Ruimtelijk-economische analyse MONT-regio

Transcriptie

1 Deelrapport van Ontwikkelingskansen Twente in internationaal perspectief Auteurs: Peter Louter Pim van Eikeren Opdrachtgever: Provincie Overijssel 28 april 2006 Bureau Louter Kluyverweg 2a 2629 HT Delft Telefoon:

2

3 Woord vooraf Aan Royal Haskoning (hoofdaannemer), StadtUmBau en Bureau Louter is door de Provincie Overijssel opdracht verleend om een onderzoek te verrichten naar de ontwikkelingskansen van Twente in internationaal perspectief, met een accent op ontwikkelingen langs de E30-corridor. Binnen dat project is door Bureau Louter een deelproject uitgevoerd, namelijk een ruimtelijkeconomische analyse van de MONT-regio (Münster Osnabrück Netwerkstad Twente), veelal in het ruimere perspectief van de Randstad- Hannover regio. De belangrijkste bevindingen van dit deelproject zijn verwerkt in het hoofdrapport ( Ontwikkelingskansen Twente in internationaal perspectief ). De ruimtelijk-economische analyse heeft betrekking op de situatie en ontwikkeling in het verleden. Toekomstperspectieven maken deel uit van andere onderdelen van het project. Delft 28 april 2006 i

4 Inhoudsopgave Woord vooraf Inhoudsopgave EXECUTIVE SUMMARY i ii iii 1 Inleiding 1 2 Internationale positie MONT-regio 3 3 Regionale ontwikkelingen ruime MONT-regio 9 4 Eeconomische profielen belangrijkste steden 29 5 Recente ontwikkelingen Twente/Stedendriehoek 33 6 Recente ontwikkelingen Duitse regio s 41 ii

5 EXECUTIVE SUMMARY Inleiding Centraal in het onderzoek staat de MONT-regio (Netwerkstad Twente, Osnabrück en Münster).In de analyse wordt hierbij ook de Stedendriehoek Apeldoorn-Deventer- Zutphen betrokken. Als relevante regio voor MONT wordt beschouwd de as die loopt van de Randstad tot Hannover (de Randstad-Hannover zone ). Binnen de Randstad-Hannover zone zijn zes regio s en tien steden onderscheiden (vier in Duitsland; zes in het oostelijk deel van Nederland). Daarvoor zijn diverse kwantitatieve analyses verricht, waarbij liefst moest gelden dat de statistieken voor Nederland en Duitsland vergelijkbaar zijn. De internationale positie van de MONT-regio is onderzocht wat betreft vrachtverkeer (ontwikkeling tot 2020), innovatiekracht en relatieve vertegenwoordiging en ontwikkeling van werkgelegenheid. Internationale positie MONT-regio Binnen de tijdsrestricties van het project was het voor een internationale vergelijking slechts mogelijk uit te gaan van bewerkingen van gegevens die in het kader van een eerder project waren opgesteld. Die gegevens zijn zodanig bewerkt dat de gegevens tussen Nederland en Duitsland optimaal vergelijkbaar zijn. De gegevens hebben betrekking op de periode Wat de economische structuur in het studiegebied betreft zullen sindsdien waarschijnlijk slechts geringe wijzigingen zijn opgetreden. Voor het Nederlands deel van het studiegebied heeft nog een nadere analyse van ontwikkelingen in de periode plaatsgevonden, voor het Duitse deel voor de periode (zie later in deze Executive summary). Een samengestelde indicator voor de economische kracht van regio s (uitgedrukt in arbeidsplaatsen, met een onderscheid naar een aantal economische sectoren), gebaseerd op de situatie per 2001 en ontwikkelingen in , waarbij 443 regio s in Noordwest-Europa werden vergeleken geeft aan dat van de twaalf gebieden in de MONT-regio er zeven bij de top-78 staan. Münster en Osnabrück staan zelfs in de top-20. De periode was een periode van hoge nationale groei in Nederland en van minder hoge groei in Duitsland. Ook na correctie voor nationale groeiverschillen scoren diverse gebieden in de MONT-regio echter goed. Wordt ervan uitgegaan dat die relatieve prestaties sinds 2001 vergelijkbaar zijn met de ontwikkeling in de periode , dan kan worden gesteld dat de Nederlandse regio s, waaronder Twente, rond het nationaal gemiddelde scoren en dat diverse regio s in het Duitse deel van de MONTregio economisch zeer goed presteren vergeleken met andere Duitse regio s. De economische prestaties van Twente (ongeveer volgens het nationaal gemiddelde) zijn opmerkelijk goed, gezien de ingrijpende economische herstructurering waarmee de regio de laatste decennia te kampen heeft gehad (wegvallen van veel bedrijvigheid in traditionele industrie). Blijkbaar is in andere economische sectoren vervangende werkgelegenheid gevonden. Het Duitse deel van de MONT-regio dankt de goede economische prestaties aan de ligging langs de west-oost verbinding, uitstralingseffecten van het nabijgelegen Ruhr- iii

