Onderwerp: Grootschalige landbouw in een kleinschalig landschap. Het college van Gedeputeerde Staten verzoekt de leden van Provinciale Staten om:

Transcriptie

1 STATENBRIEF Onderwerp: Grootschalige landbouw in een kleinschalig landschap Doel van deze brief: Het college van Gedeputeerde Staten verzoekt de leden van Provinciale Staten om: Te besluiten conform het ontwerpbesluit Over de inhoud van deze brief te overleggen De inhoud van deze brief voor kennisgeving aan te nemen (informatieplicht) HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 1 Inhoud voorstel (beoogd resultaat/doel) Al enige jaren wordt gewerkt aan het project Grootschalige landbouw in een kleinschalig landschap (GLKL). In bijlage bij deze Statenbrief worden kort de doelen die bij de start van het project in beeld waren benoemd en wordt in grote stappen weergegeven welk traject vanaf 2007 is doorlopen. De notitie eindigt met enkele actiepunten waarmee wij het project in de komende tijd willen voortzetten. 2 Aanleiding Bij de behandeling van de begroting 2013 hebben uw Staten ons verzocht om nadere informatie over dit project te verschaffen. Deze Statenbrief met bijlage komt aan onze toezegging tegemoet. 3 Bestaand beleid c.q. kader Het project is destijds gestart vanuit de opgave om zowel een economisch gezonde melkveehouderij als de kernkwaliteiten van het kleinschalige landschap te behouden. 4 Argumenten/afwegingen/risico's Het project is in de eerste fase theoretisch verkend. Uit die fase is voortgekomen dat de melkveehouderij mede door de kleinschaligheid te maken heeft met hogere productiekosten en dat het project GLKL kansen biedt om hier in positieve zin iets aan te doen. In een recent gehouden expertmeeting bleek dat alle betrokken partijen ook met het project verder willen. Ook ons college wenst het project voort te zetten maar wel onder een meer passende naam, te weten: Duurzame landbouw in een kleinschalig landschap (DLKL). 5 Financiële consequenties Geen. Inlichtingen bij A.B.M. Goselink, telefoonnummer (026) adres: post@gelderland.nl

2 6 Proces en evaluatie Het project DLKL zal in de praktijk tot uitvoering moeten komen. Wij zullen enkele lopende pilots volgen en bij positieve ervaring verder uitdragen en mogelijke toepassingen stimuleren. Arnhem, 3 september zaaknummer Gedeputeerde Staten van Gelderland ing. J. Markink - plv. Commissaris van de Koning drs. P.P.L. van Kalmthout - secretaris Bijlagen: Ontwerpbesluit Begrotingswijziging Notitie Bijlage bij Statenbrief Grootschalige landbouw in een kleinschalig landschap (GLKL) Tekst 2

3 Bijlage bij Statenbrief Grootschalige landbouw in een kleinschalig landschap (GLKL) zaaknummer Inleiding Door de schaalvergroting in de landbouw staat het landschap meer en meer onder druk. In de afgelopen jaren zijn veel kleine landschapselementen, perceel afscheidingen, singels en houtwallen, sluipenderwijs verdwenen. Vanuit de vraagstelling of een efficiënte melkveehouderij te combineren is met een kleinschalig landschap is in 2007 het project Grootschalige landbouw in een kleinschalig landschap gestart. Na een onderzoek door kennisinstelling Alterra is een pilot uitgewerkt in de gemeente Lochem. Bij de behandeling van de begroting 2013 is door ons college toegezegd u te informeren over het project GLKL. Met deze Statenbrief komen wij die toezegging na. Om deze bijlage zelfstandig leesbaar te maken geven wij in paragraaf 2 nog even kort een beschrijving van het concept GLKL en de doelen die bij de start in 2007 in beeld waren. In paragraaf 3 geven wij in grote stappen weer welk traject vanaf 2007 is doorlopen en eindigen bij de huidige stand van zaken van