S LIM M E DUU RZAAMHEID. Slimme duurzaamheid

Transcriptie

1 ICO O N P R OG RA M M A S LIM M E DUU RZAAMHEID 1

2 2

3 VOORAF De gemeenten Arnhem en Nijmegen en de provincie Gelderland bundelen hun krachten ter versterking van de economie in het stedelijke netwerk Arnhem Nijmegen. Dit betreft het gebied van Arnhem en Nijmegen plus alle regiogemeenten. Arnhem, Nijmegen en provincie richten zich op het verbeteren van het innovatieklimaat voor de sectoren Health en Energy. Het investeren in beide binnensteden is de derde pijler. De drie partijen gaan hiervoor een tienjarige verbintenis met elkaar aan, omdat het succesvol versterken van een innovatieklimaat een langdurige inspanning vereist. Arnhem, Nijmegen en provincie hebben over de richting en de eerste invulling van de investeringsagenda gesproken met veel partijen. De richting is nu bepaald. Om op langere termijn succesvol te zijn, willen ze bij de verdere invulling nog meer aansluiten bij initiatieven in de samenleving en ideeën van belangrijke partners als regiogemeenten, kennisinstellingen en bedrijven. 3

4 1. SLIMME DUURZAAMHEID Energie, circulaire economie en duurzame economie zijn onlosmakelijk verbonden met het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen. Dat zit door de geschiedenis, cultuur en geografie in het DNA van het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen. Vanuit het sterke cluster van energie en economie willen Arnhem Nijmegen zich samen met de regiogemeenten verder economisch ontwikkelen en een bijdrage leveren aan energieneutraliteit in Op weg naar dat doel zijn enkele tussenstappen of mijlpalen benoemd. 4

5 2. Energie zit in het dna van de regio Het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen heeft bewezen een hoge ambitie en een goed en innovatief vestigingsklimaat te hebben voor circulaire economie (of biobased economy), duurzame mobiliteit en energietransitie (naar schone bronnen). Op dit moment biedt dit duurzame cluster binnen de het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen werk aan ongeveer 2000 mensen, zo blijkt uit een analyse van Buck consultants in Transportcorridor De geografische ligging aan Rijn en Waal en de grens met Duitsland zorgen voor een speciale economische positie in Europa. Door de ligging aan de transportcorridor ontstaan er projecten op het gebied van logistiek en LNG (vloeibaar aardgas). 3. Afvalsector De ligging van het stedelijk netwerk aan de rivieren, aan de rand van beide stuwwallen, zorgt bovendien voor een sterke sector afvalverwerking, energieproductie en waterzuivering. Die bedrijven zijn te vinden in Duiven en Nijmegen/Beuningen. Innovatieve bedrijven als AVR, ARN, ENGIE en de logistieke sector zijn daar onderdeel van. In het stedelijk netwerk zijn warmtenetten ontstaan en wordt groen gas geproduceerd voor transport. 1. Electriciteit De kennis zit van oudsher in Arnhem, de productie in Nijmegen. Door de trolleybus, de opleiding Automotive aan de hogeschool HAN en verschillende cleantech-bedrijven in de energiesector is Arnhem een echte elektriciteitsstad. Toonaangevende ondernemingen als DNV-GL (voorheen KEMA), Tennet en Alliander vormen de spil van het kenniscluster elektriciteit. Nijmegen is aanvullend, omdat daar al van oudsher elektriciteit wordt geproduceerd. Kenmerkend voor de keizerstad is de duurzame elektriciteitsopwekking, zoals in de Groene Delta op het ENGIE-terrein en het windmolenpark langs de A Duurzaamheidsbesef Het grote aantal studenten in het stedelijk netwerk zorgt voor een bovengemiddeld duurzaamheidsbesef en maatschappelijke betrokkenheid. Verschillende duurzaamheidsinitiatieven in de regio ontstaan van onderop. Particulieren zetten zich in voor een duurzamer beleid. Burgers namen initiatief voor het plaatsen van windmolens langs de A15. De energiecoöperatie Rijn en IJssel nam mede initiatief voor windmolens op het Arnhemse Industriepark Kleefse Waard (IPKW), in Leur en Wijchen zorgde de Coöperatie Energiek Leur voor een zonnecentrale. Voorbeelden van een succesvolle samenwerking tussen publieke en private partners zijn Energie made in Arnhem (EmiA), kennis- en innovatiecentrum kiemt en power2nijmegen (op weg naar een energieneutrale stad). 5. Kenniscluster Het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen heeft een sterk kenniscluster op het gebied van circulaire economie -een economie waarbij grondstoffen zo min mogelijk worden verspild- en energietransitie, het overstappen op duurzame energiebronnen. De Radboud Universiteit is toonaangevend op het terrein van circulaire economie en nieuwe businessmodellen, zonnecelfolie, ICT, gedragscodes en toezicht (governance). 5