6 gebied en voor delen van de regio aan de ligging langs de verbinding Ruhr-gebied Duitse havensteden. Bij een vergelijking van 183 regio s in de vijftien oude EU-landen scoren de zes regio s in de ruime relevante regio voor de MONT-regio in de sub-top (met name Duitse regio s) of de middenmoot wat betreft hun technologische innovatiekracht. Ondanks de vrij goede scores in het Duitse deel van de MONT-regio blijft dat deel van Duitsland achter bij Zuid-Duitsland. Tot 2020 zal het vrachtverkeer vanuit Nederland naar Polen/ Baltische staten en naar Tjechië/ Hongarije naar verwachting procentueel sterk groeien. In absolute zin blijven de stromen overigens bescheiden. Vanuit Overijssel zal in 2020 van het internationale vrachtverkeer 3% naar Polen/ Baltische staten of Tjechië/ Hongarije gaan. Het aandeel voor Nederland totaal is aanzienlijk lager, namelijk 1.8%. Vergelijking van regio s in de Randstad-Hannover zone Na een periode van sterke groei lag het aantal arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar (de werkgelegenheidsfunctie ) per 2001 in Nederland boven Duitsland. Dat dankt Nederland overigens vooral aan regionaal-verzorgende bedrijvigheid (met in Nederland veel deeltijdarbeid). Regionaal-stuwende bedrijvigheid (waarvan de locatiekeuze hoofdzakelijk onafhankelijk van het lokaal/regionaal bevolkingsdraagvlak plaatsvindt) is in Duitsland sterker vertegenwoordigd, met name in moderne segmenten van de industrie. Van de zes onderscheiden regio s (Randstad, Twente/Stedendriehoek, Duitse Grensregio, Osnabrück/Münster, regio Bielefeld en regio Hannover) kent de Randstad de hoogste werkgelegenheidsfunctie en Twente/Stedendriehoek de laagste. De achterstand van Twente/Stedendriehoek op de Duitse regio s is overigens niet groot. Vergeleken met het nationaal gemiddelde kennen de Duitse regio s (met uitzondering van de regio Hannover) een sterke groei van het aantal inwoners en arbeidsplaatsen. Zonder een causaal verband te suggereren geldt in het Duitse deel van de Randstad-Hannover zone: Hoe verder van Nederland, hoe lager de groei. De groeicijfers in de twee Nederlandse regio s in de Randstad-Hannover zone liggen meer rond het nationaal gemiddelde. Binnen de zone Randstad-Hannover zijn aan de twee uiteinden vooral regionaalstuwende diensten sterk vertegenwoordigd. Dat geldt zowel voor distributie-activiteiten (groothandel en transport) als voor kennisdiensten (bank- en verzekeringswezen en zakelijke diensten). Kantooractiviteiten en distributie (met twee mainports in de Randstad en een knooppuntfunctie voor stromen in noord-zuid en west-oost richting van Hannover) geven deze twee regio s hun economische kleur. In het middengedeelte van de zone (met daarin de MONT-regio) vormt industrie een belangrijke drager van de economie. Vooral traditionele industrie is sterk vertegenwoordigd vergeleken met het nationaal gemiddelde. Voor de meer moderne typen industrie (chemie en staal; metalelectro) geldt dat minder, met uitzondering van de regio Bielefeld, waar metalelectro sterk is vertegenwoordigd. Wat de groei van het aantal arbeidsplaatsen betreft bestaan er grote verschillen tussen economische sectoren. Van de drie brede typen regionaal-stuwende bedrijvigheid kent industrie de laagste groei en kennisdiensten de hoogste. Distributie-activiteiten nemen een tussenpositie in. Verzorgende bedrijvigheid kent een groei die net iets boven het nationaal gemiddelde ligt. Daarbij moet worden benadrukt dat industrie een sterke groei van de arbeidsproductiviteit kent. In termen van toegevoegde waarde zijn de groeiverschillen tussen de brede sectoren dan ook veel kleiner dan in termen van iv

