Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen

Transcriptie

1 voor de praktijk Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen J.M.Rooyackers Zie ook het artikel op bl In 2000 is het Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen (NKAL) als een kenniscentrum op het gebied van arbeidsrelevante aandoeningen van start gegaan. Subsidie van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport werd verkregen voor een periode van 5 jaar. De opdracht was het verzamelen, ontwikkelen, verspreiden en implementeren van kennis op het gebied van diagnostiek, behandeling, re-integratie en preventie van arbeidsrelevante aandoeningen. Binnen een samenwerkingsverband met het Institute for Risk Assessment Sciences van de Universiteit Utrecht en het Hart Long Centrum Utrecht ontwikkelt het NKAL zich thans tot een centrum voor klinische arbeidsgeneeskunde. Het NKAL koppelt verschillende expertises in de keten van de arbozorg: arbeidshygiëne, arbeids- en bedrijfsgeneeskunde en longziekten. Het NKAL is betrokken bij onderzoek naar het vóórkomen en de bewaking van gezondheidseffecten door blootstelling op de werkplek. Voorts ondersteunt het NKAL professionals in de zorg, onder andere door het uitvoeren van consulten en expertises op de polikliniek, door een helpdesk, en door de ontwikkeling en implementatie van richtlijnen en (na)scholing. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150: Het Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen (NKAL) werd samen met 3 andere kenniscentra (op het gebied van bewegingsapparaat, dermatosen en psyche) in 2000 met subsidie van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) opgericht. Opdracht was het verzamelen, ontwikkelen, verspreiden en implementeren van kennis op het gebied van diagnostiek, behandeling, re-integratie en preventie van arbeidsrelevante aandoeningen. 1 Het uiteindelijke doel was het terugdringen van het arbeidsverzuim en de arbeidsongeschiktheid. De kenniscentra ontvingen subsidie voor een periode van 5 jaar. Tot 1 januari 2005 was het NKAL Opgelucht Werken ondergebracht in het Universitair Longcentrum Dekkerswald te Groesbeek. Samen met de afdeling Huisartsgeneeskunde en Sociale Geneeskunde van het Universitair Medisch Centrum St Radboud te Nijmegen werd onderzoek verricht naar determinanten van verzuim bij patiënten met astma en chronische obstructieve longziekte (COPD) 2 en de voorspellende waarde van chronische luchtwegklachten en luchtwegobstructie voor toekomstig verzuim en arbeidsongeschiktheid. Voorts werden activiteiten ontplooid op het gebied van richtlijnen, implementatie en (na)scholing en werd gestart met de polikliniek Opgelucht Werken. De belangrijkste activiteiten staan vermeld in tabel 1. Een van de activiteiten is een helpdesk op de website van het kenniscentrum ( waar professionals vragen kunnen stellen aan NKAL-medewerkers. Het aantal Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen (NKAL), Mesos Medisch Centrum, locatie Leidsche Rijn, Postbus 8605, 3503 RP Utrecht. Hr.dr.J.M.Rooyackers, longarts (j.rooijackers@nkal.nl). bezoekers van de website steeg tot in De helpdesk voorzag in een behoefte aan intercollegiaal overleg en expertise. Het aantal vragen steeg van 51 in 2001 tot 198 in Bedrijfsartsen maakten het meeste gebruik van de helpdesk (67% in 2004), gevolgd door longartsen (9%), overige professionals in de arbozorg (9%) en huisartsen (2%). De meeste vragen betroffen casuïstiek (ongeveer 65%) en pulmonale effecten van fysische, chemische en biologische agentia. Het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten stelde in samenwerking met het NKAL het Peilstation Arbeidsgerelateerde Longaandoeningen in, een meldpunt voor 28 geselecteerde longartsen en allergologen. Het aantal meldingen was beperkt, 31 in 2004 ( ten.nl/datafiles/ncvbsr05def.pdf ). 7 ontwikkeling tot een centrum voor klinische arbeidsgeneeskunde Vanaf 1 januari 2005 moesten de kenniscentra zichzelf bedruipen. Het NKAL heeft een koers ingezet die verdere invulling geeft aan de brugfunctie tussen de arbocuratieve en de reguliere zorg. Wat betreft onderzoek is het accent verschoven naar de complexe problematiek van arbeidsrelevante longaandoeningen, waarin gezondheidseffecten en klinische ziektebeelden in verband worden gebracht met blootstellingen aan specifieke agentia op de werkplek (zie tabel 1). Dit vereist multidisciplinair werken. In het NKAL zijn daarom de disciplines arbeidshygiëne, arbeids- en bedrijfsgeneeskunde en longziekten vertegenwoordigd. Deze benadering komt verder tot uitdrukking in het nauwe samenwerkingsverband dat in 2005 is ontstaan met het Institute for Risk Assessment Sciences van de Universiteit 1238 Ned Tijdschr Geneeskd juni;150(22)