6 De Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN) brengt kennis in op IPKW in Arnhem. Dat gebeurt bijvoorbeeld bij de laadpalen van Allego, waterstof en slimme elektriciteitssystemen. Verder zorgt de HAN door haar expertisecentrum SEECE samen met andere partijen voor een toename van goed opgeleide energietechnici. De Wageningen University & Research (WUR), net buiten het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen, heeft ook invloed. De WUR onderscheidt zich op het gebied van de biobased economy. Dat is een economie die draait op gebruik van biomassa in plaats van fossiele brandstoffen. De universiteit en het Kenniscentrum Papier en Karton (KCPK) uit Arnhem verspreiden kennis in de papier- en kartonindustrie en in de agro-, food- en chemieclusters. Dankzij de expertise van de WUR gebruikt de papierindustrie nu ook bermgras als grondstof. Vijf innovatieknooppunten (hubs), waaronder bovengenoemde terreinen, werken samen. Aanleiding daarvoor is de productie van groen gas voor het openbaar vervoer. De samenwerking is inmiddels uitgebreid en omvat nu de thema s energie, circulaire economie en duurzame mobiliteit. De hubs wisselen onderling veel kennis en producten uit. In Next Garden Lingewaard worden bijvoorbeeld hennepvezels gekweekt voor IPKW, kooldioxide van AVR en ARN is bestemd voor koeling in de tuinbouw. 6. Inzet Arnhem, Nijmegen en provincie Arnhem en Nijmegen willen zich blijvend ontwikkelen tot een omgeving waar de technologie wordt bedacht, getest (proeftuin), opgeschaald en uitgerold. Zij willen graag optreden als launching customer. De overheid is een grote en invloedrijke eerste klant, van groot belang voor de verdere groei van de sector. Koplopers in innovatie investeren op aansprekende plekken in het stedelijk netwerk, de overheid zorgt voor de ideale omstandigheden. Voorbeelden daarvan zijn: Industriepark Kleefse Waard (IPKW): Cleantech midden- en kleinbedrijf met innovatieve producten als zonnecelfolie, waterstof-elektrische aandrijflijnen en laadpalen van het bedrijf Allego. Arnhems Buiten met de bedrijven TenneT, DNV-GL, DEKRA en werk- en ontmoetingsplek Energyclub. Bedrijventerreinen in Duiven, Renkum en Nijmegen met afval-, energie- en industriebedrijven. AVR in Duiven en ARN (Nijmegen) zijn moderne afval-energiecentrales en leveren de basis voor warmtenetten, groen gas en CO2 voor koeling. Zo levert ARN groen gas uit groente- fruiten tuinafval voor het openbaar vervoer. 6