7 arbeidsplaatsen. Ook zorgt industrie via uitbesteding van activiteiten voor veel uitstralingseffecten bij andere typen bedrijvigheid. Om de regionale groeiprestaties in brede economische sectoren te beoordelen, wordt een vergelijking gemaakt met het nationaal gemiddelde. Industrie blijkt zich in de MONTregio (Twente/ Stedendriehoek, Duitse Grenregio, Osnabrück/Münster) beter dan gemiddeld te ontwikkelen. In nog sterkere mate geldt dat voor distributie-activiteiten (vooral in het Duitse deel). Ook kennisdiensten zijn relatief sterk gegroeid, vooral in de Duitse Grensregio, overigens vanaf een lage basis. Met name in het Duitse deel van de MONT-regio (en ook in de regio Bielefeld) is de groei in verzorgende bedrijvigheid veel hoger dan het nationaal gemiddelde. Dat hangt onder andere samen met de sterke bevolkingsgroei, maar daarnaast ook met de sterke economische (en daarmee waarschijnlijk koopkrachts-)groei in die regio s. Vergelijking van steden Een vergelijking tussen tien steden in de Randstad-Hannover zone (de drie Twentse steden, de drie steden in de Stedendriehoek en de Duitse steden Münster, Osnabrück, Bielefeld en Hannover) maakt duidelijk dat de Duitse steden in sterkere mate dan de Nederlandse steden een werkgelegenheidsfunctie voor hun regio vervullen (met uitzondering van Bielefeld). Wordt naar de groei gekeken dan blijken daarentegen de Nederlandse steden beter te presteren. Wat betreft groei van het aantal inwoners en arbeidsplaatsen doen de Nederlandse steden niet onder voor de gemiddelde groei in de regio waar zij in liggen, terwijl de Duitse steden daar duidelijk bij achterblijven. In Duitse steden is dus sprake van suburbanisatie, in de Nederlandse steden niet. Binnen Twente heeft Almelo duidelijk de hoogste groei van het aantal arbeidsplaatsen gekend, in de Stedendriehoek Apeldoorn. In Duitsland werd de hoogste groei van het aantal arbeidsplaatsen gerealiseerd in Münster. Steden kunnen aanzienlijk verschillen in groeiprestaties, zo blijkt uit een vergelijking tussen Almelo (3.2% groei van het aantal arbeidsplaatsen per jaar in de periode ) en Hannover (een afname met 1.2% per jaar). In het algemeen geldt dat in de vier Duitse steden aanmerkelijk meer regionaal-stuwende bedrijvigheid is gevestigd dan in de Nederlandse steden. Dat is ook de belangrijkste reden voor het verschil in werkgelegenheidsfunctie (het totaal aantal arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar) tussen de Duitse en de Nederlandse steden, want het verschil in vertegenwoordiging van verzorgende activiteiten is klein. Met uitzondering van traditionele industrie kennen de Duitse steden als groep in alle andere regionaal-stuwende sectoren (chemie/staal, metalelectro, groothandel, transport, bank- en verzekeringswezen, zakelijke diensten) een sterkere vertegenwoordiging dan de groep van zes Nederlandse steden in de regio Twente/Stedendriehoek. Recente ontwikkelingen regio Twente/ Stedendriehoek Voor Twente/Stedendriehoek zijn ook recentere gegevens dan 2001 beschikbaar over de werkgelegenheidsontwikkeling. Tevens kunnen voor het Nederlandse deel van het studiegebied gedetailleerde ruimtelijk-economische patronen en ontwikkelingspatronen worden blootgelegd. De hoogste dichtheden van economische activiteiten zijn te vinden in de stedelijke gebieden. De Twentse steden worden daarbij gekenmerkt door gematigd hoge dichtheden. De dichtheden zijn weliswaar ruim hoger dan in de landelijke gebieden, maar wat lager dan in sommige andere steden in Oost-Nederland. Tussen economische sectoren bestaan verschillen in ruimtelijk-economische ontwikkelingspatronen. De toename in het aantal arbeidsplaatsen per vierkante kilometer v

