedachten Peri-astron precessie Gravitatielenzen
De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer
De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten
Newtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal
VERANDERLIJKE STERREN
VERANDERLIJKE STERREN angular diam. in 0.001 Jan Willem Pel l Car P = 35.5 d CURSUS ASTRONOMIE EN ASTROFYSICA GRONINGEN 29-9-2014 GRONINGEN 29-9-2014-1 term veranderlijke sterren is misleidend: STERREN
Samenvatting. Sterrenstelsels
Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het
Newtoniaanse kosmologie 5
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de
Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Zwaartekrachtgolven bieden een nieuwe kijk op de kosmos
HEELAL Zwaartekrachtgolven bieden een nieuwe kijk op de kosmos 54 EXPERIMENT NL Jagen op ruimterimpels Het was hét grootste fysica-nieuws van de laatste jaren. Wetenschappers zagen voor het eerst rimpels
Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen
Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Een paar basisfeiten over ons heelal: Het heelal expandeert: de afstanden tussen verre (groepen van) sterrenstelsels wordt steeds
Nederlandstalige samenvatting
6 Nederlandstalige samenvatting Het overgrote deel van wat wij op dit moment weten van het Universum zijn we te weten gekomen door met telescopen te kijken naar electromagnetische straling. Voorbeelden
Evolutie van Zon en Sterren
Evolutie van Zon en Sterren E.P.J. van den Heuvel Universiteit van Amsterdam 12 December 2018, Amersfoort Zon en planeten op dezelfde schaal weergegeven Massa 330 000 maal Aarde 70 % Waterstof, 28% Helium
Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden 19 februari 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s)
Overzicht (voorlopig) Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 vroedvrouwen in Nijmegen zwaartekracht vs. druk het viriaal theorema energie-transport kernfusie Overzicht (voorlopig) 4 mrt: Kijken naar de hemel 11 mrt:
Sterrenstelsels en kosmologie
Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst
Speciale relativiteitstheorie
versie 13 februari 013 Speciale relativiteitstheorie J.W. van Holten NIKHEF Amsterdam en LION Universiteit Leiden c 1 Lorentztransformaties In een inertiaalstelsel bewegen alle vrije deeltjes met een
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 30 oktober 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s) Stervorming
Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014
Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014 jo@nikhef.nl Kosmologie Algemene relativiteitstheorie Kosmologie en Big Bang Roodverschuiving Thermodynamica Fase-overgangen
Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Turner, Monica L. Title: Metals in the diffuse gas around high-redshift galaxies
Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/2010: antwoorden
Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/200: antwoorden December 2, 2009. Begrippen, vergelijkingen, astronomische getallen a. Zie Kutner 0.3 b. Zie Kutner 23.5 c. Zie Kutner 4.2.6 d. Zie Kutner 6.5 e. Zie
Tentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015,
Tentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien indiiduele kennisragen. Deze ragen
Oplossingen Vlaamse Sterrenkundeolympiade 2008
Oplossingen Vlaamse Sterrenkundeolympiade 2008 9 mei 2008 Multiple choice gedeelte vraag antwoord vraag antwoord 1 b 8 b 2 b 9 a 3 a 10 a 4 d 11 a 5 c 12 d 6 d 13 d 7 c 14 b Tabel 1: MC-antwoorden 1 Afstanden/Satellieten
Inleiding Astrofysica
Inleiding Astrofysica Hoorcollege V 8 oktober 2018 Praktische aspecten n Woensdag eerste werkcollege n Indeling werkgroepen (zalen in Huygens): n WG1: Stan Barmentloo, 204 n WG2: Gerben Jolink, 207 n WG3:
Tentamen Planetenstelsels met oplossingen 19 april 2012 Docent: Dr. Michiel Hogerheijde
Tentamen Planetenstelsels met oplossingen 19 april 2012 Docent: Dr. Michiel Hogerheijde Dit tentamen bestaat uit 3 bladzijden (inclusief dit voorblad) met vier opgaven, waarvan er voor de eerste drie ieder
Inleiding Astrofysica college 5
Inleiding Astrofysica college 5 Methoden Afstanden tot de dichtstbijzijnde sterren zijn >100,000x groter dan tot planeten in ons zonnestelsel Stralen zelf nauwlijks licht uit à miljoenen/miljarden keren
Andromeda stelsel nadert ons 20% sneller
Introductie en relevantie De wet van Hubble berust op de veronderstelling dat snelheid de belangrijkste oorzaak van de roodverschuiving "z" van sterrenstelsels zou zijn. De auteurs van dit artikel betogen
Lichtsnelheid Eigenschappen
Sterrenstelsels Lichtsnelheid Eigenschappen! Sinds eind 19 e eeuw is bekend dat de lichtsnelheid:! In vacuüm 300.000km/s bedraagt! Gemeten met proeven! Berekend door Maxwell in zijn theorie over EM golven!
Samenvatting. Wat is zwaartekracht?