7 3. Het STEDELIJK NETWERK ARNHEM NIJMEGEN wordt nationaal en internationaal gezien, zoekt grenzen op en benut kansen Ook buiten de grenzen van het stedelijk netwerk en de landsgrenzen wordt het DNA van deze regio herkend. Dit blijkt uit de volgende voorbeelden. Nijmegen is door de Europese Commissie uitgeroepen tot European Green Capital Dat dankt de stad aan de hoge participatiegraad van belanghebbenden (stakeholders), bedrijven en inwoners. Maar ook vanwege de projecten in fietsinfrastructuur, vervoersmanagement, groene OV-concessie en afvalscheiding en -verwerking. In het Clean Mobility Center op het IPKW-terrein in Arnhem hebben bedrijven hun krachten gebundeld en de samenwerking opgezocht. Doel: het duurzamer en schoner maken van alles dat rijdt, vliegt en vaart. Het centrum speelt de rol als versneller van de samenwerking. Op die manier blijft het tempo van innovaties hoog. Allego is actief op de Duitse markt met de introductie van laadpalen. Nijmegen en Arnhem zijn VeloCity 2017, Nijmegen is fietsstad Het Dutch Bicycle Centre in Nijmegen, met vijftien bedrijfjes op fietsgebied, ontwikkelt zich tot een internationaal toonaangevende hotspot voor vernieuwende fietsconcepten. Voortvloeiend uit het DNA zijn in het stedelijk netwerk projecten ontwikkeld: Een regionaal warmtenet, waar in woningen op aangesloten zijn. Nijmegen en Arnhem nemen deel aan het landelijk project Green Deal Zero Emissie Stadslogistiek, voor een betere luchtkwaliteit in de stad. De overheden sturen bewust al geruime tijd op innovatief ondernemerschap en scheppen daar ook de voorwaarden voor. Voorbeelden: De gemeenten uit het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen besteden gezamenlijk de duurzame inkoop van elektriciteit aan. Voorwaarde is dat de stroom lokaal en duurzaam opgewekt is. Bij de aanbesteding van doelgroepenvervoer in het stedelijk netwerk is duurzaamheid een belangrijke voorwaarde. De OV-concessie van Arnhem Nijmegen is de groenste van Nederland (bron: CROW 2014). Arnhem en Nijmegen staan niet op zichzelf, maar zijn onderdeel van regionale, provinciale, landelijke en internationale netwerken en projecten. Voorbeelden zijn het Gelders Energie Akkoord (GEA), Europese projecten als Horizon, EFRO en INTERREG, Europese samenwerking in Urban Agenda, EU Green Capital, Agenda Stad en City deals en natuurlijk de samenwerking met de regiogemeenten. 7