8 is voor kennisdiensten en verzorgende diensten duidelijk het hoogst in de steden. Voor distributie-activiteiten is dat al minder duidelijk. Daar vindt ook groei in de stadsranden plaats. En industrie neemt vaak juist af in de stadscentra en groeit in de stadsranden, langs snelwegen en in het landelijk gebied. De werkgelegenheidsfunctie (arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar) ligt in de regio Twente/Stedendriehoek iets onder het nationaal gemiddelde, maar volgt in de periode wel de nationale ontwikkeling. In de steden is de werkgelegenheidsfunctie duidelijk hoger dan in de landelijke gebieden. In de periode was de nationale ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen duidelijk lager dan in de periode Voor de regio Twente/Stedendriehoek geldt overigens dat recentelijk wel het nationale groeicijfer werd gerealiseerd, terwijl die regio het nationale groeicijfer in de tweede helft van de jaren negentig niet volledig kon volgen. Bij een onderscheid naar vier brede economische sectoren blijkt dat de procentuele groei van het aantal arbeidsplaatsen in Twente/Stedendriehoek in de periode hoger was dan het nationaal gemiddelde voor industrie, distributie-activiteiten en verzorgende diensten, maar lager voor kennisdiensten. Ruimte-extensieve typen bedrijvigheid en bevolkingsvolgende activiteiten ontwikkelen zich dus wat gunstiger dan het nationaal gemiddelde, maar kennisdiensten (voornamelijk de commerciële kantorensector) minder gunstig. Recente ontwikkelingen Duitse deel relevante regio Voor Duitsland zijn na 2001 nog slechts voor de jaren 2002 en 2003 gegevens over het aantal arbeidsplaatsen beschikbaar. Ook in Duitsland heeft het aantal arbeidsplaatsen zich na 2001 ongunstig ontwikkeld. Vooral in de Grensregio en de regio Bielefeld viel de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen sterk terug. De regio s Osnabrück/Münster en Hannover kenden een minder sterke terugval. Vooral de stad Münster wist een gunstige ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen te handhaven. In de periode heeft vooral de werkgelegenheidsfunctie in Münster en Osnabrück zich sterk ontwikkeld. De werkgelegenheidsfunctie in die steden is ook veel hoger dan in de omliggende landelijke gebieden. In Bielefeld en Hannover (na een herindeling van gebieden, waardoor een groot deel van het omliggend gebied tot de stad Hannover wordt gerekend) is het verschil in werkgelegenheidsfunctie tussen stad en ommeland minder groot. Epiloog De MONT-regio bevindt zich in een ruimtelijk-economisch krachtenveld met aan de westzijde een sterke diensteneconomie (de Randstad) en aan de oostzijde een gecombineerde industrie/diensten regio (Hannover/ Braunschweig/ Wolfsburg), met minder economische massa dan de Randstad. Verder oostwaarts ligt Berlijn en nog verder oostwaarts Oost-Europa. Die laatstgenoemde gebieden liggen echter te ver weg om van grote betekenis te zijn voor de economie van de MONT-regio, hoewel er wel transportstromen over deze as lopen. Zowel het Nederlandse als het Duitse deel hebben enig voordeel bij de ligging in de Randstad-Hannover zone. Daarnaast ligt ten zuiden van de MONT-regio het Ruhr-gebied en ten noordoosten de grote Duitse havens. Hoewel met name het Ruhr-gebied zware economische tijden doormaakt ligt de MONT-regio gunstig tussen deze twee economische zwaartepunten. Dat vormt een reden voor vestiging van distributie-activiteiten. Dat geldt echter slechts voor het Duitse deel. Twente ligt niet op de route voor belangrijke stromen van en naar het Ruhr-gebied. vi

