Andrea Stehouwer, sociaal psychiatrisch verpleegkundige en redactielid SP

Transcriptie

1 DUIZENDPOOT OP SCHOOL Interview met Dory Derks, sociaal psychiatrisch verpleegkundige in het middelbaar onderwijs en tevens werkzaam bij Mentrum, afdeling Jeugd te Amsterdam Andrea Stehouwer, sociaal psychiatrisch verpleegkundige en redactielid SP Inleiding Eind september is door 200 directeuren en leerkrachten uit het VMBO, het Voorbereidend Middelbaar Beroepsonderwijs, een brandbrief aan de Eerste en Tweede Kamer gestuurd. Veel van de scholieren worden onnodig in de problemen gebracht is hun mening. Wat is er aan de hand? In 1999 werden het voorbereidend beroepsonderwijs (VBO) en de MAVO samengevoegd tot het VMBO. Jongeren moesten meer ontwikkeld worden was de gedachte en hiermee kwam een veel grotere nadruk op theoretische vakken. De directie van de VMBO scholen stellen nu een drastische wijziging voor van het VMBO. Ze vinden dat veel van hun leerlingen niet geschikt zijn om met hun neus in de boeken te zitten. Ze willen met hun handen bezig zijn en vaak raken ze dusdanig gefrustreerd dat ze niet meer hanteerbaar zijn op school of de school zelfs verlaten. In Nederland gaat maar liefst 60 procent van de kinderen naar het VMBO. Een groot deel van hen zit volledig op zijn plek, maar waar het om gaat is een groep kinderen die niet mee kan komen. En met die groep voor ogen schreven de directeuren en leerkrachten een brief aan de Eerste en Tweede Kamer. De boodschap: 'Hervorm het VMBO, zo snel mogelijk, in het belang van duizenden kinderen.' (1) Dory Derks, werkt als sociaal psychiatrisch verpleegkundige op zo n VMBOschool. Ik ga met haar in gesprek over haar werk op school, de problemen die zij signaleert en hoe dit vervolgens aangepakt wordt. Haar positie is uniek. Voor zover wij weten is zij de enige sociaal psychiatrisch verpleegkundige, die als zodanig op een middelbare school werkt. Overigens wordt zij op school leerlingenbegeleider genoemd. Het woord psychiatrie roept nog altijd veel negatieve associaties op. Leerlingen zouden haar daarom gaan mijden en dat is nu precies niet de bedoeling. Naast haar werk op school is Dory werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg. Al sinds 1997 is ze betrokken bij ADHDproblematiek bij jongeren en sinds anderhalf jaar werkt ze op de afdeling Jeugd van Mentrum, waar ze meehelpt een ADHD-polikliniek van de grond te krijgen. Het verhaal van de brandbrief aan de Eerste en Tweede kamer is voor Dory bekend. Ze is er zeker mee eens, maar volgens haar blijft er nog een groot, ander probleem liggen. Ze doelt hierop het omgaan met leerlingen, die psychische of psychiatrische problemen hebben, zoals PDD-NOS, Asperger of ADHD. Scholen zijn vaak niet goed voorbereid om deze problematiek in de nieuwe leersituatie van een leerling hanteerbaar te maken. Een groeiend aantal leerlingen zal daarom de eindstreep vaak niet halen. Overigens heeft de school waar Dory werkt een pilot -project gestart met een aantal klassen voor natuurlijk leren dat wil zeggen: handen uit de mouwen en vaardigheden leren. Ze spelen dus al in op de gesignaleerde feiten in de brandbrief. Allereerst een overzicht van de school en de hoe de zorg rondom een leerling georganiseerd is. Daarna komt de specifieke rol van Dory aan de orde. SP november

2 Een school met visie Dory werkt 3 dagen op een VMBO school in Amsterdam. Het is een school van ruim 430 leerlingen, die ' helder en gestructureerd onderwijst aanbiedt, met een praktische invalshoek en een groen randje'. Dit laatste duidt op de speciale richting van de school waarbij de nadruk ligt op de sector Landbouw en Natuurlijke omgeving. Deze school vindt het erg belangrijk dat een kind met plezier naar school gaat en hecht grote waarde aan een veilig onderwijsklimaat, waarin de leerlingen zelfstandig en verantwoordelijk kunnen functioneren. De directie en teamleden zetten alle zeilen bij om niemand buiten de boot te laten vallen. Het VMBO trekt gemiddeld meer kwetsbare leerlingen