8 4. Arnhem en Nijmegen willen onderscheidend blijven in hun ambities en doelstellingen Vanuit het DNA, de economische doelen en de doelen voor energietransitie willen Arnhem en Nijmegen zich verder profileren en ontwikkelen. Zonder ingrijpen verbruikt het stedelijk netwerk naar verwachting in petajoule (PJ) aan energie. De meeste gemeenten uit het stedelijk netwerk hebben het GEA ondertekend en daarmee aangegeven uiterlijk 2050 energieneutraal te zijn. Maatregelen moeten leiden tot een besparing van 25 petajoule. De resterende 60 petajoule wordt dan hernieuwbaar opgewekt, zo staat in de Routekaart Groene Kracht Voor het produceren van 60 petajoule energie is veel ruimte nodig. Buck Consultants heeft berekend dat er in 2030 in de het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen ongeveer 3300 banen gecreëerd worden door de geplande energietransitie, de circulaire economie en duurzame mobiliteit. Het werken aan de drie pijlers heeft meer effecten dan alleen op het gebied van werkgelegenheid. Te denken valt aan een toekomstbestendige energievoorziening, een gezond leefklimaat, kostenbeheersing van grondstoffen en energie, innovatieve en nieuwe bedrijvigheid en versterking van de internationale concurrentiepositie. De drie samenhangende programmalijnen energietransitie, duurzame mobiliteit en circulaire economie dragen samen bij aan het einddoel: energieneutraliteit in Op weg daarheen hebben Arnhem en Nijmegen de volgende ambities en mijlpalen benoemd voor Energietransitie: Energietransitie is de inzet op het terugdringen van de energievraag, gecombineerd met het opwekken van duurzame energie. Mijlpalen en streefdoelen in 2030 zijn: 50 procent van het doel voor 2050 voor energiebesparing en hernieuwbare energieproductie is bereikt. Dat wil zeggen 16 petajoule besparing en 42 petajoule opwekking. In 2020 wordt het ruimtelijk ontwerp vastgesteld voor hernieuwbare energieproductie. Alle nieuwbouw en herstructurering worden energieneutraal uitgevoerd. Driekwart van de woonwijken is afgekoppeld van het aardgasnet. Warmtenetten zijn open en de bronnen van de warmtenetten zijn zo duurzaam mogelijk. Circulaire economie: Circulaire economie is een systeem waarbij geen afval ontstaat en grondstoffen zoveel mogelijk hergebruikt worden. Mijlpalen en ambities in 2030 zijn: Het geleidelijk stilleggen van de afvalverbranding is begonnen. Arnhem en Nijmegen zijn voor de helft afvalloos (in 2050 wordt alles hergebruikt) Dat betekent dat de hoeveelheid restafval in 2030 ten opzicht van 2016 is gehalveerd. Duurzame mobiliteit: Duurzame mobiliteit is schone mobiliteit, omdat bussen, treinen en auto s geen of minder schadelijke gassen uitstoten. Onder duurzame mobiliteit valt ook verminderd gebruik. Mijlpalen en ambities in 2030 zijn: De mobiliteitsconcessie in de regio gaat uit van vervoer zonder uitstoot van schadelijke stoffen. Er is een dekkende energie-infrastructuur voor duurzame mobiliteit. Voor eigen vervoer en aanbesteed vervoer (openbaar vervoer, doelgroepenvervoer en huisvuildiensten) wordt de brandstof duurzaam binnen het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen geproduceerd. Een efficiënte organisatie van personen- en goederenvervoer. Beoogde economische effecten 2030 Buck Consultants schat de investeringen in het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen voor de drie pijlers als volgt in: Energietransitie: oplopend tot ca 200 miljoen per jaar in Daarvan is de helft voor energiebesparing en de andere helft voor opwekking van hernieuwbare energie. Circulaire economie: oplopend van ongeveer 140 miljoen per jaar in 2020 tot pakweg 320 miljoen per jaar in Duurzame mobiliteit: 10 miljoen per jaar. Het gaat om concessies voor het openbaar vervoer, laadpalen en tankstations voor LNG en waterstof. 8

9 Buck Consultants schat de werkgelegenheidsgroei in op meer dan 150 procent. Van 2000 arbeidsplaatsen in 2016 naar 5300 in De onderverdeling naar programmalijnen is als volgt: Energietransitie: oplopend van ca 620 arbeidsplaatsen op dit moment tot circa arbeidsplaatsen in Het gaat om 880 arbeidsplaatsen structureel extra en daarnaast enkele honderden tijdelijke banen per jaar. Circulaire economie: oplopend van tot arbeidsplaatsen tot circa in Dat zijn er extra. Duurzame mobiliteit: van circa 50 nu tot circa 100 in 2030, duurzame koeriers niet meegerekend. 9

10 5. Het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen onderscheidt zich met een aantal strategische, iconische projecten Hieronder zijn de strategische projecten kort beschreven. Het gaat om projecten die nu in beeld zijn, bijdragen aan een energieneutrale regio en groei van de werkgelegenheid. Ook zijn projecten opgenomen die de komende periode worden uitgewerkt. De effecten zijn nog niet voldoende voor het behalen van de doelen voor energietransitie voor 2030 en De projectenlijst moet dan ook gezien worden als een rollende agenda. In de loop van de tijd worden er projecten aan de lijst toegevoegd. (voortbouwend op de gezamenlijk met de regiogemeenten opgestelde routekaart De Groene kracht), de ruimtelijke vertaling daarvan en een uitvoeringsprogramma voor het behalen van de doelstellingen in Innovatieve aanbesteding duurzame elektriciteitsinkoop voor gemeenten Zeventien gemeenten uit het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen gaan samen duurzame elektriciteit inkopen. Die stroom is bij voorkeur regionaal opgewekt, uit nieuwe regionale hernieuwbare bronnen. Met deze inkoop dragen de gemeenten flink bij aan de aanvullende productie uit hernieuwbare bronnen en daarmee de versnelling van de energietransitie. Nog niet eerder legde een overheid een dergelijke vraag voor aan de markt. Energiebesparing gebouwde omgeving Energiebesparing is met name noodzakelijk in bestaande huizen en bij bedrijven. Om woningen energiezuiniger te maken willen Arnhem en Nijmegen prestatieafspraken met verhuurders en corporaties. Stimuleringsmaatregelen zoals subsidieregelingen en een regionaal energieloket voor verenigingen van eigenaren en particuliere huiseigenaren leveren ook een bijdrage. Om bedrijven mee te laten werken aan energiebesparing gaan Arnhem en Nijmegen strenger handhaven. Ook bij haar maatschappelijk vastgoed zetten de beide steden in op energiebesparing. Energietransitie Uitwerking en update routekaart in een masterplan Energieneutraliteit is niet mogelijk zonder een samenwerking tussen de steden Arnhem en Nijmegen en de regiogemeenten. De steden zoeken daarvoor de samenwerking met de omliggende gemeenten. De routekaart bestaat uit het doorrekenen van de energieopgave Geleidelijke afschaffing van aardgas In 2017 beginnen pilots voor het afkoppelen van woonwijken van het aardgas. Die sluiten aan bij GEA-project Wijken van de toekomst. Arnhem en Nijmegen werken mee aan de pilots binnen hun eigen gemeente. Bij nieuwe woonwijken is aardgas taboe, zo is het uitgangspunt van de twee steden. Verduurzaming bronnen warmtenet Arnhem en Nijmegen zetten in op het duurzamer maken van de bronnen voor de regionale warmtenetten. Het streven is om in aansluitingen op het warmtenet te hebben, met perspectief op volledige duurzaamheid. 10

11 Het stedelijk netwerk verwacht dat de afvalverbrandingscentrales vanaf 2030 geleidelijk sluiten of andere bronnen gebruiken voor de productie van warmte. Dat past in de doelstellingen van een afvalloze maatschappij in Arnhem en Nijmegen stimuleren onderzoek naar alternatieve warmtebronnen zoals geothermie, elektriciteit en andere bronnen. EU Green Capital 2018 Nijmegen is in 2018 Green Capital en houdt dat jaar internationale conferenties over duurzaamheid. De stad roept andere partijen op dat ook te doen. Nijmegen profileert zich zo op de drie programmalijnen door kennis te delen, te verbinden en te innoveren. Het hele stedelijk netwerk profiteert hiervan. Circulaire economie De vijf groene knooppunten (hubs) Er wordt ingezet op versterking van de groene hubs, te weten: Groene Delta in Nijmegen/ bedrijventerrein Trade Port Nijmegen West, Industriepark Kleefse Waard (IPKW) in Arnhem, Innofase Duiven, Next Garden Lingewaard en de papierindustrie in Renkum. Arnhem en Nijmegen gaan verder met een gezamenlijk acquisitiebeleid en communicatiestrategie. Dat doen ze samen met andere regiogemeenten en partners. Verder werken Arnhem en Nijmegen met de regiogemeenten en andere partners haalbaarheidsstudies (businesscases) uit. Bijvoorbeeld op het gebied van vezels, groen afval, duurzame energie en CO2. Duurzame brandstoffen Arnhem en Nijmegen voeren de brandstoffenvisie van het ministerie van Infrastructuur en Milieu uit. De steden zetten in op alternatieve duurzame brandstoffen als waterstof, bio-cng en bio- LNG en elektrische aandrijving. Verder stimuleren ze de vraag naar duurzame brandstoffen door middel van eigen en aanbesteed vervoer en ook het aanbod van duurzame brandstoffen. Hierbij is intensieve samenwerking met partners binnen en ver buiten het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen noodzakelijk. Vermijden en beperken van mobiliteit Arnhem en Nijmegen dragen bij aan het vermijden en beperken van mobiliteit door alternatieven te ontwikkelen en efficiënter te werken. Voor goederenvervoer valt te denken aan ladingbundeling, oplossen van knelpunten, 3D-printing, efficiënte verpakkingen en schonere, stillere en efficiënte distributie in de binnensteden. Bij personenvervoer kijken ze naar een betere aansluiting van de verschillende vervoersmogelijkheden zoals als bus, trein en vervoersvormen op maat. Verder nemen ze maatregelen om woonwerkverkeer door de eigen medewerkers te beperken. Ook parkeerbeleid voor het personeel kan bijdragen. Arnhem en Nijmegen pakken de voorbeeldrol en experimenteren met maatregelen. Duurzame mobiliteit OV-concessie De provincie voert samen met het stedelijk netwerk de zero emissie in de lopende en nieuwe OV-concessie in. Dat gebeurt in het kader van het landelijke bestuursakkoord Zero Emissie Regionaal Openbaar Vervoer per bus. 11

12 6. DoorGAAN op weg naar een energieneutrale regio Naast de hierboven beschreven strategische projecten zijn ook andere projecten en ideeën geformuleerd. Die dragen bij aan het behalen van de doelstellingen. De routekaart geeft inzicht in de samenhang en de mate waarin de projecten de doelstellingen in de regiogemeenten bereiken. Om de doelen te behalen worden financiële prioriteiten gesteld. Dat gebeurt op basis van een telkens aan te passen agenda voor de lange termijn. Er is aandacht voor integraal, regionaal en lokaal beleid op het gebied van duurzaamheid, ruimtelijke ordening, economie, wonen en mobiliteit. Organisatie en partners Om de projecten aan te jagen en de samenhang te houden is organisatie nodig, bij voorkeur op regionale schaal. Een gezamenlijke projectorganisatie is daar geschikt voor. Hoe deze organisatie eruit ziet en welke partijen deelnemen wordt nog uitgewerkt. Samenwerking met partners met gedeelde belangen en waarden is een absolute voorwaarde voor het behalen van de doelstellingen. Voorbeelden van dergelijke partners zijn bedrijven in de circulaire economie, energietransitie en duurzame mobiliteit. Ook kan gedacht worden aan waterschappen, Staatbosbeheer, niet gouvernementele organisaties, energie- en woningcoöperaties, The Economic Board (innovatieversnellende organisatie in Arnhem Nijmegen), koplopers, netwerken, kennisinstellingen en Europa. Rol overheden Om een beweging op gang te brengen en houden schept de overheid ruimte en voorwaarden. Verder zorgt ze voor regelgeving, consistent beleid en draagt financieel bij. Bijvoorbeeld met garanties voor sluitende businesscases. Ook verbindt de overheid partijen en gaat zij partnerships aan met innovatieve ondernemers en initiatiefnemers. Tevens kan ze de launching customer zijn. De overheid heeft aandacht voor lokale ruimtelijke inpassing en is gericht op het benutten van kansen. Onderdeel van die lokale inpassing is de vertaling van ruimtelijke opgaven in gemeentelijke en regionale omgevingsplannen. Arnhem en Nijmegen sluiten aan bij de dynamiek van de samenleving om de doelen te bereiken. Onderdeel van deze energieke samenleving zijn burgers en (maatschappelijke) financiers. Deze partijen zijn een onmisbare schakel in het geheel. 12

13 13

14 14