9 Het Duitse deel van de MONT-regio profiteert ook in het algemeen van de ligging ten opzichte van het Ruhr-gebied. Ruimtelijke deconcentratie vanuit het Ruhr-gebied zal gedeeltelijk ook aan Münster, Osnabrück en Bielefeld ten goede zijn gekomen. En de Duitse gebieden net over de Nederlandse grens hebben mogelijk ook geprofiteerd van hun lage grondprijzen en hebben daardoor Nederlandse nevenvestigingen (bijvoorbeeld in distributie) aangetrokken. Ondanks dit denken in ruimtelijk-economische krachtenvelden mag niet worden vergeten dat een groot deel van de economische relaties over korte afstanden plaatsvindt. Zo zijn economische relaties tussen de Twentse steden en de Stedendriehoek (Apeldoorn, Deventer en Zutphen) al niet bijzonder hecht. Dat mag dan ook vooralsnog niet worden verwacht van de economische relaties tussen de Twentse steden en de Duitse steden in de MONT-regio, ook al gezien het bestaan van een nationale grens (die nog steeds een barrière vormt). Veel van de economische dynamiek zal vanuit de regio zelf moeten komen en een gunstige ligging tussen economische zwaartepunten zorgt dan via de vestiging van industriële en distributiebedrijven voor de slagroom op de taart (maar niet voor de volledige taart zelf). Maar daar waar samenwerking mogelijk is, moet er zeker naar gezocht worden. Enige voorbeelden daarvan: Nagegaan kan worden hoe de sterke groei van distributie-activiteiten net over de grens (in de Duitse Grensregio) verklaard kan worden. Mist Nederland (met name Twente) hier kansen? Of zorgt het uitplaatsen van de meest ruimte-extensieve delen van de distributiesector op Duits (goedkoper) grondgebied juist voor een mogelijk concurrentievoordeel voor Nederlandse logistieke regisseurs? Wanneer dat laatste het geval is, kan er zelfs aan gedacht worden om dergelijke processen eerder te stimuleren dan tegen te houden. Het middengedeelte van de Randstad-Hannover zone (de MONT-regio aangevuld met de regio Bielefeld) lijkt als gezamenlijk kenmerk een oriëntatie op de wat meer traditionele segmenten van de industrie te kennen. Een moderniseringsslag in de industrie lijkt in het geding. Wellicht kunnen daarbij gezamenlijke initiatieven worden genomen, zoals Duits-Nederlandse samenwerking tussen bedrijven, tussen universiteiten en tussen universiteiten en bedrijven (bijvoorbeeld gezamenlijke projecten van de TU Twente met Duitse industriebedrijven). vii