2 tabel 1. Activiteiten van het Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen onderzoek vanaf 2000* onderzoek naar determinanten van verzuim 2 vroegdetectie in de huisartsenpraktijk van personen at risk voor arbeidsongeschiktheid vanaf 2005 : deelname aan onderzoek naar gezondheidseffecten door blootstelling op de werkplek: immunologisch beroepsastma door meelstof, α-amylase en andere enzymen in meelverwerkende bedrijven, bakkerijen en grondstoffenindustrie; wasmiddelenindustrie astma door isocyanaten in autoschadeherstelbedrijven en industriële spuiterijen luchtwegklachten door chloraminen in zwembaden 3 luchtwegklachten door histamine in longfunctielaboratoria bronchiolitis obliterans ( popcorn-workers lung ) door diacetyl patiënten- en cliëntenzorg polikliniek: verwijzingen uit eerste en tweede lijn, expertises, deskundigenrapportages deelname aan richtlijnontwikkeling richtlijn Handelen van de bedrijfsarts bij werknemers met astma en COPD van de Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde ( 4 richtlijn Ketenzorg COPD ( 5 rapport Ontwikkeling richtlijn arbeidsanamnese voor medisch specialisten ( pdf ) 6 richtlijn Beroepsastma van de Nederlandse Vereniging van Artsen voor Longziekten en Tuberculose implementatie van richtlijnen website ( en helpdesk deelname aan projecten: Peilstation Arbeidsgerelateerde Longaandoeningen (Nederlands Centrum voor Beroepsziekten) 7 arbocuratieve samenwerking rondom COPD (Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO) sport- en beweegprogramma s via het werk voor werknemers met astma of COPD (Hogeschool Arnhem-Nijmegen) (na)scholing voor (para)medici en arbeidshygiënisten COPD = chronische obstructrieve longziekte. *In samenwerking met de afdeling Huisartsgeneeskunde en Sociale Geneeskunde van het Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen. In samenwerking met het Institute for Risk Assessment Sciences van de Universiteit Utrecht en het Hart Long Centrum Utrecht. Utrecht en het Hart Long Centrum Utrecht. De activiteiten op andere terreinen worden gecontinueerd. In middels is het NKAL een stichting en gevestigd in Utrecht. De (poli)klinische functie wordt uitgeoefend in het Mesos Medisch Centrum, ook in Utrecht. Voor het gehele programma ontvangt het NKAL in 2005 en 2006 subsidie van de Stichting Instituut GAK. Onderzoek naar de relatie tussen blootstelling en gezondheid. Bekende of vermoede gezondheidsproblemen bij werknemers vormen meestal de aanleiding voor onderzoek. Dit kan worden gestart op initiatief van een bepaalde branche, of van de overheid. Voorbeelden zijn onderzoek bij bakkers, dat wordt uitgevoerd in het kader van een arboconvenant, en bij lakspuiters in autoschadeherstelbedrijven en de vliegtuigindustrie. Ook is naar aanleiding van een aantal meldingen bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten van zwembadastma, in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, onderzoek gedaan naar de invloed van luchtkwaliteit op het vóórkomen van luchtwegklachten bij personeel van zwemgelegenheden ( jaar=2006&link_id=86986). 