WATER IN LEIDEN. Huidige Witte Singel, Zoeterwoudse Singel, Herengracht, Oude Vest, Turfmarkt, Prinsessekade 2

Transcriptie

1 WATER IN LEIDEN Jan Wieles Sheet 1 Deze presentatie gaat over de ruimtelijke ontwikkeling van het water in Leiden. Het is een verhaal over hoe steeds meer water uit het stadsbeeld is verdwenen. Dat gebeurde vooral in de 17 e en in de tweede helft van de 19 e eeuw, met nog wat toetjes in de 20 e eeuw. De presentatie gebeurt mede aan de hand van kaartjes die in een artikel over de Leidse grachten staan in het Leids jaarboekje 1958van Oud Leiden. Sheet 2 De kaart geeft de omtrekken van het oude, nog steeds bestaande, stadscentrum van Leiden. De omtrekken van de middeleeuwse stad zijn in dikke zwarte lijnen aangegeven. Die van de 17 e eeuwse stadsuitleggingen met de dunne lijnen. Leiden is ontstaan op de oude oever van de Rijn, bij de splitsing van de Oude en de Nieuwe Rijn. Enkele markante punten zijn: Oude Rijn, Nieuwe Rijn, Burcht, Pieterskerk, Hooglandse of Pancraskerk, Rapenburg-Steenschuur. Op deze kaart staat al het stadswater, zoals dat naar thans bekend- in de middeleeuwse stad is geweest. De middeleeuwse stad bestaat uit de oude stad en de uitbreidingen van 1294, 1346 en In de Middeleeuwen werd bij de inrichting van de stad traditioneel aangesloten bij de fysieke structuur van het bestaande landschap. Bij de stadvorming vanaf de 12 e eeuw zijn dan ook vooral natuurlijke waterlopen en ontwateringsloten gebruikt als grachten. Er zijn maar enkele grachten gegraven, m.n. de vestgrachten: de nieuwe van na de stadsuitbreidingen (2) 1 en de oude die de grenzen vormden van de oude stad en van de verschillende stadsuitbreidingen en de twee voorsteden die in de stadsuitbreidingen zijn opgegaan (6-7, 13, 8, 16) 2. 1 Huidige Witte Singel, Zoeterwoudse Singel, Herengracht, Oude Vest, Turfmarkt, Prinsessekade 2 Huidige Rapenburg-Steenschuur (6-7), Hooigracht (13), eerste deel Levendaal (8) en Groenhazengracht (16)

2 2 De grachten zagen er lange tijd uit als brede sloten met stukken houten beschoeiing. Pas na ca komen er door de toenemende verstedelijking rooilijnen en gemetselde stenen walkanten en worden de wegen bestraat. In de 17 e eeuwse stadsuitleggen kwamen er van het begin af aan gegraven grachten met stenen walkanten. Sheet 3 Op de kaart zijn de dempingen rood en de overkluizingen groen aangegeven. M.n. in de periode van ca tot ca zijn er enkele overkluizingen en wat meer dempingen geweest 3. Ze hielden mede verband met de voortgaande stadwording. In 1250 woonden ca mensen in Leiden. Dat aantal liep de volgende twee eeuwen geleidelijk op tot ca in In de daarop volgende 60 jaar was er een snelle groei. Het aantal van inwoners in 1440 verdubbelde tot ca in jaar later werd tijdens het beleg in augustus 1574 eenzelfde aantal inwoners geteld: Dat aantal nam overigens tijdens de laatste maanden van het beleg met tweevijfde, ca , af door ondervoeding en pest. De dempingen en overkluizingen in de Middeleeuwen vonden vooral plaats om redenen van ruimtelijke ordening. Enkele voorbeelden: de bouw van een school in 1358 (3), de aanleg van de Nieuwsteeg in 1388, nodig voor de ontsluiting van de nieuwe stadsuitlegging (4-5), de bouw van het koor van de Pieterskerk ca (7), de vergroting van de Pancraskerk rond dezelfde tijd (8-9) en de aanleg van t Zand ca (10), een plein dat moest dienen als opstelplaats voor wagens bij de poort naar Den Haag. Van enkele op de kaart aangegeven dempingen is niet duidelijk wanneer die gebeurden. Na ca waren er gedurende ruim een eeuw, tot 1595, geen noemenswaardige dempingen en overkluizingen meer. Sheet 4 Op deze kaart staan ook de grachten in de drie 17 e eeuwse stadsuitleggingen (1611, 1644, 1658). 3 Overkluisd: - in 1294 deel Burchtgracht (1), later gedempt - ca deel Donkeregracht (2) t.b.v. bouw kapel Falide Bagijnehof Gedempt: - in 1358 deel hofgracht (3) t.b.v. bouw school - in 1388 zuidelijk deel Pieterskerkgracht (4) t.b.v. aanleg Nieuwsteeg - bij aanleg Nieuwsteeg in 1388 noordelijk deel Hoefsloot (5) onder huizen verdwenen - vóór 1389 verlengde van Papengracht richting Rijn (6) - ca stuk Pieterskergracht (7) t.b.v. bouw koor Pieterskerk - vóór 1377 deel Pancraskerkgracht (8) en tussen 1397 en 1410 Nieuwstraatgracht (9) mede t.b.v. vergroting Pancraskerk - ca Jan van der Woudengracht (10) t.b.v. aanleg t Zand (opstelplaats wagens) - ca noordelijk deel Raamkloksgracht (11) t.b.v. Oosterlingplaats (Garenmarkt)

3 3 Na het beleg en het ontzet in 1574 was er een sterke groei van de industrie (textiel/laken) en een grote bevolkingstoename. De omvang van de bevolking vervijfvoudigde in minder dan een eeuw: van bijna inwoners in 1581 tot ca in Dat noodzaakte tot de verschillende stadsuitbreidingen en tot een verdichting van de bebouwing in de middeleeuwse stad. De sterke groei van industrie en bevolking bracht ook een grote vervuiling van het stadswater met veel stankoverlast en gevaar voor de volksgezondheid met zich. Dit werd voor een deel tegengegaan door een plan uit 1591 te realiseren, waarbij o.m. de industrie werd geconcentreerd aan de noordkant van de stad, waar zij haar vuile water op de omgeving kon lozen. Het leidde vanaf ca tot 1681 ook tot demping en vooral overkluizing van grachten in de middeleeuwse stad 4 (1-10). Overkluisd werden de grachten die geen rol meer speelden in het verkeer te water, maar vanwege de doorstroming en de riolering niet gemist konden worden. In 1669/1670 vond een aantal demping en overkluizingen plaats enkel om gezondheidsredenen 5 (11-15). Door een malaria-epidemie waren veel mensen gestorven, waaronder veel leden van de vroedschap. Een overweging die zeker ook mee speelde bij de dempingen en overkluizingen was dat daarmee ook meer ruimte geschapen werd voor het sterk toegenomen verkeer in de straten. Tenslotte zijn ook zijn een paar kleine stukken gracht gedempt t.b.v. een marktplein (16) 6 en een klein woningbouwproject (1A) 7. De laatste gracht die in de 17 e eeuw uit het zicht verdween was de Hooigracht (10), die in 1681 werd overkluisd. Kleine stukken overkluizing bestaan nu nog; grotere stukken hebben tot midden 20 e eeuw bestaan. Zoals de Langebrug (5). Sheet 5 Tot in de jaren vijftig was het mogelijk onder de Langebrug door te varen tot aan het andere eind, dat uitkwam aan het begin van het Rapenburg. Sheet 6 4 Dempingen: delen Binnenvestgracht (1) (deels voor 1600), Mirakelgracht (2) en Paradijsgracht (3) (tussen 1600 en 1614), deel Vestgracht t.b.v stadsuitleg (4) (1658) Overkluizingen: Langebrug (5) ( ), Hooglandse Kerkgracht (6) (1607), Pieterskerkgracht (7) (1611), Roomgracht (8) (tussen 1614 en 1646), Papengracht (9) (1633), Hooigracht (10) (1681) 4 Gedempt: grachtje om Gravensteen (11) Overkluisd: Donkeregracht bij Steen (12), Dolhuisgracht (13), Arkegracht (14) en Burchtgrachtje (15) 6 Toen in 1595 de raamlanden ter bebouwing de werden uitgegeven is het zuidelijk deel van de Raamkloksgracht (16) gedempt t.b.v. de Garenmarkt. 7 In de jaren vijftig van de 17 e eeuw is een klein stukje Binnenvestgracht (zuidoostelijk deel, 1A) gedempt t.b.v. de bouw van een aantal (rug aan rug) wevershuisjes.

4 4 Zo zag de overkluizing er van binnen uit. Sheet 7 De overkluizing van de Langebrug is in 1956 gesloopt wegens bouwvalligheid en het gevaar voor instorten van het wegdek door het gewicht van het toenemende verkeer. Hij is vervangen door rioleringsbuizen. Sheet 8 Aan het Rapenburg en het Steenschuur zijn alle voormalige uitstroomopeningen van de gedempte of overkluisde grachten, die daarop uitkwamen, in de walkanten met gemetselde bogen aangegeven. Sheet 9 Dit is een kaart met het stadswater uit 1827 van de toenmalige stadsarchitect Salomon van der Paauw. Deze kaart geeft dezelfde situatie m.b.t. het stadswater als in ca. 1681, met uitzondering van een deel van een gracht (1), dat gedempt is bij de ramp met het kruitschip op 12 januari en een sloot die toen om het rampgebied is aangelegd (2). Die situatie is tot ver in de 19 e eeuw blijven bestaan. De 18 e eeuw was een periode van stagnatie en achteruitgang van de industrie en van de bevolking. Na het hoogtepunt van ca inwoners in 1670 liep de omvang van de bevolking terug via ca in 1748 tot ca in Het dieptepunt lag in 1815 met ca inwoners. De kaart hoort bij een nieuw plan voor de waterverversing in de grachten. Van oudsher trachtte men het grachtenwater schoner te maken en de stank tegen te gaan door baggeren en waterverversing. De problemen met de waterverversing waren vooral groot in de 17 e en in de 19 e eeuw; toen de bedrijvigheid en de bevolking in de stad toenamen. Begin 19 e eeuw was een nieuw plan vooral nodig door verwaarlozing in de 18 e eeuw van het systeem dat eind 16 e eeuw was opgezet. In dat systeem probeerde men het water in de grachten te verversen door er doorstroming in te krijgen. Dat deed men door het uitmalen van vuil water naar de omgeving en het inlaten van schoon water, eveneens uit periferie. Daarbij werd gebruik werd van molens in en aan de rand van de stad en van waterstandsverschillen door open afwaaiing in watergangen buiten de stad. Om te voorkomen dat het water de gemakkelijkste weg zocht door de brede Singels en de Rijn in plaats van door de betrekkelijk nauwe en ondiepe stadsgrachten werd een ingenieus schottenstelsel gebruikt met o.a. keerschotten in de Singels. 8 St. Jacobsgracht (1)

5 5 Sheet 10 Hier een voorbeeld van zo n schot. Sheet 11 Voor zijn plan maakte Van der Paauw een waterloopkundig model van Leiden. Dat was landelijk, mogelijk mondiaal, een van de eerste, misschien zelfs wel het eerste, waterloopkundig model. Het model was overigens te simpel om goed te functioneren. Op het model is goed te zien hoeveel water er toen nog was in Leiden. Zeker wanneer men bedenkt dat de Leidse binnenstad betrekkelijk compact is: ca. 1,5 km breed en ca. 1,2 km diep. Overigens werd het plan van Van der Paauw slechts op onderdelen gerealiseerd; alleen op enkele plaatsen werden schotten geplaatst. Sheet 12 In de 19 e eeuw namen industrie en bevolking weer toe. Na het dieptepunt van 1815 met ca inwoners groeide de bevolking tot ca inwoners in Vanaf 1896 werd de bevolkingsgroei opgevangen in uitbreidingen buiten de Singels. Na 240 jaar trad de stad buiten zijn 17 e eeuwse grenzen. Thans telt Leiden ca inwoners In 1825 werd bij de ruïne nog een klein stukje gracht gedempt 9 (15). Na het midden van de 19 e eeuw werden de problemen van het vuile water en de stank rigoureus aangepakt. Van 1861 tot 1886 was er een golf van dempingen. Naast de stank en de volksgezondheid was ook wel het toenemende wegverkeer reden voor de dempingen (in die tijd zijn ook 6 van de 8 stadsporten gesloopt). Nadat van 1861 tot 1864 al vijf grachten waren gedempt 10 (1-5), bracht de toenmalige stadsarchitect Schaap n.a.v. de cholera-epidemie van 1866, waarbij 879 doden vielen in 4 maanden tijd, een nota uit over de mogelijkheden tot waterverversing en de aanleg van een riolering. Hij bepleitte demping groot aantal overtollige dwarsgrachten. Hij noemde deze door verdunde beer gevulde open riolen. Op basis van het plan-schaap zijn tussen 1870 en 1883 veel grachten gedempt 11 (6-13). Het plan-schaap is niet in zijn totaliteit uitgevoerd. Gelukkig maar, want hij bepleitte ook de demping van het eerste deel van het Rapenburg. Wel werd buiten het plan-schaap in 1876 nog een gracht gedempt 12 (14). 9 Het zuidelijk deel van de St. Jacobsgracht 10 Maredorpse Achtergracht (1) en Voldersgracht (2) (1861), IJzerengracht of Westdwarsgracht (3) (1863), Koepoortsgracht (4) en Eerste Binnenvestgracht (5) (1864) 11 Cellebroersgracht (6) (1875), Geregracht (7) (1880), Minnebroersgracht (8) (1880), Zijdgracht (9) (1886), een groot deel van de Binnenvestgrachten (10), enkele smalle grachtjes als Koolgracht (11), St.Jansgracht (12) en een naamloze gracht (13) 12 Korte Langegracht (14)

6 6 Sheet 13 In de 20 e eeuw zijn er, verspreid over de periode 1910 tot 1967, nog een aantal dempingen en overkluizingen geweest. Dit gebeurde m.n. vanuit overwegingen van hygiëne, maar ook om verkeerstechnische redenen. Voor de oorlog werden in 1910 en 1928 twee kleine stukken gracht overkluisd 13 (1-2) en één gracht gedempt 14 (3). Het Kort Rapenburg (1) werd in 1910 overkluisd t.b.v. de tram. Na de oorlog werden nog enige grachten gedempt (4-7) 15. Daaronder waren de Stille Mare en de Lange Mare (4), die in 1953 werden gedempt, nadat in jaren dertig plannen daarvoor waren verijdeld, en het Kort Levendaal (7), dat in 1961 werd gedempt. Tegen de dempingen van de Mare en van het Kort Levendaal waren veel protesten, ook van Vereniging Oud Leiden. In 1959 werd door de gemeente een basisverkeersplan uitgebracht, met allerlei dempingen, doorbraken, city-ringen en fly-overs. Tegen onderdelen van het plan heeft Oud Leiden bezwaar gemaakt. Het plan is gelukkig- maar gedeeltelijk gerealiseerd. Het heeft in 1967 nog wel geleid tot de naar we mogen aannemen- laatste demping van grachten in Leiden: de Langegracht (8) en de Oostdwarsgracht (9). Sheet 14 Op deze kaart is de huidige situatie te zien. Het is een kaart die gemaakt is voor de gemeente in het kader van haar beleid tot verbetering van de doorvaarbaarheid van het stadscentrum. Wanneer je deze kaart vergelijkt met het model van Van der Paauw (sheet 11) is goed te zien hoe weinig water er eigenlijk is overgebleven ten opzichte van wat er is geweest. Toch maakt Leiden nu geen waterarme indruk. Dat komt denkelijk mede door de compactheid van de binnenstad. Maar het geeft ook aan dat er vroeger erg veel water was. Vanaf de jaren zeventig is er bij het gemeentebestuur meer aandacht voor behoud van het stadswater. Bij de stadsvernieuwing aan de oostzijde van de binnenstad begin jaren tachtig zijn de grachten gehandhaafd 16 (A-B) en is een weliswaar kleine- gracht weer teruggebracht: de in 1880 gedempte Minnebroersgracht (C). In de jaren tachtig is buiten het centrum ook de in de jaren zestig gedempte Trekvliet weer open gegraven. Op dit moment zijn er geen concrete plannen in Leiden om gedempte grachten weer open te graven. Ook bij de Vereniging Oud Leiden zijn er thans geen concrete voornemens om aan te dringen op weer open graven van vroeger gedempte grachten. Wel wordt al langere tijd het idee geopperd om de Mare weer open te graven. Realisatie lijkt echter nog ver weg. 13 Kort Rapenburg (1) (1910) en Gangetje (2) (1928) 14 Levendaal (3) (1935) 15 Stille Mare en Lange Mare (4) (1953), Middelstegracht (5) (1956), Uiterstegracht (6) (1959) en Kort Levendaal (7) (1961) 16 Oranjegracht (A) en Waardgracht (B)

7 7 Sheet 15 De Lange Mare in Sheet 16 Kort voor de demping. Nu een geasfalteerde straat vol geparkeerde auto s. Sheet 17 Doorkijk naar de Stille Mare in Het klimaat voor terugbrengen van water in gedempte grachten lijkt nu overigens wel gunstiger te worden. Mogelijk mede omdat opengraven van gedempte grachten niet alleen van belang voor stadsschoon en recreatie, maar ook voor waterberging. Dat wordt met klimaatverandering dringender. Dus misschien komt het er in de toekomst toch nog van. Zoals b.v. met de vroegere Koepoortsgracht, huidige Doezastraat Sheet 18 Sheet 19 Sheet 20