10 1 Inleiding Het project Ontwikkelingskansen Twente in internationaal perspectief vertrekt vanuit het idee van een E30-corridor (in Nederland de A1) en is gericht op het schetsen van een internationaal lange termijn perspectief voor de regio Twente. Het onderzoek kent verschillende ruimtelijke sschaalniveaus. Ten eerste de regio Twente. Vervolgens de MONT-regio (Münster, Osnabrück, Netwerkstad Twente), waarbij binnen Nederland ook ontwikkelingen in de Stedendriehoek Apeldoorn, Deventer, Zutphen van belang zijn. Het volgende niveau is de regio Randstad Hannover, met de MONT-regio in het midden. En tenslotte is sprake van ligging van de MONTregio op een ontwikkelingsas tot in Oost-Europa. De ontwikkelingen in de MONT-regio moeten dus in een breder perspectief worden beschouwd. Voor Duitsland zijn daarbij ontwikkelingen tot Hannover en soms nog verder van belang, voor Nederland ontwikkelingen langs de A1-as. Dat gebied wordt hier beschouwd als de relevante regio voor MONT. Een ruimtelijk-economische analyse van dat gebied vindt plaats op basis van inzichten uit een aantal bestaande onderzoeksrapporten van Bureau Louter en nadere specifieke bewerkingen van de onderliggende gegevensbestanden. Voor Nederland zijn voor tal van indicatoren gegevens tot op laag ruimtelijk schaalniveau beschikbaar (gemeentelijk of zelfs postcodeniveau). Voor Duitsland zijn gegevens over diverse aspecten beschikbaar op het niveau van NUTSIII-regio s (vergelijkbaar met het niveau van COROP-gebieden in Nederland, met overigens wel afzonderlijk de wat grotere steden, zoals Münster en Osnabrück.). Aan de hand van kaarten, figuren en tabellen en een inhoudelijke interpretatie wordt hier een beeld geschetst van de ruimtelijk-economische situatie in de MONTregio en de relevante regio. Toekomstperspectieven komen in andere delen van dit onderzoek (zie het hoofdrapport Ontwikkelingskansen Twente in internationaal perspectief van Royal Haskoning, StadtUmBau en Bureau Louter) aan bod. Wel zal hier aan de hand van gegevens over handelsstromen een beeld worden geschetst van de verwachte ontwikkeling van het vrachtverkeer (in tonnen) tot 2020 in de ontwikkelingsas naar Oost-Europa (ontleend aan het onderzoek Triple A-verbindingen en A1 van Bureau Louter). Daar waar mogelijk zijn de gegevens tussen Nederland en Duitsland vergelijkbaar gemaakt. De volgende elementen staan achtereenvolgens centraal in de analyse: Een schets van te verwachten ontwikkelingen in de hoeveelheid tonnen vracht in de Nederlandse provincies en in relevante gebieden op de as naar het oosten voor de periode tot Dat geeft een indicatie van de absolute en relatieve marktontwikkelingen op de ontwikkelingsas Randstad - Oost-Europa. Tevens wordt een vergelijking gemaakt van de economische prestaties in de relevante regio in Europees perspectief en van de regionale innovatiekracht (hoofdstuk 2). Een schets van de regio Randstad-Hannover op basis van bevolking en werkgelegenheid (onderscheiden naar diverse economische sectoren), wat betreft de situatie per 2001 en de ontwikkeling in de periode (hoofdstuk 3). Een economisch profiel van de belangrijkste steden in het studiegebied op basis van de huidige werkgelegenheidsstructuur. In Nederland zijn dat de drie Twentse steden en de plaatsen in de Stedendriehoek Apeldoorn-Deventer-Zutphen, in Duitsland Münster, 1

11 Osnabrück, Bielefeld en Hannover. Daaruit kan onder andere worden afgeleid of het om industriesteden gaat, of om verzorgingskernen, of de steden een belangrijke distributiefunctie vervullen en in hoeverre kennisintensieve sectoren sterk zijn vertegenwoordigd (bijvoorbeeld metalelectro en zakelijke diensten). Zie hoofdstuk 4. Binnen Nederland vindt voor ontwikkelingen in Gelderland en Overijssel (de meest relevante regio voor het Nederlands deel van de MONT-regio) een analyse plaats van de ontwikkeling van de werkgelegenheid en de toegevoegde waarde, met een onderscheid naar economische sectoren (industrie, distributie-activiteiten, kennisintensieve diensten en verzorgende diensten) in de periode Daaruit wordt duidelijk waar vooral de economische groei heeft plaatsgevonden. Daarnaast wordt een beeld gegeven van de situatie per 2004 in termen van de dichtheid van de bedrijvigheid en de arbeidsproductiviteit van de bedrijvigheid. Ook worden voor de regio Twente/ Stedendriehoek en de steden daarbinnen de ontwikkelingen van het aantal arbeidsplaatsen in de periode beschreven en vergeleken met de periode (hoofdstuk 5). In Duitsland wordt voor de relevante regio s en steden een beeld geschetst van de werkgelegnehidsontwikkeling in de periode (voor recentere jaren zijn nog geen gegevens beschikbaar), waarbij ontwikkelingen in de periode worden vergeleken met ontwikkelingen in de periode De figuren zijn steeds aan het einde van het hoofdstuk geplaatst. 2