3 Daarnaast blijkt de helpdesk een signaalfunctie te hebben. Naar aanleiding van helpdeskvragen betreffende een mogelijke uitbraak van een beroepslongaandoening is onderzoek gestart bij werknemers in de wasmiddelenindustrie, bij longfunctieonderzoeksassistenten en bij werknemers van een bedrijf dat het boteraroma diacetyl produceerde. De genoemde onderzoeken hebben betrekking op de vraag of en in welke mate blootstelling aan bepaalde stoffen heeft plaatsgevonden, hoeveel werknemers gesensibiliseerd zijn in het geval van allergische agentia, hoeveel werknemers luchtwegklachten of een longaandoening hebben gekregen of gezondheidsschade hebben opgelopen, en hoe risico s op het gebied van blootstelling en gezondheid in de toekomst kunnen worden voorkomen of verkleind en bewaakt. Om deze vragen te beantwoorden, is kwalitatief en kwantitatief blootstellingsonderzoek nodig. Met behulp van vragenlijsten en medisch onderzoek worden ziektegevallen opgespoord en gezondheidseffecten op groepsniveau onderzocht. Werknemers met een aangetoonde arbeidsrelevante luchtwegaandoening worden in overleg met de bedrijfsarts individueel begeleid. Op basis van de resultaten kan een gezondheidsbewakingssysteem worden ontwikkeld. Hierin is een advies opgenomen hoe de blootstelling aan de betreffende agentia in het bedrijf (verder) kan worden gereduceerd. Met een arbeidshygiënisch meetprogramma kunnen de effecten van de genomen maatregelen worden vastgesteld en kan monitoring in de toekomst plaatsvinden. Verder kan een advies worden opgesteld over noodzaak en gewenste vorm, frequentie en inhoud van een preventief medisch onderzoek voor werknemers. Ned Tijdschr Geneeskd juni;150(22) 1239

3 adviseurs en 4 (2%) door juristen. In bijna alle gevallen bevatte de verwijsbrief een duidelijke vraagstelling (95%). Verwijzingen kwamen uit verschillende sectoren: constructiebedrijven (22%; las-, metaalbewerkings-, montagebedrijven), de bouw (6%), chemische en grafische industrie (9%), bedrijven waar met organisch materiaal wordt gewerkt (14%; vleesverwerkings-, afvalverwerkingsbedrijven, bakkerijen, veeteeltbedrijven, laboratoria); dienstverlening (11%; zorgverleners, kappers-, horeca-, zwembad-, schoonmaakpersoneel); administratie of transport (22%; leraren, chauffeurs); overige sectoren (16%). De uiteindelijke diagnosen staan weergegeven in tabel 2. De meest voorkomende vraagstellingen, meestal meerdere per casus, en resultaten staan vermeld in tabel 3. Bij 33 (34%) van de 96 patiënten die werden verwezen met de vraag of er arbeidsgerelateerd astma was, werd astma niet vastgesteld, maar een andere aandoening, of konden geen afwijkingen worden vastgesteld. Bedrijfsartsen verwezen 45 werknemers met de vraagstelling wat de oorzaak van de luchtwegklachten was. In deze groep werd in 12 gevallen (27%) de diagnose COPD voor het eerst gesteld. Opvallend was dat slechts één nieuw geval van astma werd gediagnosticeerd, terwijl bij 33 patiënten onterecht aan arbeidsgerelateerd astma was gedacht (zie tabel 3). De diagnose astma wordt waarschijnlijk (te) makkelijk aangenomen. Vragen omtrent de mogelijkheid van behoud tot werk of aanpassing van de werkplek konden in 181 gevallen direct of indirect uit de vraagstelling worden afgeleid. In 8 gevallen (4%) werd geadviseerd de werkplek definitief te verlaten, in 40 gevallen (22%) de werkplek aan te passen. Deze aanpassingen betroffen specifieke en noodtabel 2. Aantal (%) patiënten die waren verwezen naar de polikliniek van het Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen in de periode 1 januari oktober 2005, en de uiteindelijk gestelde diagnosen diagnose aantal astma 83 (37) COPD 23 (10) inhalatieproblematiek: bronchiolitis obliterans, inhalatie- 5 (2) trauma interstitiële longaandoeningen: sarcoïdose, extrinsieke 31 (14) allergische alveolitis, pneumoconiose ademhalingsstoornis, waaronder hyperventilatie 9 (4) geen afwijkingen 41 (18) overig: bovensteluchtwegproblematiek, infecties, pneumo- 30 (14) thorax, longcarcinoom in het verleden, of niet-classificeerbaar totaal 222 COPD = chronische obstructieve longziekte Polikliniek. De disciplines arbeidshygiëne, arbeids- en bedrijfsgeneeskunde en longziekten zijn ook betrokken bij de polikliniek, waar consulten en expertises worden uitgevoerd. Het aantal verwijzingen naar de polikliniek is toegenomen van 19 in 2000 tot 82 in De eerste 222 verwijzingen in de periode 1 januari oktober 2005 zijn nader geëvalueerd. Bedrijfsartsen verwezen het meest, namelijk 126 werknemers (57%), gevolgd door longartsen (46 patiënten; 21%) en huisartsen (14 patiënten; 6%). Ook werden 36 cliënten (16%) verwezen voor expertise, namelijk 25 (11%) door verzekeringsartsen, 7 (3%) door medisch tabel 3. Vraagstellingen en uitkomsten bij de 