de pilot Laren (gemeente Lochem). Ook ervaringen opgedaan in Geesteren - Gelselaar (gemeente Berkelland) en Noordoost Twente (provincie Overijssel) worden daarbij betrokken. Hoe ontwikkelt zich de grondgebonden landbouw - met name de melkveehouderij - verder in de toekomst zonder melkquotering en met afbouw van de directe Europese inkomenssteun en wat betekent dat voor de kleinschalige landschappen in Gelderland. Die vraag hebben wij voorgelegd aan een aantal deskundigen. Het resultaat van deze expertmeeting en hoe ons college voornemens is het project GLKL voort te zetten, is terug te vinden in paragraaf 4 van deze Statenbriefbijlage. 2. Grootschalige landbouw in een kleinschalig landschap (GLKL) Kleinschalige landschapselementen waren vroeger binnen het landbouwbedrijf functioneel. Door de schaalvergroting en mechanisatie zijn ze steeds vaker een sta in de weg geworden. Houtsingels veroorzaken extra kosten: oppervlakteverlies, wortel- en schaduwschade, houtopstanden vergen onderhoud en de kleinere en onregelmatige percelen vergen meer bewerkingstijd. Ondanks de planologische bescherming verdwijnen sluipenderwijs veel elementen en wordt de kernkwaliteit van het kleinschalig cultuurlandschap aangetast. De schaalvergroting in de melkveehouderij uit zich niet alleen in grotere bedrijfsgebouwen maar ook in de behoefte aan grotere, regelmatig gevormde percelen. De inkomensmarges zijn klein en als er geen ruimte komt voor structuurversterking zal de melkveehouderij mogelijk in bepaalde gebieden verdwijnen. Kunnen eigendommen zo worden uitgeruild dat een groter percentage grond bij de bedrijfsgebouwen komt te liggen zonder de kwaliteit van het landschap aan te tasten? Kan er geschoven worden met landschapselementen om grotere en beter gevormde kavels te verkrijgen? Met het project GLKL heeft ons college de ambitie om de ontwikkeling van een economisch gezonde melkveehouderij te blijven combineren met een aantrekkelijk kleinschalig landschap. Naast de ambitie om landbouw en landschap duurzaam te combineren zijn binnen het concept GLKL nog twee vernieuwende elementen opgenomen, te weten: 3

4 -Mede door de terugloop van het aantal agrarische bedrijven is het aantal burgerwoningen in het buitengebied sterk toegenomen. Globaal treffen wij in het Gelders buitengebied op elk agrarisch bedrijf vijf burgerwoningen aan. Structuurverbetering/verbetering van de verkaveling is daarmee niet alleen een zaak van agrariërs geworden. Bij een dergelijke `gebiedsinrichting` waarbij met landschapselementen wordt geschoven, dienen ook burgerbewoners te worden betrokken. Schaalvergroting in de melkveehouderij is een recht dat wel verdiend moet worden. Bedrijven moeten en kunnen zich blijven ontwikkelen maar wel op een maatschappelijk verantwoorde wijze en in goede dialoog met de lokale omgeving. -De rol van de gemeente dient te worden vergroot. Goede productieomstandigheden voor agrariërs en een aantrekkelijk landschap voor de burgers dienen met lokaal maatwerk inhoud te krijgen. De gemeente heeft met o.m. het bestemmingsplan, vergunningen (zoals aanleg- of kapvergunning), landschapsontwikkelingsplan en handhavingstaken de instrumenten beschikbaar om voor de inwoners van haar buitengebied - boeren en burgers - een zo goed mogelijke inrichting tot stand te brengen. 3. GLKL tussen In het kader van het project GLKL zijn er in de periode een aantal initiatieven genomen. Hieronder worden ze chronologisch en puntsgewijs weergegeven. In hebben wij samen met het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij onder de titel Grootschalige landbouw in een kleinschalig landschap een onderzoek laten uitvoeren in Lochem. De uitdagende vraagstelling was: Is het mogelijk om tegemoet te komen aan de wens vanuit de landbouw om de landbouwkavels te vergroten met behoud van het kleinschalige landschap of wel hoe is de hoge dynamiek van de moderne landbouw in hetzelfde gebied te combineren met de lage dynamiek van het landschap? De studie is uitgevoerd in gemeente Lochem (gebied Laren) en is in 2008 afgerond. Samen met boeren, bewoners en beleidsmakers zijn ontwerpsessies gehouden. Uit het creatieve proces kwam volgens alle deelnemers naar voren dat er kansen zijn om het kleinschalige landschap te behouden, zelfs deels te herstellen, en tegelijkertijd een optimalere verkaveling tot stand te brengen. Door het verschuiven van landschapselementen komen deze op logische plekken te liggen en zullen ze duurzamer blijken te zijn. Niet alle landschapselementen zijn te verplaatsen. Helder dient te zijn dat waardevolle oude houtwallen en bosjes in stand dienen te blijven. Deze duidelijkheid is nodig in een gebiedsproces om geen valse verwachtingen te scheppen. In 2009 is in de samenwerking met Overijssel de visie op Oost Nederland Oost Nederland maakt het vastgesteld en daarin wordt het concept GLKL ook als een gemeenschappelijk project verwoord. In de programmalijn landelijk gebied staat de volgende opgave geschetst (citaat): De spanning tussen de markt en het landschap zal in de komende jaren toenemen. Landbouw en landschap dreigen uit elkaar te groeien. Dit betekent dat ofwel de melkveehouderij uit bepaalde gebieden verdwijnt dan wel dat het landschap verder zal aftakelen, tenzij beide aspecten duurzaam met elkaar verbonden kunnen worden. In Noordoost Twente is door provincie Overijssel het initiatief genomen tot een gebiedsproces. Kennisinstelling Alterra die eerder in Lochem de studie uitvoerde, wordt ook hier ingeschakeld. Berekeningen geven aan dat de kostprijs van één liter melk in Noordoost Twente 3 á 4 cent hoger is ten opzichte van een optimaal ingericht polderbedrijf. In het kader van dit project wordt nader uitwerking gegeven aan de kwaliteiten van de diverse landschapstypen en voorwaarden waaronder al of niet een landschapselement kan worden verplaatst. Te verplaatsen elementen staan op een kaart aangeduid en individuele ondernemers kunnen bij de gemeente een verzoek indienen. 4

5 Wij hebben de Dienst Landelijk Gebied (DLG) vervolgens opdracht gegeven om, voortbouwend op het draagvlak in het Larense studiegebied, samen met de plaatselijke projectgroep te onderzoeken of er een kavelruil mogelijk was met toepassing van de ideeën GLKL. Het resultaat was een gebiedsvisie die in 2010 gereed is gekomen. De visie is verder benut bij het bestemmingsplan buitengebied en het landschapsontwikkelingsplan van de gemeente Lochem. Het geheel heeft in 2011 geleid tot een uitvoeringsplan. Vervolgens hebben wij bestuurlijk overleg gevoerd met gemeente Lochem en daarin afgesproken dat de gemeente het uitvoeringsproces verder zou gaan trekken. Samen met de DLG en plaatselijke projectgroep is de uitvoering opgepakt maar vanwege het ontbreken van voldoende financiële middelen is de daadwerkelijke uitvoering gestagneerd. Met name de kosten om een agrarisch bedrijf te verplaatsen naar buiten het projectgebied waren hoog. Daarnaast hebben wij voorjaar 2010 besloten (actieplan grond) om alleen nog maar grond te verwerven voor het realiseren van de EHS. Omdat EHS-realisatie in dit project niet aan de orde was kon geen grond worden verworven. Zodoende waren wij niet in staat het project te ondersteunen om de noodzakelijke grondpot te realiseren. Ook is het niet gelukt om binnen rijks- of gemeentelijke subsidiekaders dekking te vinden voor de uitvoeringskosten. Op dit moment onderzoekt de gemeente de mogelijkheden voor een kavelruil waarbij wordt afgezien van een boerderij-uitplaatsing en wordt gewerkt met een kleinere grondpot. Of het project daadwerkelijk tot uitvoering komt en of daarbij verplaatsing van landschapselementen en herstel van landschap wordt meegenomen, is op dit moment nog onzeker. Naast de pilot in Lochem is in Berkelland en in Noordoost Twente ervaring opgedaan met het concept GLKL en is nader verkend hoe de uitvoering vorm zou kunnen krijgen. In beide gebieden is er niet gekoerst op een aanpak via kavelruil maar is een beleidskader ontwikkeld waar individuele ondernemers gebruik van kunnen maken. In Berkelland (Geesteren - Gelselaar) is met een groep agrariërs verkend hoe bedrijfsgroei eruit zou kunnen zien en wat dat betekent voor het landschap. Alle landschapselementen zijn op grond van 3 criteria - ecologische waarde, cultuurhistorische waarde en herkenbaarheid - beoordeeld. Voor elementen die een lagere waarde vertegenwoordigen en verplaatst kunnen worden, zijn compensatie-eisen vastgelegd. De systematiek is vastgelegd in het gemeentelijk beleid en de landschapskaart is gekoppeld aan de kapvergunning. Individuele ondernemers kunnen op grond van de beleidskaart bij de gemeente een kapvergunning met een compensatieplan indienen. Ook in Noordoost Twente is deze lijn gevolgd. Verplaatsing van een landschapselement moet voor het landschap per saldo meerwaarde opleveren; meerwaarde in een groter oppervlak en in herkenbaarheid. Niet alle landschapselementen zijn te verplaatsen en daardoor zijn niet alle wensen tot kavelvergroting te honoreren. Komende jaren moet in beide pilotgebieden worden bezien in hoeverre van deze casco-benadering gebruik wordt gemaakt door individuele agrariërs en of de beoogde doelen worden gehaald. 4. Hoe verder met GLKL? Om deze vraag te beantwoorden hebben wij een aantal deskundigen (landschapsbeheer Gelderland, LTO, gemeenten, onderzoeksinstituten, DLG) uitgenodigd. Alle partijen die aan de expertmeeting deelnamen (19 juni 2013) hebben in grote onderlinge overeenstemming onderstaande conclusies getrokken. 5

6 Het verdwijnen van landschapselementen zal in de komende jaren niet stoppen. Afschaffing van de melkquotering zal leiden tot versnelde schaalvergroting. Het leidt op agrarische bedrijven tot verdere specialisatie. De melkveehouder is in de stal bij zijn koeien terwijl het werk op het land meer en meer aan loonwerkers wordt uitbesteed. Een goede verkaveling, de grond (dicht)bij de bedrijfsgebouwen en grote en goed bewerkbare percelen, wordt met de uitbesteding van de veldwerkzaamheden nog belangrijker om de kostprijs zo laag mogelijk te houden. Het nieuwe Brusselse landbouwbeleid - de vergroeningseisen voor een deel van de directe inkomenssteun - geven de landschapselementen nauwelijks ruggensteun. De gemiddelde melkveehouder in de Achterhoek kan met de Brusselse kaders waarschijnlijk zeer eenvoudig voldoen aan de vergroeningseisen. De vergroeningseisen dienen nog wel een nationale invulling te krijgen zodat een scherp antwoord op de vraag in hoeverre de ondernemers hun houtwal of landschapselement nodig hebben om aan de vergroeningseisen te voldoen, nu nog niet kan worden gegeven. De doelen van GLKL - de zorg om zowel de concurrentiepositie van de landbouw als de kwaliteit van het kleinschalig cultuurlandschap en het erbij betrekken van de burgerbewoners in het buitengebied - zijn nog steeds zeer actueel. Een actieve opstelling van diverse partijen is gewenst. Niets doen gaat ten koste van landbouw én landschap. Vanuit de behoefte aan