12 2 Internationale positie MONT-regio Om de economische prestaties van de MONT-regio in internationaal perspectief te plaatsen wordt ingegaan op: Een samengestelde score voor de omvang en ontwikkeling van de werkgelegenheid, aan de hand van het onderzoek De economische hittekaart van Noordwest-Europa (Bureau Louter, 2003). In hoofdstuk 3 wordt daar overigens uitvoeriger op ingegaan. De score op de regionale innovatiekracht, gebaseerd op het artikel Technologische topregio s in Europa 1. Ontwikkelingen in de omvang van het vrachtverkeer tussen een aantal grote regio s in Europa tot 2020, op basis van het onderzoek Triple A-verbindingen en A1 (Bureau Louter 2005) Samengestelde score omvang en ontwikkeling werkgelegenheid Voor 443 regio s in Noordwest-Europa is een samengestelde prestatiemeter ontwikkeld, die bestaat uit acht indicatoren: Relatieve vertegenwoordiging (arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar) van de totale bedrijvigheid. Idem: Relatieve vertegenwoordiging van industrie. Idem: Relatieve vertegenwoordiging van tertiaire diensten. Idem: Relatieve vertegenwoordiging van kennisdiensten. Groeiprestatie (ontwikkeling arbeidsplaatsen , per duizend gemiddeld in die periode woonachtige inwoners tussen 15 en 65 jaar) voor de totale bedrijvigheid. Idem: Groeiprestatie voor de industrie. Idem: Groeiprestatie voor tertiaire diensten. Idem: Groeiprestatie voor kennisdiensten. Alle scores zijn onderling vergelijkbaar gemaakt en ongewogen opgeteld. De samengestelde indicator bevat zowel indicatoren voor de situatie (per 2001) als voor de groei ( ) en kent een spreiding over verschillende economische sectoren. Voor Twente/ Stedendriehoek en de in figuur 3.1 weergegeven Duitse regio s zijn de posities in een ranglijst van 443 regio s in de Benelux, Duitsland en Frankrijk weergegeven 2. De scores voor de Randstad staan niet in de tabel. Een aantal van de regio s in de Randstad scoorde overigens zeer hoog op de ranglijst. Groot- Amsterdam neemt positie 3 in en Utrecht positie 5. Diverse regio s in de MONT-regio staan hoog in de lijst (zie tabel 2.1). Daarbij geldt dat vrijwel alle Nederlandse regio s hoog scoren. Dat hangt mede samen met het feit dat de groei van de werkgelegenheid is bepaald voor de periode , toen de werkgelegenheid in Nederland sterk groeide. De laatste jaren is de ontwikkeling van de werkgelegenheid in Nederland sterk afgenomen. Om te corrigeren voor de nationale ontwikkeling is tevens de positie bepaald die de 1 2 Zie: Louter, P.J. (2005) Technologische topregio s in Europa, in S&RO, 03/2005. Een meer uitgebreide versie van dat artikel staat op /Artikelen. Kleine regio s zijn soms samengevoegd met een of meer andere kleine regio s. Dat geldt onder andere voor Zuidwest-Overijssel, Emsland en Diepholz. 3

13 regio s innemen indien alle scores worden bepaald ten opzichte van het nationaal gemiddelde. Voor de Nederlandse regio s geldt dan dat zij sterk dalen in de ranglijst. Vergeleken met andere delen van Nederland scoort het Nederlandse deel van de MONT-regio dus niet opvallend goed wat betreft de vertegenwoordiging en ontwikkeling van de werkgelegenheid. Dat geldt wel voor een aantal van Duitse regio s. Het Duitse deel van de MONT-regio, met name de steden Münster en Osnabrück, scoort uitstekend. Ook het aan Twente en de Achterhoek grenzende Borken en de steden Bielefeld en Hannover staan in de top-100 in de ranglijst met 443 regio s. Tabel 2.1 Samengestelde score regio s MONT-regio en regio s Bielefeld en Hannover Regio (vet: onderdeel MONT-regio) Positie NW-Europa Positie Nationaal Score NW-Europa Münster stad Osnabrück stad West Overijssel (Noord en Zuidwest) Gütersloh Veluwe Twente Achterhoek Borken Bielefeld stad Hannover stad Herford Minden-Lübbecke Warendorf Hannover e.o Emsland (inclusief Grafschaft Bertheim) Steinfurt Coesfeld Omgeving rond Osnabrück Diepholz (inclusief Nienburg) Lippe Schaumburg Toelichting Positie NW-Europa: Positie bij bepalen scores t.o.v. gemiddelde Benelux, Frankrijk en Duitsland (totaal 443 regio s) Positie Nationaal: Positie bij bepalen scores t.o.v. nationaal gemiddelde (totaal 443 regio s) Score NW-Europa: Score (z-score) samengestelde score t.o.v. gemiddelde vijf landen Regionale innovatiekracht Om de innovatiekracht van regio s (op het niveau van NUTSII-regio s) met elkaar te vergelijken is een samengestelde innovatie-output score opgesteld aan de hand van drie indicatoren (zie tabel 2.2). Eerst wordt deze kort besproken en worden de 15 oude EU-landen gerangschikt. Vervolgens wordt de positie van een aantal voor dit onderzoek relevante regio s bepaald. Er zijn verschillende indicatoren om innovatievermogen te meten. Genoemd kunnen worden het aantal patenten, de omvang van R&D-inspanningen, het aandeel van nieuwe producten of diensten in de totale omzet, de aanwezigheid van technologisch hoogwaardige typen bedrijvigheid en de kwaliteiten van het arbeidsaanbod (onder andere te meten via het opleidingsniveau). Al deze indicatoren kennen hun sterke en zwakke punten. Ook leveren beperkingen in het statistisch materiaal problemen op bij het vergelijkbaar maken van innovatieprestaties tussen landen en regio s. De diverse indicatoren om innovatievermogen te meten, kunnen op verschillende wijzen in categorieën worden ingedeeld. Een belangrijk onderscheid is of het om inputs of outputs van het innovatieproces gaat. Bij inputs kan gedacht worden aan R&D-inspanningen en aan personeel met bepaalde kwalificaties (zowel het opleidingsniveau als on-the-job-training). Bij outputs kan worden gedacht aan het aantal patenten. Bij een beschouwing op regionaal niveau is ook de 4