222 patiënten die waren verwezen naar de polikliniek van het Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen in de periode 1 januari oktober 2005 vraagstelling uitkomst Bestaat er een relatie tussen astma en het werk? (n = 96) arbeidsgerelateerd astma: 34 wel astma, maar geen relatie met het werk: 29 geen astma: 33 (COPD: 6; bovensteluchtwegproblematiek: 7; hyperventilatie: 2; geen diagnose: 18) Wat is de oorzaak van de luchtwegklachten? (n = 45) wel diagnose: 31 (COPD: 12; astma: 1; hyperventilatie: 6; interstitiële longaandoening: 10; obstructief slaapapneusyndroom: 2) vermoedelijke diagnose: 5 ( reactive airways dysfunction syndrome : 3; organic dust toxic syndrome : 2) geen diagnose: 9 Is behoud van eigen werk mogelijk? Welke maatregelen kunnen algemeen volgen van de arbeidshygiënische strategie: 133 op de werkplek worden genomen? (n = 181) werkplek specifiek aanpassen: 40 Hoe groot is de belastbaarheid? (n = 46) werkplek verlaten/werk veranderen: 8 hoger dan inschatting van verwijzer: 21 lager dan inschatting van verwijzer: 14 conform inschatting verwijzer: 7 onbekend: 4 COPD = chronische obstructieve longziekte 1240 Ned Tijdschr Geneeskd juni;150(22)

4 zakelijke maatregelen gericht op het terugdringen van blootstelling aan aspecifieke prikkels op de werkplek. Gedacht moet worden aan afzuiging, wijzigingen in gebruikte producten of de wijze waarop deze werden verwerkt en het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen. In de meeste gevallen kon vanuit preventief oogpunt het algemene advies worden gegeven de arbeidshygiënische strategie te volgen. Het gaat hier om zaken als klimaat, passief roken en inrichting van de werkplek. In 46 gevallen had de vraagstelling betrekking op het vaststellen van de energetische en pulmonale belastbaarheid. Belangrijk onderdeel daarvan is het inspanningsonderzoek. In 35 gevallen (76%) moest de verwachting van de verwijzer worden bijgesteld, hetgeen consequenties had voor de beoordeling van de arbeidsgeschiktheid. beschouwing In Nederland ontvangt iedereen die arbeidsongeschikt is een uitkering, ongeacht of de oorzaak binnen of buiten het werk is gelegen. Daarmee neemt Nederland in Europa een uitzonderingspositie in. Door het ontbreken van een beroepsrisico in het stelsel van sociale zekerheid is de laatste decennia de aandacht meer gericht op preventie vanuit een maatschappelijk perspectief dan op grond van een medisch aangetoond (causaal) verband tussen ziekte en beroep. 8 Met het instellen van de kenniscentra en de verwijsfunctie van de bedrijfsarts heeft de overheid deze klinisch-wetenschappelijke benadering en de arbocuratieve samenwerking een stimulans willen geven. Een belemmerende factor daarbij is de beperkte samenwerking tussen universiteiten, kennisinstituten en het praktijkveld op het gebied van arbeid en gezondheid, zoals is gesignaleerd door de Raad voor Gezondheidsonderzoek. 9 Op het gebied van milieu (klein stof ) en gezondheid is de kloof tussen wetenschap en de dagelijkse praktijk van huisarts, bedrijfsarts en specialist nog groter. Nog sterker dan op het gebied van arbeid en gezondheid dringen waargenomen effecten op populatieniveau nog niet door in de spreekkamer, waar het gaat om individuele zorg. In de afgelopen jaren is een duidelijke behoefte aan klinisch onderzoek en patiëntenzorg zichtbaar geworden. Dit betekent voor het NKAL in de eerste plaats een verschuiving in de oriëntatie van sociale geneeskunde naar klinische arbeidsgeneeskunde. Op de tweede plaats is de multidisciplinaire polikliniek een belangrijke pijler gebleken, die zich verder kan ontwikkelen als een gespecialiseerd diagnostisch centrum. Door de vele raakvlakken is daarbij samenwerking gewenst met de allergologie, dermatologie en de keel-, neus- en oorheelkunde. Tenslotte geldt meer in het algemeen dat de factor arbeid een structurele plaats verdient in de opleiding geneeskunde. Dit komt de maatschappelijke relevantie van het vakgebied alleen maar ten goede. Effecten van de activiteiten van het NKAL op de uitkomstmaten arbeidsverzuim en arbeidsongeschiktheid zijn niet gemeten. Nog los van het feit dat deze effecten moeilijk meetbaar zijn als gevolg van de veel grotere effecten door veranderingen in wetgeving, is het de vraag of en op welke termijn verbeterde zorg zich in dergelijke termen laat vertalen. Samen met de partners gaat het NKAL in de toekomst verdere invulling geven aan de klinische arbeidsgeneeskunde. Daarmee lijken ze sterk op organisaties zoals het Berufsgenossenschaftliche Forschungsinstitut für Arbeitsmedizin (BGFA) in Duitsland of het Finnish Institute of Occupational Health (FIOH) in Finland, waar wetenschappelijk onderzoek ten dienste staat van werkgevers en branches evenals van professionals in de zorg. De beschreven samenwerking biedt tal van mogelijkheden. Resultaten van epidemiologisch onderzoek kunnen worden vertaald naar preventief-medisch onderzoek en daarmee van waarde zijn voor een bepaalde beroepssector of voor de zorgverlening aan individuele werknemers. De ontwikkeling van een gezondheidsbewakingssysteem bij bakkers is daar een voorbeeld van. Alleen het beschikbaar maken van kennis is echter onvoldoende. Voor implementatie wordt daarom samengewerkt met de wetenschappelijke beroepsverenigingen en het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO. De multidisciplinaire benadering blijkt onmisbaar voor het beantwoorden van de vraagstellingen bij werknemers die verwezen worden naar de polikliniek. De diagnostiek van bijvoorbeeld arbeidsgerelateerd astma is complex. 4 Naast piekstroomregistratie door de werknemer bestaat de diagnostiek uit longfunctieonderzoek, dat wordt verricht na een periode van blootstelling op de werkplek en dat wordt herhaald na eenzelfde periode zonder blootstelling. Bij een aangetoonde relatie tussen klachten en het werk biedt de arbeidshygiënist ondersteuning bij het opsporen van de mogelijke bron. De arbeidshygiënist speelt ook een rol bij het adviseren over aanpassingen op de werkplek. Het gehele traject vraagt afstemming met de werkgever en regelmatig overleg met de bedrijfsarts en arbodienst van de werknemer. Het aantonen van een causale relatie tussen klachten en het werk (en daarmee van beroepsastma) is daardoor niet eenvoudig. Dit kan mede verklaren waarom het aantal meldingen bij het Peilstation Arbeidsgerelateerde Longaandoeningen tegenvalt. Dit wordt overigens ook gezien bij soortgelijke meldpunten in het buitenland, zoals de Surveillance of Work-related and Occupational Respiratory Disease in Engeland, dat al 16 jaar bestaat. 10 Hoewel er onderrapportage is, zijn deze meldpunten van belang, vooral voor het herkennen van nieuwe ziektegevallen en agentia met een tot dan toe onbekend gezondheidsrisico. De ervaringen die zijn opgedaan in de polikliniek laten zien dat de bedrijfsarts eerder de huisarts aanvult dan dat hij Ned Tijdschr Geneeskd juni;150(22) 1241

5 met hem concurreert. De vraagstellingen van de bedrijfsarts richten zich op de relatie tussen klachten en werk, zowel wat betreft de diagnostiek als de afweging van belasting en belastbaarheid in het kader van re-integratie. De indruk bestaat dat het verschijnen van de richtlijn over astma en COPD van de Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde ( 4 een groter effect heeft gehad op het aantal verwijzingen dan de verwijsfunctie die de bedrijfsarts heeft gekregen. De samenwerking tussen bedrijfsarts en longarts zal nader moeten worden ingevuld. Duidelijk moet worden welke vraagstellingen een algemeen werkend longarts kan beantwoorden en voor welke problematiek een multidisciplinaire benadering in een centrum op haar plaats is. Wij kunnen daarbij een voorbeeld nemen aan andere Europese landen, waar het diagnosticeren van een beroepsziekte tot het werkterrein van de eigen behandelaar behoort. Specifieke deskundigheid is in Nederland verspreid aanwezig (Academisch Medisch Centrum Amsterdam, Universitair Medisch Centrum Groningen, Academisch Ziekenhuis Maastricht). België beschikt over een centrum voor arbeidsgerelateerde longaandoeningen aan de Katholieke Universiteit te Leuven. Organisaties als de BGFA en de FIOH kennen gespecialiseerde poliklinieken voor alle arbeidsgerelateerde aandoeningen, waar werknemers uit een bepaalde branche worden beoordeeld of waar beoordeling plaatsvindt in het kader van de compensatie van erkende beroepsziekten. Dit maakt een vergelijking met de situatie in Nederland en de polikliniek van het NKAL voorlopig moeilijk. Een heikel punt blijft de vergoeding voor een reguliere verwijzing in het kader van arbeidsgerelateerde problematiek. Een tarief voor de multidisciplinaire aanpak volgens de diagnose-behandelcombinatie bestaat (nog) niet en onduidelijk is of dit in de basisverzekering wordt opgenomen. Bovendien is het instellen van het zogenaamde beroepsrisico uitgesteld en daarmee de kans op een bijdrage van de inkomensverzekeraars. Samenvattend biedt de klinische arbeidsgeneeskunde, waar de verschillende expertises in de keten van de arbozorg worden gekoppeld, een goede basis voor het uitvoeren en toepassen van wetenschappelijk onderzoek in de praktijk. Dit sluit aan bij reeds lang bestaande situaties in andere Europese landen en geeft een impuls aan de zorg voor arbeidsrelevante longaandoeningen. Prof.dr.H.Th.M.Folgering, klinisch fysioloog en hoofd van het Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen (NKAL) tot 1 januari 2005, dr.j.w.j.van der Gulden, bedrijfsarts, afd. Sociale Geneeskunde, Universitair Medisch Centrum St Radboud te Nijmegen, dr.ir.r.houba, arbeidshygiënist NKAL, bedrijfsarts, G.B.G.J.van Rooy, bedrijfsarts NKAL, prof.dr.ir.d.j.j.heederik, epidemioloog en arbeidshygiënist, Institute for Risk Assessment Sciences, Universiteit Utrecht, en prof.dr.j-w.j.lammers, longarts, afd. Longziekten, Universitair Medisch Centrum Utrecht, leverden een bijdrage aan dit artikel. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. Aanvaard op 3 april 2006 Literatuur 1 Verduijn JP. Evaluatie beleidsvisie kenniscentra arbeidsrelevante aandoeningen. Publicatienr 02/132. Amstelveen: College voor zorgverzekeringen; Boot CRL. Sick leave in asthma and COPD. The role of the disease, adaptation, work, psychosocial factors and knowledge [proefschrift]. Nijmegen: Radboud Universiteit Nijmegen; Jacobs J, Spaan S, Rooy F van, Meliefste K, Zaat V, Rooijackers J, et al. Luchtkwaliteit en gezondheidsklachten bij zwembadpersoneel. Den Haag: ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid; Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB). Handelen van de bedrijfsarts bij werknemers met astma en COPD. Utrecht: NVAB; Stichting Ketenkwaliteit COPD. Richtlijn Ketenzorg COPD. Alphen aan den Rijn: Van Zuiden Communications; Kremer AM, Buijs PC. Ontwikkeling richtlijn Arbeidsanamnese voor medisch specialisten. Rapportnr Leiden: TNO; Spreeuwers D, Pal T, Laan G van der. Signaleringsrapport Beroepsziekten 05. Amsterdam: Nederlands Centrum voor Beroepsziekten; Kerklaan P, Smid T, Mechelen W van, Houwaart E. De stempel van de arbeid. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen. 2002;5: Raad voor Gezondheidsonderzoek (RGO). Rapport Advies onderzoek arbeids- en bedrijfsgeneeskunde. Publicatienr 41. Den Haag: RGO; McDonald JC, Chen Y, Zekveld C, Cherry NM. Incidence by occupation and industry of acute work related respiratory diseases in the UK, Occup Environ Med. 2005;62: Abstract The Netherlands Expertise Center for Occupational Respiratory Disorders In 2000 the Netherlands Expertise Centre for Occupational Respiratory Disorders (NECORD) was started as a centre of expertise in occupational health. The centre received a grant from the ministry of Health Welfare and Sport for a period of 5 years. Their mission was to collect, develop and implement knowledge in the fields of diagnosis, treatment, reintegration and prevention of work-related health- and occupational disorders. In cooperation with two other institutes for health, NECORD has become a multidisciplinary clinical occupational respiratory health service. Occupational hygienists, occupational health physicians and chest physicians are working on three programmes: research projects on the prevalence and monitoring of respiratory health effects resulting from exposure to substances in the work place; patient care (out-patient clinic); and support of professionals (website, helpdesk, development and implementation of guidelines, education and postgraduate training). Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150: Ned Tijdschr Geneeskd juni;150(22)