dan andere middelbare scholen vanwege de praktische invalshoek. Door de kleinschaligheid van de school waar Dory werkzaam is, wordt dit nog eens versterkt. Vanuit de school vraagt de kwetsbaarheid ook meer aandacht voor zorg rondom de leerling. De ervaring van Dory is dat de school zich hier ook verantwoordelijkheid voor voelt. Al vanaf het begin wordt goed in kaart gebracht welke problemen er mogelijk spelen bij een leerling en hoe hiermee omgegaan moet worden. Onder andere vanwege dit actieve beleid rondom de zorg voor de leerling is de functie van Dory ontstaan. Het waarmaken van de zorg Om bovenstaande visie en idealen te realiseren heeft de school een aantal maatregelen getroffen. Leerovereenkomst Vorig jaar is de school voor iedere nieuwe leerling begonnen met een leerovereenkomst tussen de leerling, ouders en de school. Het is een overeenkomst die door de drie partijen getekend wordt en waarbij de nadruk ligt op samenwerking. De directeur ondertekent de overeenkomst namens de school. Samenwerking met en betrokkenheid van ouders wordt als onontbeerlijk geacht voor het laten welslagen van de schoolloopbaan van het kind. Samenwerking was altijd al belangrijk, maar door de overeenkomst hoopt de school ook dat ouders zich meer betrokken voelen bij de zogenaamde samenwerkingsdriehoek tussen leerling, school en ouders. Aan de leerovereenkomst kunnen geen rechten ontleend worden. Het is de bedoeling dat het puur preventief werkt en tegelijkertijd is het een praatpapier bij de aanmelding. Mentor Iedere klas heeft een mentor, hij of zij is verantwoordelijk voor alle leerlingen uit de klas. De mentor is de spil in de leerlingenbegeleiding. Met andere woorden: de mentor is de eerste lijn. Tijdens de mentorlessen is er ruime aandacht voor leren kiezen, leren samenwerken en sociale omgang met elkaar. Op school is de methode 'Leefstijl' ingevoerd. Het is een boekwerk dat door alle mentoren wordt gebruikt en waarin ook thema's als bijvoorbeeld pesten worden behandeld. Veilig voelen binnen de school wordt op deze manier steeds concreter. Zorgstructuur en zorgteam Van alle leerlingen wordt na aanmelding in kaart gebracht of ze extra zorg nodig hebben. Wanneer dat het geval is kunnen zij extra begeleiding krijgen in de vorm van bijvoorbeeld: huiswerkbegeleiding, een training faalangstreductie, een training om de weerbaarheid te verhogen, oefenen met sociale vaardigheden of remedial teaching. Eenmaal per 6 weken vindt er op school een overleg plaats door het zogenaamde zorgteam. Hierin worden leerlingen besproken, die op een of andere manier niet goed kunnen meekomen op school en/ of buiten de boot dreigen te vallen. Vaak is de mentor degene die het eerst de signalen opvangt wanneer het niet goed gaat. Hij of zij er zorgt ervoor dat de leerling besproken wordt in het overleg. De volgende disciplines zijn betrokken: 14 SP November 2004

3 De mentor van de desbetreffende leerling De leerlingenbegeleider, die zich richt op de sociaal emotionele problematiek De remedial teacher, die speciaal is opgeleid om leerlingen met bepaalde leerproblemen te helpen De zorgcoördinatoren van de onder- en bovenbouw De adjunct-directeur, die namens de directie deelneemt en tevens de vertegenwoordiger is van zorgbreedteoverleg (waarin overleg plaats vindt met externe disciplines zoals de schoolarts en de leerplichtambtenaar. In dit zorgteamoverleg wordt een handelingswijzer opgesteld voor de leerling, waarin wordt beschreven op welke manier er voor gezorgd kan worden dat de leerling weer verder kan. Op beleidsniveau komt de stuurgroep zorg regelmatig bij elkaar om te evalueren of de school nog wel op de goede lijn zit met de zorg voor de leerlingen en ook heeft deze stuurgroep een preventieve taak. De leerlingenbegeleider, de remedial teacher, de zorgcoördinatoren, de adjunct-directeur en de directeur van de school nemen deel aan dit overleg. Als sociaal psychiatrisch verpleegkundige aan het werk De functieomschrijving van Dory als sociaal psychiatrisch verpleegkundige