De mensheid bestudeert de hemel al duizenden jaren en op deze wijze heeft zij in toenemende mate kennis opgedaan van de aard van de kosmos. Dit heeft in de 16e eeuw onder andere geleid tot de verwerping
The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg
The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg In dit proefschrift, getiteld De eigenschappen en impacts van sterren die gestript zijn in dubbelstersystemen, addresseren wij de
naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle
Melkwegstelsels Ruimtelijke verdeling en afstandsbepaling Afstands-ladder: verschillende technieken nodig voor verschillend afstandsbereik naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere
Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014
Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014 Leuk dat je meedoet aan de voorronde van de Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014! Zoals je ongetwijfeld al zult weten dient deze ronde
Multi-wavelength analyses of gamma-ray bursts: Features of Swift GRBs and the blast wave model Curran, P.A.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Multi-wavelength analyses of gamma-ray bursts: Features of Swift GRBs and the blast wave model Curran, P.A. Link to publication Citation for published version (APA):
Inleiding Astrofysica College 2 15 september 2014 13.45 15.30. Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 2 15 september 2014 13.45 15.30 Ignas Snellen Samenvatting College 1 Behandelde onderwerpen: Sterrenbeelden; dierenriem; planeten; prehistorische sterrenkunde; geocentrische
HC-7i Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 NU EEN MAKKIE, MAAR OOIT BIJZONDER LASTIG Realiseer je wat je waarneemtechnisch
Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1011 1.0 Het doel van dit college: Ontstaan en ontwikkeling van het
Praktische opdracht ANW De levensloop van een ster
Praktische opdracht ANW De levensloop van een ster Praktische-opdracht door een scholier 2522 woorden 18 maart 2003 7 90 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Wij hebben er voor gekozen om ons werkstuk over
Big Bang ontstaan van het heelal
Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide
Stervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden:
Stervorming Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Voorbeelden: - de open sterrenhopen (herinner de Pleiaden) - OB associaties (groepen met veel sterren van spectraaltype
The Rapid Burster and its X-ray Bursts: Extremes of Accretion and Thermonuclear Burning T. Bagnoli
The Rapid Burster and its X-ray Bursts: Extremes of Accretion and Thermonuclear Burning T. Bagnoli Nederlandse Samenvatting In deze thesis worden uitbarstingen van röntgenstraling bestudeerd die afkomstig
J.W. van Holten
Afstandsbepaling in het heelal i. Parallax methode Definitie: d = 1 parsec als α = 1 1 parsec = 3.26 lichtjaar = 3.09 10 13 km ii. Variabele sterren A. Cepheiden: sterk statistisch verband tussen maximale
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1112 Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling
Interstellair Medium. Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes
Interstellair Medium Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes Neutraal Waterstof 21-cm lijn-overgang van HI Waarneembaarheid voorspeld door Henk
Astrofysica. Ontstaan En Levensloop Van Sterren
Astrofysica Ontstaan En Levensloop Van Sterren 1 Astrofysica 9 avonden Deeltjestheorie als rode draad Energie van sterren Helderheden Straling en spectrografie HR diagram Diameters en massa 2 Astrofysica
1) Presentatie Anna Freudenreich: Een bovengrens aan de massa van zwarte gaten
Tentamen Modern Sterrenkundig Onderzoek 2008 Vrijdag 12.12.2008 16.00-17.30 uur / HL427 Beantwoord de vragen op het bijgeleverde antwoordvel. Succes! Vragen: 1) Presentatie Anna Freudenreich: Een bovengrens
Clusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
HC-7i&ii Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i&ii Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 DE EERSTE DETECTIES Zoektocht naar exo-planeten heeft meerdere
Het mysterie van donkere energie
Het mysterie van donkere energie Het mysterie van donkere energie Donkere Energie In 1998 bleken supernova s type 1A zwakker dan verwacht Door meerdere teams gemeten Dit betekent dat de uitdijingsnelheid
Rimpelingen van het Ruimteweefsel 1 Thomas Hertog
Rimpelingen van het Ruimteweefsel 1 Thomas Hertog Het LIGO Observatorium in de Verenigde Staten schreef onlangs de eerste rechtstreekse waarnemingen van gravitatiegolven op zijn naam. Het uitermate zwakke
Hoe werken krachtdeeltjes
HOVO cursus februari/maart 2019 Van atoom tot kosmos Piet Mulders p.j.g.mulders@vu.nl 1 Hoe werken krachtdeeltjes http://www.nat.vu.nl/~mulders P.J. Mulders home 1 Krachtdeeltjes van zwakke kracht en sterke
HOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP www.astro.ru.nl/~achterb/ 1d Steeds: Dt R () = a Rt () V () t = HtDt () ()& H = R d t H 8π G = ρ 3 k R 3 met ρ ~ R ("energie versie") d 4 = dt 3 R πg ρ R ("kracht versie")
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Probing accretion flow dynamics in X-ray binaries Kalamkar, M.N. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Probing accretion flow dynamics in X-ray binaries Kalamkar, M.N. Link to publication Citation for published version (APA): Kalamkar, M. N. (2013). Probing accretion
Oerknal kosmologie 1
Inleiding Astrofysica Paul van der Werf Sterrewacht Leiden Evolutie van massa dichtheid vroeger M ρ λ = = = = + M ρ λ ( 1 z) Evolutie van fotonen dichtheid E hν = = 1+ z E hν E c 2 ρ = = + ρ E c 2 4 (
11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg
Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei