Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

Transcriptie

1 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze Gemeente Bernheze De Misse BZ Heesch november Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Samenvatting 4 1 Vve: doel en doelgroep Doel VVE Definitie doelgroepkind Schattingen aantal doelgroepkinderen: gewichtenregeling 6 2 Voorschoolse educatie Criteria Plaatsing Signalering en ondersteuning Programma s en materialen Vergroten ouderbetrokkenheid en ondersteunen van ouders Registratie en warme overdracht Tegemoetkoming ouderbijdrage doelgroepkinderen Gegevens ten behoeve van de gemeente Bernheze 8 3 Vroegschoolse educatie Landelijke afspraken Afspraken met basisscholen Ondersteuning doelgroepkinderen Resultaatafspraken en verantwoordingsgegevens 9 4. Overlegstructuren 9 5 Toezicht en handhaving GGD Inspectie van het Onderwijs Waarderingskader NT 2 (Nederlands als Tweede Taal) in de gemeente Bernheze 11 7 Besteding beschikbare middelen Middelen Begroting OAB middelen 12 Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Indicatieformulier VVE doelgroep bepaling Monitor VVE Samenvatting Besluit basisvoorwaarden kwaliteit voorschoolse educatie 2 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

3 Inleiding De gemeente Bernheze heeft vanaf 2011 jaarlijks geoormerkte rijksmiddelen ontvangen op basis van het landelijke OAB (Onderwijs Achterstanden Beleid) De gemeente heeft vanaf 2011 een gedeelte van deze middelen, ingezet t.b.v. van VVE (Voor en Vroegschoolse educatie) binnen het peuterspeelzaalwerk. Het ministerie, maar ook de inspectie van onderwijs, schrijft voor, dat middelen die ingezet worden vanuit het OAB budget gebaseerd moeten zijn op een beleidsplan dat in overleg met direct betrokkenen is uitgewerkt en formeel is vastgesteld in de raad. Tevens geeft het rijk aan waaraan het beleidsplan moet voldoen. Voor u ligt de notitie Onderwijskansen in de gemeente Bernheze ". We presenteren hierin het beleid voor onderwijsachterstanden. Bij de besteding van de beschikbare middelen is de eerste prioriteit gegeven aan voor- en vroegschoolse educatie (vve). Vve is er op gericht de kansen voor doelgroepkinderen te vergroten. Kinderen van 2 tot en met 5 jaar, met een risico op taalachterstanden, krijgen een speciaal programma aangeboden binnen peuterspeelzaalwerk of kinderopvang (voorschoolse educatie). Dat programma wordt vervolgd in de groepen 1 en 2 van de basisschool (vroegschoolse educatie). Doel is dat de kinderen gewoon mee kunnen in groep 3. De basisscholen staan achter deze prioritering. Zij hechten eraan dat VVE zo goed mogelijk wordt vormgegeven en vastgelegd in de voorschoolse periode en goed wordt overgedragen aan de basisschool. Daarnaast kunnen middelen vanuit de rijksbeschikking OAB (Onderwijs Achterstanden Beleid) ingezet worden ten behoeve van de organisatie NT 2 (Nederlands als Tweede Taal) In een eerdere beleidsperiode OAB ( ) had het rijk bepaald dat naast investering in VVE de middelen van OAB onder strenge richtlijnen besteed mocht worden voor schakelklassen. Klassen die specifiek waren ingericht om allochtone kinderen in het basisonderwijs met een grote taalontwikkelingsachterstand versneld te scholen in het Nederlands. In de nieuwe beleidsperiode ( ) zijn de regels voor de inrichting van schakelklassen vrijgelaten. Gemeenten mogen zelf invulling geven aan de schakelklas waardoor het ook mogelijk is om op een andere manier ondersteuning te regelen voor anderstalige kinderen. In de gemeente Bernheze is er jaarlijks sprake van instroom van leerlingen uit o.a. Oost Europa en/of kinderen van asielzoekers. Deze kinderen zijn niet aanspreekbaar in het Nederlands. De basisscholen hebben zelf weinig expertise om deze leerlingen op een snelle en effectieve wijze aanspreekbaar te maken in het Nederlands. Taken gemeenten Met de nieuwe wetgeving (wet OAB en Oke) is ook de regierol van gemeenten versterkt. Gemeenten hebben twee taken bij vve. In de eerste plaats dragen ze zorg voor voldoende en kwalitatief goede kindplaatsen in de voorschoolse educatie. Ten tweede maken zij afspraken met kinderopvang, peuterspeelzaalwerk, en schoolbesturen over: het vaststellen welke kinderen met een risico op een achterstand in de Nederlandse taal in aanmerking komen voor voorschoolse educatie, de wijze waarop die kinderen worden toe geleid naar voorschoolse en vroegschoolse educatie, het voldoende bereiken van doelgroepkinderen, de organisatie van een doorlopende leerlijn van voorschoolse naar vroegschoolse educatie, en de resultaten van vroegschoolse educatie. Communicatie Het beleidsplan is in goed overleg met de direct betrokken uitvoerende organisaties, namelijk peuterspeelzaal, kinderopvangcentra en schoolbesturen primair onderwijs tot stand gekomen en besproken. Evaluatie Elk schooljaar evalueren de partners in de opgedane ervaringen, aan de hand van de verantwoordingen die de uitvoerende organisaties jaarlijks aanleveren aan de gemeente, en het waarderingskader van de onderwijsinspectie. Op basis van de bevindingen worden aandachtspunten en / of nieuwe activiteiten geformuleerd voor het daarop volgende schooljaar. In de laatste maanden van 2014 wordt een eindevaluatie gehouden. 3 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

4 Samenvatting Aanleiding In deze notitie presenteren we het onderwijsachterstandenbeleid in de gemeente Bernheze, voor de jaren 2013 tot en met Directe aanleiding voor dit beleidsplan is de start van een landelijke beleidsperiode, van 2011 tot en met 2014, om onderwijsachterstanden tegen te gaan. VVE is hier een belangrijk onderdeel van. Een tweede aanleiding vormt de nieuwe wet- en regelgeving die in 2010 in werking is getreden, namelijk de wet OKE (OKE staat voor Ontwikkelingskansen door kwaliteit en educatie). Uitgangspunten samengevat Met het vaststellen van het beleidsplan wordt een aantal uitgangspunten formeel vastgelegd: 1. Doelgroepkinderen zijn kinderen van 2 tot en met 5 jaar, met een geïndiceerd risico op in ieder geval - achterstanden in de Nederlandse taal. Naar verwachting wordt de taalontwikkeling van deze kinderen gestimuleerd door deelname aan voor- en vroegschoolse educatie. 2. In Bernheze mogen alle voorschoolse instellingen die dat willen het VVE aanbod uitvoeren. Uiteraard dient men te voldoen aan de landelijk gestelde criteria. De voorschoolse locaties die VVE aanbieden zijn de 5 locaties van de peuterspeelzaal en kinderdagopvang De Benjamin 3. Een 100% bereik van de doelgroep in voorschoolse educatie. We verwachten met de verbeterde indicatiestelling en toeleiding dit aantal in schooljaar te realiseren. 4. De kwaliteit van voorschoolse educatie dient te voldoen aan door het Rijk bepaalde basisvoorwaarden. Aanvullend hierop heeft de gemeente Bernheze criteria opgesteld ten aanzien van plaatsing, signalering en ondersteuning, materialen, de ondersteuning van ouders, en registratie en overdracht. 5. Ook in de vroegschoolse educatie is een 100% bereik verplicht. Basisscholen zullen specifiek aandacht geven aan doelgroepkinderen en werken daarvoor samen met de voorschoolse instelling. De opbouw van dit beleidsplan is verder als volgt: In hoofdstuk 1 wordt het doel van VVE en de doelgroep verder beschreven. In hoofdstuk 2 wordt uitgewerkt hoe voorschoolse educatie wordt vorm gegeven. Vervolgens wordt ingegaan op de vroegschoolse educatie (hoofdstuk 3) en hoe overleg plaatsvindt over de uitvoering van VVE (hoofdstuk 4). Toezicht en handhaving wordt uitgeoefend door de GGD en Inspectie van het Onderwijs (hoofdstuk 5). Vervolgens wordt gekeken hoe anderstalige leerlingen ondersteund kunnen worden (hoofdstuk 6). Tenslotte wordt een overzicht van de beschikbare middelen en de besteding daarvan gegeven (hoofdstuk 7). 4 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

5 1 VVE: doel en doelgroep In dit hoofdstuk beschrijven we het doel van vve en geven we een definitie van het begrip doelgroepkind voor vve (par. 1.1 en 1.2). 1.1 Doel VVE In de gemeente Bernheze is het doel van VVE dat doelgroepkinderen zoveel aanbod op maat krijgen m.b.t. woordenschat ontwikkeling en voorbereidend lezen dat ze gewoon mee kunnen als ze in de basisschool naar groep 3 gaan. Gewoon mee kunnen betekent dan in elk geval: mee kunnen met het leren lezen zodat doelgroepkinderen uiteindelijk mee kunnen draaien binnen het groepsplan en binnen het basisonderwijsarrangement van de groep. De Inspectie van het Onderwijs geeft aan dat dit de voornaamste activiteit is in groep drie. De beheersing van de Nederlandse taal is een cruciale voorwaarde om andere zaken te leren. Daarnaast zijn rekenen, motoriek en sociaal-emotionele ontwikkeling belangrijk. In de gemeente Bernheze werkt men in de voorschoolse educatie met vve-programma s die aan de bovengenoemde ontwikkelingsgebieden aandacht besteden. Het betreft programma s die door het Nederlands Jeugdinstituut als effectief zijn beoordeeld. (UK & PUK, Puk & Ko en Startblokken) De landelijke doelstelling is dat in 2014 alle kinderen met een taalachterstand bereikt worden met vooren vroegschoolse educatie. 1.2 Definitie doelgroepkind Burgemeester en wethouders bepalen, in samenspraak met de bevoegde gezagsorganen van scholen en de houders van kindercentra of peuterspeelzalen, welke kinderen met een risico op een achterstand in de Nederlandse taal in aanmerking komen voor voorschoolse educatie. Gemeenten hebben dus beleidsvrijheid om de doelgroep te definiëren. In de wetgeving voor het onderwijsachterstandenbeleid is opgenomen dat het lokale beleid gericht dient te zijn op kinderen met een risico op een achterstand in de Nederlandse taal: Definitie doelgroepkind in de gemeente Bernheze Bij het definiëren van het begrip doelgroepkind legt de gemeente Bernheze, in navolging van het rijksbeleid op onderwijsachterstanden, de nadruk op een achterstand in de Nederlandse taal. Vaak is er ook sprake van andere achterstanden, bijvoorbeeld in sociaal-emotionele ontwikkeling. De definitie van doelgroepkind is als volgt: Doelgroepkinderen zijn kinderen met een geïndiceerd risico op in ieder geval - achterstanden in de Nederlandse taal. Bij voorschoolse educatie verzorgen de instellingen zelf de indicatiestelling. Nadat een kind 3 maanden in een voorschoolse instelling participeert wordt op basis van ervaringen en observaties in deze 3 maanden, de indicatie criteria toegepast. In bijlage is het indicatieformulier opgenomen. Als de kinderen leerplichtig worden, zal de basisschool onderzoeken welke kinderen mogelijk óók doelgroepkinderen zijn. De bevindingen van de GGD worden in deze afweging meegenomen. Hierbij wordt ook gelet op afwijkingen in de spraaktaalontwikkeling. De GGD onderzoekt alleen de kinderen die de basisschool als risicovol aanmeldt. Ook controleert de schoollogopedist van de GGD de kinderen op taalachterstanden. De resultaten van het onderzoek op de basisschool, worden teruggekoppeld aan de leerkracht. Deze neemt contact op met de ouders, om verdere acties te bepalen. Leeftijd Formeel gezien is voorschoolse educatie bedoeld voor kinderen vanaf de leeftijd van 2,5 jaar. We leggen de lat een half jaar vroeger. Als een kind op wat jongere leeftijd al baat heeft bij VVE is dat immers mooi meegenomen. Risico s op taalachterstanden beginnen niet op 2-jarige leeftijd. De JGZ is hier al op alert als kinderen 18 maanden zijn, tijdens het consultatiebureau bezoek. 5 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

6 Kinderen met ernstige ontwikkelingsproblemen horen niet in voorschoolse educatie Kinderen met ernstige taalontwikkelingsstoornissen of ernstige opvoedingsproblemen behoren niet tot de doelgroep van vve. Deze kinderen worden door de JGZ verwezen naar bijvoorbeeld medisch kinderdagverblijven. Daar kunnen zij een beter passend aanbod krijgen. Ontwikkeling van kinderen monitoren Jonge kinderen ontwikkelen zich sterk, en in wisselend tempo. Achterstanden in onder andere taal kunnen verdwijnen, maar kinderen die niet geïndiceerd werden als doelgroepkind kunnen ook achterstanden ontwikkelen. Om hierop in te spelen zijn er meerdere momenten waarop wordt gekeken of een kind (nog) extra ondersteuning nodig heeft. Peuterspeelzaalwerk en kinderopvang observeren álle kinderen op in ieder geval 2 momenten: bij aankomst op peuterspeelzaal of kinderopvang, kort voor de derde verjaardag, en kort voor de vierde verjaardag. Naar aanleiding van deze observaties wordt de begeleiding aangepast. Zo kan, bij een positieve ontwikkeling, de ondersteuning bij doelgroepkinderen worden afgebouwd. Een vermindering van 4 dagdelen deelname ligt niet voor de hand, het doelgroepkind gedijt hier immers bij. 1.3 Schattingen aantal doelgroepkinderen: gewichtenregeling Het aantal doelgroepkinderen wordt op landelijk niveau geschat aan de hand van de zogenoemde gewichtenregeling. De gedachtengang is in het kort dat een laag opleidingsniveau van de ouders betekent dat het kind doorgaans opgroeit in een omgeving met een beperkt taalaanbod. Voor alle volledigheid: een laag opleidingsniveau van ouders betekent natuurlijk niet per definitie dat hun kinderen een onderwijsachterstand ontwikkelen. Ten aanzien van overdracht: Geen indicering zonder goede follow-up! Er vindt periodiek overleg plaats tussen de ouders en de voorschoolse voorzieningen, of het beoogde doel ook bereikt wordt. 6 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

7 2. Voorschoolse educatie 2.1 Criteria Plaatsing Organisaties die voorschoolse educatie verzorgen: krijgen de inspanningsplicht om voorlichting aan de ouders te geven over het belang voor hun kind om gedurende vier dagdelen of ten minste 10 uur per week aan voorschoolse educatie deel te nemen, nadat indicatie door instelling is vastgesteld plaatsen doelgroepkinderen in de kinderopvang in een zogenoemde verticale groep. Het vveprogramma wordt verzorgd in een groep voor kinderen van 2 en 3 jaar, apart van de opvang van baby s en jongere peuters. Deze voorwaarde is niet van toepassing op het peuterspeelzaalwerk, omdat daar geen kinderen onder de twee jaar worden opgevangen. Een doelgroepkind wordt altijd met voorrang geplaatst, bij voorkeur in het samenwerkingscluster waar het kind later naar de basisschool zal gaan. Als de voorkeursgroep vol is geldt een maximale wachttijd van twee maanden Signalering en ondersteuning Organisaties die voorschoolse educatie verzorgen: observeren alle kinderen op tenminste 2 observatiemomenten (bijvoorbeeld: bij aankomst op peuterspeelzaal of kinderopvang, kort voor de derde verjaardag en kort voor de vierde verjaardag). attenderen de ouders, indien het kind een mindere ontwikkeling laat zien dan mogelijk wordt geacht, op de mogelijkheden van JGZ. beschrijven van het individuele aanbod voor de begeleiding van het betreffende doelgroepkind. Er kan gedacht worden aan het registreren binnen de groepsplannen, wat het onderwijsarrangement is, dat aan doelgroepkinderen wordt aangeboden. Organisaties zijn vrij in hun keuze voor een methode. voeren overleg met de JGZ ten behoeve van een adequate ondersteuning van ouders en doelgroepkinderen. Indien nodig volgt bespreking in het Zorg Advies Team Programma s en materialen Eén van de voorwaarden ten aanzien van voorschoolse educatie is het werken met vve-programma s. In de gemeente Bernheze hebben peuterspeelzaalwerk en kinderopvang gekozen voor het vveprogramma UK & PUK, Puk & Ko. Het VVE programma dient voor de VVE doelgroep minimaal 10 uur of 4 dagdelen uitgevoerd te worden. Het VVE programma komt dus ten goede aan doelgroepkinderen én niet-doelgroepkinderen. Leidsters binnen peuterspeelzaalwerk en kinderopvang gaan scholing volgen om formeel gecertificeerd te worden om te kunnen werken met UK & PUK, Puk & Ko.. De scholing, verzorgd door BCO onderwijsadvies, wordt in 2013 afgerond Vergroten ouderbetrokkenheid en ondersteunen van ouders Een belangrijke succesfactor van voorschoolse educatie is de betrokkenheid van ouders bij de ontwikkeling van hun kind. Het vergroten van ouderbetrokkenheid is onderdeel van de erkende programma s voor voorschoolse educatie. Voorschoolse educatie biedt ouders (verzorgers) extra begeleiding, door zo vaak als dat nodig is voortgangsgesprekken met hen te voeren. Van ouders wordt verwacht dat zij deelnemen aan de ouderactiviteiten die de voorschoolse educatie organiseert Registratie en warme overdracht Registratie voortgang kinderen in alle VVE locaties Alle VVE locaties hebben de taak ieder kind op een systematische, methodische wijze te volgen in de ontwikkeling en mogelijke achterstanden te signaleren, dus ook kinderen die (nog) niet geïndiceerd zijn als doelgroepkind. Kinderen komen immers niet altijd binnen als doelgroepkind, maar kunnen zich wel vertraagd ontwikkelen. In de landelijke regelgeving wordt gesteld dat de registratie van doelgroepkinderen in ieder geval informatie betreft die relevant is voor een goede doorstroom naar het basisonderwijs. 7 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

8 Warme overdracht Kinderopvang en peuterspeelzaalwerk dragen doelgroepkinderen warm over aan het basisonderwijs. Een warme overdracht is een belangrijke voorwaarde voor een doorlopende leerlijn, zodat het basisonderwijs goed kan aansluiten bij de individuele ontwikkeling van het kind. Dat houdt in dat er sprake is van een mondelinge toelichting van de schriftelijke gegevens. Met nadruk stellen we dat peuterspeelzaalwerk en kinderopvang verantwoordelijk zijn voor de warme overdracht, en niet de ouders. In de praktijk kunnen ouders dat immers vergeten, het toch bij nader inzien niet zinvol vinden, het te belastend vinden, geen tijd daarvoor hebben, enzovoorts. Het zal duidelijk zijn dat dat niet in het belang is van het doelgroepkind. Kinderopvang en peuterspeelzaalwerk dienen de overgedragen gegevens nog twee jaar te bewaren (wettelijke norm). De ouders wordt om hun toestemming gevraagd op het overdragen van gegevens. Weigeren zij dan vindt geen overdracht van gegevens plaats; dit wordt dan gemeld bij de basisschool. 2.2 Tegemoetkoming ouderbijdrage doelgroepkinderen De ouderbijdrage kan voor ouders van doelgroepkinderen een drempel tot deelname vormen. Daarom is in de wet Oke opgenomen dat burgemeester en wethouders de ouderbijdrage vaststellen op een niveau dat overeenkomt met of lager is dan de eigen bijdrage die ouders betalen voor de opvang van kinderen. Hierbij wordt uitgegaan van de maximale kinderopvang-toeslag. Het Rijk heeft hiervoor extra middelen aan de gemeenten ter beschikking gesteld. De verlaagde ouderbijdrage wordt berekend onafhankelijk van het inkomen. Voorwaarde is dat het betreffende doelgroepkind 10 uur of 4 dagdelen deelneemt aan voorschoolse educatie. Deze tarieven worden elk schooljaar bijgesteld, conform de adviezen van de VNG. De gemeente mag de hoogte van de tegemoetkoming zelf bepalen mits wordt voldaan aan het advies van VNG. Doelgroepkinderen nemen ook deel aan de kinderopvang. Indien het aanbod voldoet aan de landelijke basisvoorwaarden, en de organisaties voldoen aan de criteria uit paragraaf 3.2 kunnen de betreffende ouders een beroep doen op een verlaging van de ouderbijdrage. Hierbij geldt, dat wanneer er een tegemoetkoming vanuit het rijk wordt ontvangen, dit van de gemeentelijke tegemoetkoming afgaat. 2.3 Gegevens ten behoeve van de gemeente Bernheze De gemeente Bernheze ontvangt na afloop van elk schooljaar, uiterlijk in de eerste week van november, een overzicht van het aantal doelgroepkinderen, van alle organisaties die voorschoolse educatie aanbieden. Hierbij wordt over het voorafgaande schooljaar aangegeven: per doelgroepkind: naam, geboortedatum, naam van de groep, startmaand en eindmaand deelname, totaal aantal maanden deelname, aantal uren deelname per week. 3 Vroegschoolse educatie In dit hoofdstuk lichten we de vroegschoolse educatie toe. Vroegschoolse educatie is het vervolg op voorschoolse educatie, in de groepen 1 en 2 van de basisschool. Het aanbod is erop gericht dat doelgroepkinderen daarna gewoon mee kunnen in groep Landelijke afspraken In de Wet op het Primair Onderwijs (WPO) is vastgelegd dat: Het onderwijs zodanig wordt ingericht dat daarbij op structurele en herkenbare wijze aandacht wordt besteed aan het bestrijden van achterstanden in het bijzonder in de beheersing van de Nederlandse taal, waarin ook door middel van vroegschoolse educatie kan worden voorzien. (Artikel 8, lid 9.) Volgens de wet Oke en de WPO hebben gemeenten de volgende taken ten aanzien van vroegschoolse educatie (art. 167, lid 1): Burgemeester en wethouders dragen zorg voor het maken van afspraken over 1. de wijze waarop doelgroepkinderen worden toe geleid naar voorschoolse en vroegschoolse educatie, en 2. de organisatie van een doorlopende leerlijn van voorschoolse naar vroegschoolse educatie, en 3. de resultaten van vroegschoolse educatie. 8 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

9 3.2 Afspraken met basisscholen Ondersteuning doelgroepkinderen Algemeen De basisscholen gaan met ingang van schooljaar de term doelgroepkinderen hanteren. We herhalen hier de definitie uit paragraaf 1.2: Doelgroepkinderen zijn kinderen met een geïndiceerd risico op in ieder geval - achterstanden in de Nederlandse taal. Doelgroepkinderen worden vanuit de voorschoolse educatie, het reguliere peuterspeelzaalwerk en de kinderopvang warm overgedragen aan het basisonderwijs. Maar niet alle doelgroepkinderen hebben deelgenomen aan de peuterspeelzaal of de kinderopvang. Het basisonderwijs verzorgt dan de indicering. In de praktijk zal een doelgroepkind vaak een gewicht hebben, maar dit is niet altijd het geval. Het vve-aanbod in de basisscholen moet nog concreet vorm krijgen. In maart 2013 zal met de betrokken scholen overleg worden gevoerd over de vormgeving van de inhoudelijke ondersteuning van de VVE doelgroep. Aandachtspunten bij de uitwerking van dit vroegschoolse beleid zijn: warme overdracht van voorschoolse naar vroegschoolse educatie doorgaande leerlijn van voorschoolse naar vroegschoolse educatie, gestructureerde didactische aanpak afstemming op het niveau van de kinderen, pedagogisch klimaat, betrokkenheid en interactie kinderen, aanpak (on)gewenst gedrag bij kinderen, ouderbetrokkenheid, kwaliteitszorg Resultaatafspraken en verantwoordingsgegevens Gewenste resultaat: doelgroepkinderen kunnen gewoon mee in groep 3 De scholen monitoren de voortgang van kinderen via het Cito Volgsysteem primair onderwijs (LOVS). Het gaat dus om een gediagnosticeerde taalachterstand na afloop van groep 2. Gegevens ten behoeve van de gemeente Bernheze Om de effectiviteit van vve te meten worden de toetsresultaten van doelgroepkinderen gemeten. De kinderen worden getoetst in groep 1 en 2. Na afloop van groep 2 worden de resultaten bekeken, en op grond daarvan worden conclusies getrokken over de vraag welke kinderen (nog) een taalachterstand hebben. De eerste keer dat er conclusies over de effectiviteit worden getrokken, betreft dus eind schooljaar (na afloop van groep 2). De gemeente Bernheze ontvangt vanaf 2014 elk schooljaar in de eerste week van november de gegevens van de scholen, over het recent afgesloten schooljaar per locatie. De gegevens worden aangeleverd in een nog vast te stellen format. Over de concrete aanlevering vindt nog overleg plaats. 4 Overlegstructuren Het aantal VVE doelgroep kinderen is beperkt en daarom is er gekozen voor directe lijnen van overleg. Driemaal jaarlijks vindt er overleg plaats met de voorschoolse instellingen en de scholen die betrokken zijn bij de uitvoering van VVE. Onderwerpen hierbij zijn: - Evaluatie van activiteiten - Bijstellen en/of toevoegen van activiteiten - Verantwoording van uitvoering - Bespreken van resultaten op basis van de monitor gegevens 9 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

10 5 Toezicht en handhaving Het toezicht op vve wordt uitgeoefend door de GGD en de Inspectie van het Onderwijs. We gaan in dit hoofdstuk hier nader op in. Indien de kwaliteit van voorschoolse educatie niet voldoet aan de basisvoorwaarden, hebben burgemeester en wethouders (B&W) een handhavende rol. B&W hebben de mogelijkheid om op grond van de Wet kinderopvang en kwaliteitseisen peuterspeelzalen maatregelen te treffen, zoals het geven van een schriftelijke aanwijzing of een schriftelijk bevel. In het uiterste geval kunnen B&W, indien de kwaliteit blijvend tekortschiet, de subsidie voor voorschoolse educatie stopzetten. Indien de gemeente haar handhavingstaken niet of onvoldoende uitoefent en er sprake blijft van het niet voldoen aan de basisvoorwaarden, kan de Minister ingrijpen op grond van artikel 170 van de WPO. In dat geval is er sprake van taakverwaarlozing door de gemeente en kan de Minister orde op zaken (laten) stellen. 5.1 GGD De GGD heeft van de gemeente Bernheze de opdracht gekregen om toezicht te houden op peuterspeelzalen en kinderdagverblijven. Bij de kinderdagverblijven en peuterspeelzalen waar voorschoolse educatie wordt gegeven, beoordeelt de GGD of aan de basisvoorwaarden ten aanzien van voorschoolse educatie wordt voldaan. Dit zijn de verhouding tussen het aantal kinderen en het aantal beroepskrachten, het aantal dagdelen of het aantal uur, het opleidingsniveau van de beroepskrachten, het volgen van scholing en/of coaching en de gegevensoverdracht naar de basisschool. Ook wordt gekeken naar de wijze waarop peuterspeelzalen en kindercentra ouders informeren en betrekken bij de voorschoolse educatie. 5.2 Inspectie van het Onderwijs De Inspectie voert risico gestuurd toezicht uit en kan naar aanleiding van signalen van de GGD intensiever haar toezichtbevoegdheden gaan uitoefenen. Tussen 2010 en 2013 maakt de Inspectie van het Onderwijs een bestandsopname van de vve-locaties in alle Nederlandse gemeenten. Zodra de bestandsopname in een gemeente is afgerond, wordt overgeschakeld op het zogenaamde signaalgestuurde toezicht. De inspectie spreekt dan jaarlijks met een gemeente af over welke vve-onderwerpen en op welke locaties toezicht wordt gehouden. Het vve-toezichtkader bestaat uit een waarderingskader en een werkwijze. Het waarderingskader gaat over het wat, dus over de inhoud Waarderingskader Het vve-waarderingskader bestaat uit vier domeinen (zie de onderstaande tabel). Het vve-waarderingskader op hoofdlijnen A Domein vve-beleidscontext (= beleid en organisatie op gemeentelijk niveau) gemeentelijk vve-beleid vve-coördinatie op gemeentelijk niveau systematische evaluatie en verbetering van vve op gemeentelijk niveau B Domein vve- condities (GGD-rapporten) basiskwaliteit: algemeen basiskwaliteit: voorschoolse educatie C Domein kwaliteit van de uitvoering van vve ouders kwaliteit van de educatie ontwikkeling, begeleiding en zorg interne kwaliteitszorg doorgaande lijn D Domein opbrengsten (= resultaten van vve) bereik resultaten (met name eind groep 2) Bron: Toezichtskader VVE Staatscourant 12632, 13 augustus De Inspectie van het Onderwijs heeft dit waarderingskader uitgewerkt in diverse beoordelingsschema s. 10 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

11 Elk aspect bestaat uit één of meer indicatoren die beoordeeld worden met de volgende kwalificaties: 3 Voldoende, 2 Een wenselijk verbeterpunt, 1 Een noodzakelijk verbeterpunt, 4 Een voorbeeld voor anderen. De domeinen A en B spelen vooral op gemeentelijk niveau. De twee andere domeinen worden vooral op de vve-locaties beoordeeld. 6. NT2 (Nederlands als Tweede Taal) in de gemeente Bernheze In de gemeente Bernheze is er jaarlijks sprake van instroom van leerlingen uit Oost Europa en/of kinderen van asielzoekers. Deze kinderen zijn niet aanspreekbaar in het Nederlands. De basisscholen hebben zelf geen expertise om deze leerlingen op een snelle en effectieve wijze aanspreekbaar te maken in het Nederlands. Deze expertise kan worden ingekocht bij derden. De schoolbesturen hebben voor als nog voor deze werkwijze gekozen. Overwegingen De prioriteiten voor de besteding van de middelen voor Onderwijsachterstandenbeleid zijn samen met externe partners bepaald. VVE krijgt de 1 e prioriteit. De basisscholen staan achter deze prioritering. Zij hechten eraan dat VVE zo goed mogelijk wordt vormgegeven en vastgelegd in de voorschoolse periode en goed wordt overgedragen aan de basisschool. Daarna krijgen anderstalige leerlingen prioriteit. De bovenschoolse besturen zetten in op structurele begeleiding voor anderstalige leerlingen binnen het nieuwe samenwerkingsverband Passend Onderwijs. De bijdrage NT 2 kan alleen in deze GOA periode gegeven worden omdat het budget in 2011 en 2012 niet volledig benut is. De financiele middelen zijn, voor deze periode, toereikend om voor Bernheze het ondersteunen van NT2-leerlingen uit te voeren Als na 2014 weer budget voor OAB beschikbaar wordt gesteld zal opnieuw afgewogen moeten worden of er ruimte is om dergelijke verzoeken te ondersteunen. Ook dan is het aannemelijk dat de gemeente in overleg met peuterspeelzaal, kinderdagverblijven en schoolbesturen primair onderwijs de eerste prioriteit bij VVE legt. Concrete uitwerking Bij Primair en OOG zijn in totaal 11 leerlingen ingeschreven in het schooljaar 2012/2013. Via het Samenwerkingsverband Primair Onderwijs Maasland kunnen deze leerlingen in groepjes begeleid worden. Er worden 4 begeleidingsgroepjes gevormd voor deze 11 leerlingen. De groepjes zijn klein omdat dit afgestemd wordt op het startniveau van de leerlingen en de mogelijke planning op de scholen. Leerlingen krijgen (per half schooljaar) 2 keer per week gedurende 19 weken 45 minuten begeleiden. De scholen van de SKPO Novum hebben voor kde begeleiding van de NT kinderen, expertise ingekocht bij WSNS Uden. Met ondersteuning van de taalcoördinator hebben de scholen de extra begeleiding voor de NT2 kinderen vorm gegeven. Primair, OOG en Novum willen in het huidig schooljaar OAB-middelen inzetten voor begeleiding van NT-2 leerlingen. Vanuit de gemeente is aangegeven dat slechts incidenteel middelen beschikbaar zijn en dat daarom de voorkeur uitgaat naar het inzetten van de middelen voor opleiding en eventueel lesmateriaal zodat na deze incidentele financiële injectie de scholen zelf voldoende expertise hebben om NT2-leerlingen op te vangen. Primair, OOG en Novum denken toch tot een lange termijn oplossing te kunnen komen door expertise voor NT-2 leerlingen mee te nemen in het nieuwe samenwerkingsverband Passend Onderwijs. 7 Besteding beschikbare middelen In dit hoofdstuk gaan we in op de middelen die in de gemeente Bernheze beschikbaar zijn voor vve en NT2 onderwijs (paragraaf 7.1), en de besteding daarvan (par. 7.2). 7.1 Middelen Gemeenten met gewichtenkinderen ontvangen van het Rijk een specifieke uitkering om onderwijsachterstanden tegen te gaan. De specifieke uitkering wordt jaarlijks toegekend gedurende de 11 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

12 periode , het betreft het zogenoemde gemeentelijk onderwijs-achterstandenbudget (GOA). Vanaf kalenderjaar 2011 bedraagt het GOA-budget ,00 De gemeente verantwoordt de middelen volgens de SiSa-methode (single information single audit). Er wordt slechts gevraagd naar de besteding van de middelen om recht te doen aan de eigen keuzes op het gebied van aanbod en samenwerking, tussen gemeenten en de schoolbesturen, houders van peuterspeelzalen en kinderdagverblijven. Met deze verantwoording krijgt de Minister een voldoende beeld om te kunnen beoordelen of de middelen zijn besteed conform de strekking van artikel 168a, eerste tot en met derde lid van de WPO. Ook basisscholen met gewichtenkinderen ontvangen, ten behoeve van vroegschoolse educatie, geld van het Rijk in hun lumpsum. De lumpsumbekostiging is niet gekoppeld aan de periode Begroting OAB middelen De begrotingen voor OAB worden jaarlijks vastgesteld door het college van burgemeester en wethouders. Hieronder is de begroting van de middelen weergegeven. BEGROTING OAB BERNHEZE Totaal Totaal rijksmiddelen Aantal gewichtskinderen 28 VVE structurele uitgaven Ouderbijdrage (aantal gewichtskind. x ) ouderbijdrage reserve formatie dagdeel VVE formatie overdracht formatie t.b.v. deskundigheidsbevordering formatie toetsing VVE kinderen + monitor Structurele uitgaven incidentele uitgaven deskundigheidsbevordering Uk & Puk Uren desk. Bevordering Uk & Puk Scholing KIJK Aanschaf monitor Externe ondersteuning VVE 2011 en onvoorzien Incidentele uitgaven Subtotaal VVE NT2 NT2 begeleiding (25 leerlingen p/j à 1.368,-) Totaal kosten Totaal middelen Nog nader in te vullen (60.411)- (15.711) Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

13 Bijlage 1 Indicatieformulier doelgroepkinderen Algemene gegevens en akkoordverklaring Naam kind Adres Geboortedatum Datum Beroepskracht voorschoolse instelling Contactgegevens Telefoonnummer(s) Toestemming voor overdracht formulier naar PSZ / KDV / Basisschool* Toestemming voor overleg met PSZ / KDV ja nee Voor akkoord moeder vader Aanvullende informatie *indien geen toestemming, dan formulier anoniem verwerken ja nee Criteria VVE-indicatie score Taalaanbod en taalgebruik Verzorgende ouder spreekt geen Nederlands (vrijwel) alleen een buitenlands taalaanbod Alleen een buitenlandse taal sprekend T1 is niet Nederlands Spraaktaalstoornis en/of achterstand in de Nederlandse taal (Nederlands is T1 of T2 ) Schoolgewicht # Gewicht 1,2 2 Gewicht 0,3 1 Subtotaal score ** Relatieve risico-indicatoren (zie bijlage) Te wegen door JGZ ter bepaling van geïndiceerd risico op een achterstand in de Nederlandse taal op casusniveau Max. 2 Subtotaal score ** Totale score ** **Doelgroepkind VVE: bij 4 of meer punten Relatieve risico-indicatoren 13 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

14 Relatieve risico-indicatoren Score max. 2 achterstand in ontwikkelingsveld communicatie achterstand in ontwikkelingsveld Fijne motoriek, adaptatie, persoonlijkheid, sociaal; gedrag ontbreken van sociaal netwerk achterstand in ontwikkelingsveld grove motoriek adoptiekind / pleegkind alcohol- of drugsgebruik in de zwangerschap Apgar < 6 na 5 minuten / asfyxie / slechte start asielzoekerkind BMI boven afkapwaarde voor leeftijd overgewicht chronisch ziek kind chronisch zieke ouder eenoudergezin ernstig prematuur <34 w. / geboortegewicht <1500 gr. ernstige aangeboren afwijking gedragsprobleem geen gebruik van cb/ of alleen vacc. illegaal kind leeftijd moeder <20 jaar levend van minimum inkomen moeder of vader alcohol verslaafd moeder of vader drugs verslaafd moeder of vader heeft psychische problemen ongewenste werkloosheid kostwinner opvoedingsprobleem Zorgtekort Anders, namelijk 14 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

15 Bijlage 2 Monitor VVE VVE monitor indicatoren Peildatum 1 oktober gebruiken Alle data aanleveren van 1 oktober 2013 tot 1 oktober 2014 Gegevens uiterlijk 1 november 2014 aanleveren VVE bereik Aantal doelgroepkinderen in de gemeente (inclusief vermelding gewicht zoals bao dit kent) Aantal gewichtenleerlingen in de gemeente (BRON / CFI) Aantal doelgroepkinderen in VVE voorscholen Per kind aangeven - Naam VVE locatie - Doelgroep kind, - Geboorte datum - Gewicht kind - Datum indicatie - Datum inschrijving - Datum plaatsing - Datum uitstroom -Uitstroom naar (naam basisschool) Deelnamepercentage voorschool (psz incl KDV in dezelfde leeftijdsgroep). Afgezet tegen de gegevens van een bepaalde leeftijdscategorie ( 2jarigen en 3 jarigen )vanuit de bevolkingsadministratie van de gemeente. Aantal doelgroepkinderen op wachtlijsten door gemeente gemeente Aantal VVE doelgroepkinderen in basisscholen Per kind aangeven Naam school: Naam kind : Instroom datum kind: Instroom vanuit (naam voorschool) Datum uitstroom naar groep 3 Uitvoering VVE Aantal uren/ dagdelen dat doelgroepkinderen deelnemen aan VVE Aantal geschoolde leidsters/leerkrachten Gecertificeerd VVE die werkzaam zijn op de VVE locaties Naam locatie: Aantal per locatie: Naam leidster/leerkracht: opbrengsten van VVE (in te vullen in tabelvorm zoals hieronder opgenomen) Scores op peuter taaltoetsen (voorschools) toets midden en eind schooljaar X Vaardigheidsscores bij beide afnamen Per doelgroep kind aangeven - Naam VVE locatie 15 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

16 - Doelgroep kind, - Gewicht kind Scores op peuter rekentoetsen (voorschools) X Vaardigheidsscores bij beide afnamen Per doelgroep kind aangeven - Naam VVE locatie - Doelgroep kind, - Gewicht kind Scores op taal voor kleuters (midden en eind gr. 1) Per doelgroep kind aangeven - Naam school - Doelgroep kind, - Gewicht kind - Score van a t/m e - Vaardigheidsscores bij beide afnamen Scores op taal voor kleuters (midden en eind gr. 2) Per doelgroep kind aangeven - Naam school - Doelgroep kind, - Gewicht kind - Score van a t/m e - Vaardigheidsscores bij beide afnamen Scores op rekentoetsen (midden en eind gr. 1) Per doelgroep kind aangeven - Naam school - Doelgroep kind, - Gewicht kind - Score van a t/m e - Vaardigheidsscores bij beide afnamen Scores op rekentoetsen (midden en eind gr. 2) Per doelgroep kind aangeven - Naam school - Doelgroep kind, - Gewicht kind - Score van a t/m e - Vaardigheidsscores bij beide afnamen Aantal kinderen met een verlengde kleuterperiode. Alle basisscholen 16 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

17 Bijlage 3 Samenvatting Besluit basisvoorwaarden kwaliteit voorschoolse educatie In het Besluit basisvoorwaarden kwaliteit voorschoolse educatie zijn de minimumeisen voor de uitvoeringscondities en kwaliteit van voorschoolse educatie opgenomen. GGD en onderwijsinspectie toetsen de kwaliteit. We vatten de basisvoorwaarden hieronder samen. Locatie Voorschoolse educatie dient te worden uitgevoerd op een peuterspeelzaal of kinderdagverblijf. De basisvoorwaarden komen beter tot hun recht op een peuterspeelzaal of kinderdagverblijf dan thuis. Voor voorschoolse educatie is het namelijk belangrijk dat dit plaatsvindt in een stimulerende omgeving. Ten minste vier dagdelen per week Voorschoolse educatie wordt aangeboden gedurende ten minste vier dagdelen of ten minste 10 uur per week. Een dagdeel voorschoolse educatie bestaat uit ten minste tweeënhalf uur interactieve en educatieve activiteiten op de voorschoolse voorziening. De eis voor ten minste vier dagdelen komt voort uit onderzoek waaruit is gebleken dat om positieve resultaten met voorschoolse educatie te behalen, er sprake moet zijn van voldoende intensiteit. Gemeenten bieden voorschoolse educatie aan in ieder geval de kinderen van 2,5 en 3 jaar met een risico op een achterstand in de Nederlandse taal. Op grond van de Wet op het primair onderwijs en de Leerplichtwet 1969 is het niet mogelijk om ouders te verplichten om hun kind vier dagdelen per week deel te laten nemen aan voorschoolse educatie. Wel rust, op basis van de Wet op het primair onderwijs, op gemeenten een inspanningsplicht om ouders van doelgroepkinderen te motiveren om hun kinderen gedurende vier dagdelen of ten minste 10 uur per week deel te laten nemen aan voorschoolse educatie. Maximale groepsgrootte en aantal beroepskrachten Ook de intensiviteit van de begeleiding is een belangrijke basisvoorwaarde voor kwaliteit. In kleine groepen krijgen kinderen meer aandacht en mogelijkheden tot interactie. Voorts is een dubbele bezetting nodig om persoonlijke instructie te geven aan kinderen die extra aandacht nodig hebben. In dit besluit wordt de verhouding van beroepskracht en kind in voorschoolse educatie vastgelegd op maximaal 1:8, met een maximale groepsgrootte van 16 kinderen. Bij groepen met meer dan acht kinderen staan dus ten minste twee beroepskrachten per groep. Voor kinderdagverblijven bedraagt de verhouding tussen het aantal beroepskrachten en het aantal feitelijke aanwezige kinderen ten minste één beroepskracht per zes kinderen in de leeftijd van twee tot drie jaar. Voor kinderen in de leeftijd van drie tot vier jaar is dit één beroepskracht per acht kinderen. Opleidingseisen personeel Het is belangrijk dat het personeel dat voorschoolse educatie geeft voldoende kennis en vaardigheden heeft op het gebied van ontwikkelingsstimulering van jonge kinderen. Daarom is vastgelegd dat voor iedere groep van meer dan acht kinderen ten minste twee beroepskrachten staan met de opleiding pedagogisch werk op minimaal MBO-3 niveau (PW-3). Voor groepen met acht of minder kinderen volstaat één beroepskracht met minimaal PW-3. Voor kinderdagverblijven bestaat deze eis al. Scholing van personeel in het werken met voorschoolse educatie Op basis van dit besluit dienen houders van voorschoolse voorzieningen ervoor zorg te dragen dat het personeel dat voorschoolse educatie geeft, geschoold is in het vroegtijdig bestrijden van achterstanden bij jonge kinderen en geschoold is in het werken met programma s voor voorschoolse educatie. Ook is de houder van de voorschoolse instelling verplicht om jaarlijks een opleidingsplan op te stellen. Dit plan moet de wijze waarop de vaardigheid in voorschoolse educatie wordt onderhouden, beschrijven. Het doel van het opleidingsplan is om het personeel in staat te stellen om op regelmatige basisscholing te volgen op het gebied van voorschoolse educatie. Ontwikkelingsdomeinen in de programma s voor voorschoolse educatie Voorschoolse educatie stimuleert de brede ontwikkeling van jonge kinderen. Uit onderzoek is bekend dat de verschillende ontwikkelingsdomeinen bij jonge kinderen verbonden zijn met elkaar. Om te komen tot effectieve ontwikkelingsstimulering is het belangrijk dat de verschillende domeinen een plaats hebben in het programma. Daarom kan voor voorschoolse educatie enkel een programma voor 17 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze

18 voorschoolse educatie gebruikt worden waarin de hieronder te noemen ontwikkelingsdomeinen op gestructureerde en samenhangende wijze gestimuleerd worden. Dit zijn de volgende domeinen: Taal: het goed beheersen van de Nederlandse taal is voor de verdere schoolloopbaan essentieel. Over het algemeen maken kinderen die in een taalarme omgeving opgroeien deel uit van de doelgroep. Extra taalstimulering is dan ook vanuit dit oogpunt nodig. Rekenen: de taalverwerving bij jonge kinderen hangt samen met de cognitieve ontwikkeling. Bovendien is rekenen samen met taal één van de basisvaardigheden die alle kinderen moeten kunnen beheersen. Sociaal-emotionele ontwikkeling: kinderen tussen tweeënhalf en vier jaar oud leren door middel van spel. Om te kunnen spelen is het belangrijk dat kinderen leren samenwerken, omgangsvormen kennen en kunnen luisteren naar elkaar. De doelgroep voor voorschoolse educatie bestaat voor een deel uit kinderen waar in de thuissituatie opvoedstress bestaat of uit kinderen die thuis weinig aandacht krijgen. Juist voor deze kinderen is het essentieel dat hun persoonlijke ontwikkeling wordt gestimuleerd en dat zij zich op sociaal-emotioneel vlak stabiel kunnen ontwikkelen. Motoriek: spel en beweging zijn cruciaal in de ontwikkeling van jonge kinderen. Stimulering van de hierboven genoemde ontwikkelingsdomeinen zal vaak in de vorm van spel en beweging zijn. Juist omdat jonge kinderen moeten spelen en omdat zij spelend het beste leren. In dit besluit wordt niet neergelegd met welke programma s gewerkt mag worden. Wel worden de onderdelen vastgelegd om zo het kader te creëren voor het programma dat gebruikt wordt voor voorschoolse educatie. De programma s die deze ontwikkelingsdomeinen bevatten, zijn ook programma s die door het Nederlands Jeugdinstituut als effectief zijn beoordeeld. In opdracht van het ministerie van OCW heeft Sardes negen bestaande programma s voor voorschoolse educatie beoordeeld op de mate waarin het programma aandacht heeft voor de vier onderscheiden ontwikkelingsdomeinen. Sardes concludeert dat de programma s Piramide, Puk & Ko, Startblokken, Kaleidoscoop, Doe meer met Bas, Speelplezier en Sporen aan de voorwaarde voldoen dat ze in meer of mindere mate aandacht besteden aan de ontwikkelingsdomeinen. Een belangrijke succesfactor van voorschoolse educatie is het informeren van ouders en ouderbetrokkenheid. Alle bovengenoemde programma s voor voorschoolse educatie bieden ondersteuning of activiteiten aan voor leidsters om ouders een actieve rol te geven bij de ontwikkeling van hun kind. Vergelijking met bestaande vereisten voor peuterspeelzalen en kinderdagverblijven In onderstaand schema zijn de vereisten die worden gesteld aan voorschoolse educatie naast de bestaande vereisten voor peuterspeelzalen en kinderdagverblijven gezet. Hieruit blijkt dat voor wat betreft de vereisten voor personeel en groepsgrootte de vereisten voor voorschoolse educatie nauwelijks afwijken van de vereisten in kinderdagverblijven. Voor peuterspeelzalen is dit wel het geval, met name voor wat betreft het opleidingsniveau van het personeel. De punten ten aanzien van scholing, programma en het aantal dagdelen zijn wel aanvullingen op de bestaande vereisten. Peuterspeelzalen, kinderdagverblijven en voorschoolse educatie vergeleken Peuterspeelzaal Kinderdagverblijf Voorschoolse educatie Dagdelen - - Minimaal 4 of 10 uur Max. groepsgrootte Max. verhouding leidster-kind 1:8 1:6 (2-3 jarigen) en 1:8 (3-4 jarigen) 1:8 Opleidingsniveau personeel Min. 1 beroepskracht op pw-3 niveau Min. 2 beroepskrachten op pw-3 niveau Min. 2 beroepskrachten op pw- 3 niveau Extra scholingseis - - Module /training / certificaat voorschoolse educatie Programma - - Programma voorschoolse educatie gericht op vier ontwikkelings-domeinen 18 Beleidsplan onderwijskansen in de gemeente Bernheze