is aangepast aan het onderwijs. Ze heet dus leerlingenbegeleider om de term psychiatrie uit de weg te gaan. Voor Dory is het erg belangrijk om laagdrempelig voor leerlingen te zijn. Ze wil niet dat je een speciaal geval bent als je wel eens met haar praat. Ze laat haar gezicht regelmatig zien door gewoon veel in de school te lopen. Leerlingen zeggen nu: Daar heb je Dory, daar klets ik wel eens mee. Hoe het begon Sinds vier jaar werkt Dory op school als leerlingenbegeleider. Al vanaf 1977 werkt zij in de gezondheidszorg. Zij volgde de opleiding voor B- verpleegkundige en deed veel aan bijscholing, o.a. op het gebied van sociale vaardigheidstraining. Maar ook richtte zij zich specifiek op ADHD-problematiek en startte een eigen adviescentrum hiervoor. Met haar ruime ervaring in de gezondheidszorg begon zij op het VMBO met het geven van trainingen. Zo verzorgde ze trainingen voor faalangst, sociale vaardigheden, agressiehantering en weerbaarheid. Langzamerhand werd haar takenpakket uitgebreid. Door de trainingen zie je vaak dat er meer aan de hand is. Het is een sneeuwbaleffect, je signaleert door de training soms andere problemen waar je iets aan moet gaan doen. De groepstrainingen werken daarom erg preventief. De leerlingenbegeleider in contact met de leerling, ouders en docent 1. De leerling Zoals beschreven komen leerlingen niet zomaar bij Dory terecht. Vanuit het zorgteam zijn ze verwezen of bij de groepstrainingen wordt duidelijk dat er meer moet gaan gebeuren. Dory komt als leerlingenbegeleider veel verschillende soorten problemen tegen, zoals problemen in de thuissituatie, opvoedingsproblematiek en psychische of psychiatrische problematiek. Leerlingen zijn een weerspiegeling van onze maatschappij, je komt dezelfde problemen tegen. Vaak zijn het problemen die je niet met een aantal gesprekken kunt oplossen. Wel kan Dory beginnen met een aantal inventariserende gesprekken om de werkelijke problemen in kaart te brengen. Als sociaal psychiatrische verpleegkundige let je vooral ook op het netwerk van de leerlingen, je kijkt naar het gehele systeem. Dat is een voordeel van onze beroepsgroep, je leert te denken in systemen, in de sociale context. Wanneer het duidelijk is dat het om opvoedingsproblemen gaat, verwijst zij door naar Bureau Jeugdzorg. Bij psychische of psychiatrische problematiek of het vermoeden daarvan - zoals diverse vormen van autisme, ADHD of PDD-NOS - kan ze vaak snel of SP november

4 doeltreffend verwijzen naar de geestelijke gezondheidszorg. Dory start zelf geen behandeling, maar doorverwijzen is ook niet altijd nodig. In zo n geval, waarbij het gaat om overzichtelijke en hanteerbare problematiek die in korte tijd verholpen kan worden, voert zij zelf enkele gesprekken met een leerling. Hierbij is soms ook de mentor betrokken. Dory kijkt dan naar de sociaal emotionele kant van het verhaal van de leerling en de mentor houdt meer het schoolgedeelte in de gaten. Op deze manier vullen ze elkaar goed aan. Bij sommige leerlingen heeft zij vinger aan de pols contacten, zodat zij snel in kan grijpen wanneer er iets mis dreigt te gaan. 2. Ouders Als leerlingenbegeleider ziet Dory ook een taak voor zich weggelegd om ouders goed te begeleiden als hun kinderen doorverwezen moeten worden naar Jeugdzorg of de GGZ. Ze ziet dat de gesprekken met ouders drempelverlagend kunnen werken door hen goed voor te lichten wat hen eventueel te wachten staat. Bij sommige ouders die weerstand voelen bij een verwijzing is dit een duidelijk voordeel, daarmee kan een behandeling bij een externe instelling soms beter opgestart worden. 3. Docenten Dory geeft, naast haar contact met leerlingen en ouders, ook voorlichting aan docenten over psychische of psychiatrische problematiek. Zij is er ook van overtuigd dat het nodig is dat leerkrachten in het VMBO hiervan op de hoogte zijn. Het liefst zou ze zien dat er bepaalde protocollen worden ontwikkeld, zodat docenten weten hoe ze kunnen omgaan met leerlingen met psychische of psychiatrische problemen. Enige ér- en herkenning doet al wonderen in het begeleiden van deze leerlingen. Voor de ouders vaak trouwens ook. Wanneer je het beste voor hebt met deze groep is het prettig een rode draad te hebben hoe je je houding ten opzichte van hen kan bepalen om het juiste effect te krijgen. Docenten hoeven geen therapeuten te worden maar hun houding en inzet is van essentieel belang voor het slagen van de leerling op school. Daar zal iedere docent zich bewust van moeten zijn. Gewoon doen Dory merkt dat het belangrijk is om gewoon te doen met de leerlingen. Je moet ze serieus nemen en eerlijk en open met ze zijn. Ook hebben ze behoefte aan duidelijkheid. Je moet niet proberen heel populair te willen zijn, want dan haken ze af. Mijn instelling is : Je diploma halen is mooi, maar dat je het leuk hebt en dat het goed met je gaat is nog mooier. Het kind staat centraal, daar moet het goed mee gaan. Dory omschrijft zichzelf als een duizendpoot omdat ze erg veel dingen leuk vindt om te doen en ook veel aanpakt. Je moet creatief en flexibel zijn en ook stressbestendig. Het is belangrijk dat je positief blijft. Dory is een betrokken leerlingenbegeleider, ze wil de leerlingen uit de verf zien komen op de manier die bij hen past. Maar vooral wil ze ook dat het hen gewoon goed gaat, thuis en op school. Zorgwekkende ontwikkelingen Als zorgwekkende ontwikkeling ziet Dory het toenemende alcohol- en drugsgebruik onder jongeren. Met name alcohol wordt op steeds jongere leeftijd gebruikt. Het is gemakkelijk om er aan te komen en blijkbaar hebben ouders er ook vaak geen probleem mee. Uit recent onderzoek van stichting Alcholpreventie (2) blijkt dat kinderen tussen 11 en 15 jaar zeggen twee tot zes glazen alcohol te mogen drinken van hun ouders. Viervijfde van de 163 ondervraagde kinderen geeft aan te mogen drinken van hun ouders. Wanneer een kind een serieus probleem met alcoholgebruik ontwikkelt, merkt Dory dat het erg moeilijk is om een het kind daar te krijgen waar je het hebben wil. Hulpverlening is voor een groot deel op vrijwillige basis. Wanneer een kind een paar keer niet op een 16 SP November 2004

5 afspraak is verschenen, wordt in sommige situaties een behandeling afgesloten. Ik zou meer initiatieven willen zien dat de hulpverlening mobieler is. Lukt het niet om op een afspraak te komen, dan gaan de hulpverleners naar de desbetreffende persoon. Te vaak moet er afgewacht worden dat een kind strafrechterlijk de fout in gaat zodat er ingegrepen kan worden. Dat baat mij ernstige zorgen. Daarnaast merkt ze op dat de huidige maatschappij hoge eisen stelt, waaraan hun leerlingen vaak niet kunnen voldoen. De druk is hoog, je moet snel beslissingen kunnen maken, dat vraagt vaak te veel van ze. Meer sociaal psychiatrisch verpleegkundigen in het middelbaar onderwijs? Wat Dory betreft wel. Door opleiding en ervaring is een sociaal psychiatrisch verpleegkundige breed georiënteerd. Bovendien zijn ze vaak praktisch ingesteld en kijken ze naar oplossingen, die het minst omslachtig zijn. Zoals ze al eerder zei is een heel belangrijk voordeel dat een sociaal psychiatrisch verpleegkundige naar de sociale context van een persoon kijkt en in systemen denkt. Het gaat er niet alleen om hoe de leerling functioneert op school. Er is een wisselwerking met de thuissituatie, de groepen waartoe hij/ zij behoort en de school. Ook de signalerende functie is erg belangrijk. Er kan vaak snel ingegrepen worden omdat psychische of psychiatrische problematiek tijdig herkend wordt. Een snelle verwijzing werkt dan ook effectief. Dory merkt wel op dat alles staat of valt bij een directie die een goed zorgsysteem op school prioriteit geeft. En ook leerkrachten moeten betrokken zijn bij leerlingen die extra aandacht vragen. Tot slot is het de politiek die ook moet willen investeren op het gebied van onderwijs en zorg, meent Dory. Want zegt ze investeren in de jeugd is investeren in de toekomst!. Met dank aan Teresi Hofstede, PR-medewerker van de school Bronnen (1) (2) SP november