meer lokaal maatwerk en de koppeling met het gemeentelijk instrumentarium ligt een verruimde rol van de gemeente voor de hand. De doelen met GLKL zijn nog steeds actueel maar het begrip steekt te smal in. Schaalvergroting is niet het enige bedrijfsperspectief. Meer en meer richten bedrijven zich op verbreding of op een agrarische productie met een hogere toegevoegde waarde. Juist voor deze bedrijfsstrategieën is een aantrekkelijke omgeving van grote waarde. Zij hebben belang bij een duurzaam aantrekkelijk landschap maar ze voelen zich niet aangesproken met het begrip grootschalige landbouw. Met een aantrekkelijk landschap is geld te verdienen. Uitgangspunt zou behoren te zijn dat een deel van de revenuen terugvloeien naar het landschap(sbeheer). 5. Hoe gaat ons college verder met het concept GLKL Het concept GLKL is in de afgelopen jaren allereerst theoretisch verkend. Meerdere onderzoeken en verkenningen zijn uitgevoerd. Met de toepassing van het concept, het daadwerkelijk verschuiven van landschapselementen in een landinrichtingsproject of het koppelen van een waarderingskaart van de landschapselementen aan de kapvergunning inclusief compensatie-eisen, is nog slechts een zeer bescheiden begin gemaakt. Voor Lochem hebben wij in deze notitie aangegeven dat door het dekkingsprobleem uitvoering van de kalvelruilpilot tot dusverre achterwege is gebleven. Ons college wenst de komende tijd de uitvoering te stimuleren. Ondersteund door externe partijen - bovenstaande conclusies uit de expertmeeting - willen wij het concept GLKL een kans van slagen geven. Wij zetten het pilotproject GLKL voort maar gaan daar wel meer passende term voor benutten. In plaats van GLKL spreken wij nu van duurzame landbouw in een kleinschalig landschap (DLKL). Het woord duurzaam is nu gebruikt in plaats van grootschalig. Ook voor de melkveehouderij zijn er meer strategieën dan enkel schaalvergroting. Bovendien geeft het begrip duurzaam ook aan dat de melkveehouderij niet alleen een ruimtelijke en landschappelijke opgave heeft maar ook op vlak van milieu, water, biodiversiteit en klimaat nog uitdagingen kent. Samenhangend met al deze thema s is, gezien ook de grote oppervlakte die de melkveehouderij in gebruik heeft, een goed integraal bodembeheer van cruciaal belang. 6

7 In onze ontwerp-omgevingsvisie hebben wij als hoofddoelstelling geformuleerd het ontwikkelen met kwaliteit, recht doen aan de ruimtelijke, landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten van de plek. Wij gaan uit van doelen, niet van regels. Voor de belangen van landbouw en landschap betekent dit dat wij de bestaande situatie niet bevriezen. De landbouw kan de inrichting van cultuurgronden aanpassen aan de nieuwe eisen maar zal de landschappelijke kwaliteit moeten versterken: voor waardevolle elementen geldt behoud, minder waardevolle kunnen verschoven worden en aangetaste elementen kunnen worden hersteld. Het landschap moeten wij zien als een levend landschap waarin enige passing aan de wensen van de huidige gebruiker moet worden toegestaan. Het project Duurzame landbouw in een kleinschalig landschap gaan wij uitvoeringsgericht voortzetten met onderstaande punten. a) Bij kavelruilen in witte gebieden - waarvoor wij ondersteuning geven aan de Stichting Effectief Verkavelen in Gelderland (STEVIG) - beogen wij de landschappelijke kwaliteit te behouden en waar mogelijk te versterken. Bij het besluit om de Stichting eerstkomende jaren te ondersteunen (PS ) hebben uw Staten op 24 april 2013 motie 14 aanvaard. In de motie vraagt u ons college in dialoog te treden met de Stichting teneinde te voorkomen dat de beoogde schaalvergroting leidt tot een afname van het areaal waardevolle landschappen.wij zullen de motie uitvoeren door niet alleen het gesprek te voeren maar ook te bezien of een pilot is uit te voeren waarbij naast verschuiven en compenseren van landschapselementen ook sprake is van landschapsherstel. In de Lochemse pilot onderzoekt de gemeente thans, in nauwe samenwerking met de agrarische vertegenwoordigers uit het gebied, of een kavelruilproject kan worden opgezet. Indien dat het geval is zullen wij in overleg met de Stichting Effectief Verkavelen in Gelderland (STEVIG) bevorderen om het aspect landschap expliciet mee te nemen, ook vanuit de project ideeën van DLKL. Indien dat lukt en de resultaten zijn positief, dan zullen wij met STEVIG bezien of deze aanpak in meer gebieden kan worden gevolgd. Indien er in Lochem geen kavelruilproject tot stand komt zullen wij op zoek gaan om in een ander gebied de pilot uit te kunnen voeren. b) In Noordoost Twente en in Berkelland (Geesteren - Gelselaar) is niet de lijn van de kavelruil gevolgd maar heeft het eerdere projectidee praktische uitwerking gekregen door een koppeling te leggen met de kapverordening. Ondernemers die hinder ondervinden van een landschapselement en dit element komt in aanmerking om te verplaatsen, kunnen hiertoe een verzoek bij de gemeente indienen. De aanvrage voor een kapvergunning gaat gepaard met een compensatieplan. Deze werkwijze waarbij het initiatief en de keuze bij de individuele ondernemer ligt, achten wij ook veelbelovend. Wij zullen deze projecten in de loop van 2014 beoordelen en zullen bij een positieve beoordeling - agrarische ondernemers maken er gebruik van en er ontstaat een meerwaarde voor het landschap - deze werkwijze uitdragen naar andere Gelderse gemeenten. c) De schaalvergroting op veel melkveebedrijven is een veel voorkomende strategie. In combinatie met meer ruimte per dier is er sprake van nieuwbouw van grote stallen. In de omgevingsvisie hebben wij opgenomen dat wij die ontwikkelingsruimte willen bieden maar wel onder de voorwaarde van een goede landschappelijke inpassing. De bedrijfsvergroting in de melkveehouderij is ook zichtbaar in de schaal van de percelen. Voor de melkveehouderij is het van toenemend belang om de ontwikkeling af te stemmen op de maatschappelijke wensen. 7

8 Bij ontwikkelingen op het erf maar ook bij aanpassing van de inrichting van de kavels en daarbij mogelijk het verschuiven van bestaande landschapselementen, dienen burgers in de directe omgeving te worden betrokken. Een goede dialoog - boeren met je buren - is nodig om maatschappelijk draagvlak te behouden. Een aantrekkelijk landschap met biodiversiteit levert - direct en indirect - waardevolle diensten aan de maatschappij en de economie. Ecosysteemdiensten zijn nog onvoldoende in beeld en worden nog niet op waarde geschat. Zo kan een gezond ecosysteem, inclusief een duurzame bodem op de landbouwpercelen, gezonde producten opleveren waarbij met minder kunstmest en gewasbeschermingsmiddelen behoeft te worden gewerkt. Een mooi landschap, rust en ruimte zijn schaars en worden vanuit de beleving van mensen als zeer aantrekkelijk ervaren. De kwaliteiten leveren verschillende Gelderse regio s in toenemende mate inkomsten op. Inkomsten die vervolgens ook dienen bij te dragen aan het beheer en mogelijk herstel van het landschap. Gelderland kent zeer gevarieerde landschappen die een groot groen vermogen vertegenwoordigen. Onze inzet is om die kwaliteiten te behouden en waar mogelijk te versterken. Dit doen wij via een ontwikkelingsgerichte benadering. Alleen een functioneel landschap dat economisch is geborgd, mag zich duurzaam noemen. 8