14 omvang van de bedrijvigheid (technologisch hoogwaardige industrie en nieuwe diensten) van belang als indicator van de mate waarin het regionaal innovatiepotentieel is omgezet in concrete economische activiteiten. Hier worden de resultaten gepresenteerd van een innovatie-output indicator die is gebaseerd op een drietal variabelen die samenhangen met de output van het innovatieproces. Gezien het kleine aantal indicatoren geven deze resultaten slechts een ruwe indicatie van de innovatiekracht van regio s. Desalniettemin blijkt uit de resultaten op nationaal niveau in tabel 2.2 (vergelijk de kolommen Positie 2002 en ES 2005 ) dat de uitkomsten in zeer sterke mate overeenkomen met de European Scoreboard, waarin een veel groter aantal indicatoren wordt gehanteerd. Naast de innovatie-output indicator is ook innovatie-input van belang, met name de omvang van R&D-activiteiten, gemeten als het aantal fte s in researchactiviteiten per duizend inwoners. Daarvoor zijn de scores afzonderlijk toegevoegd in de tabel. De drie variabelen waaruit de innovatie-output indicator is opgebouwd, zijn ten eerste patenten: het aantal patenten per miljoen inwoners. Ten tweede high- en medium-tech industrie: Het aantal werknemers in high-tech industrie (conform de afbakening door Eurostat: chemie, metaalindustrie, machine-industrie, electrotechnische industrie, transportmiddelenindustrie) per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar. En ten derde researchintensieve diensten: Het aantal werknemers in researchintensieve diensten (conform de afbakening door Eurostat: telecombedrijven, softwarebedrijven, research) per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar. De resultaten voor de 15 oude EU-landen staan in tabel 2.2. Tabel 2.2 Innovatieranglijst EU15-landen op basis van innovatie-output indicator Positie 2002 ES 2005 EU15-land Score 2002 Score 1995 Patenten 2002 HMT 2002 RD 2002 Research Zweden Finland Denemarken Duitsland Groot-Brittannië Nederland Oostenrijk Ierland Frankrijk België Italië Spanje Luxemburg Portugal Griekenland Score: z-scores, samengesteld uit Patenten, HT en RD door Bureau Louter Patenten: Patenten per miljoen inwoners (positie) HMT: Arbeidsplaatsen high- en medium-tech industrie per 1000 inwoners jaar (positie) RD: Arbeidsplaatsen researchintensieve diensten per 1000 inwoners jaar (positie) Research: Arbeidsplaatsen in R&D (publiek en privaat) per 1000 inwoners (positie) ES 2005: Positie volgens de European Scoreboard van 2005 (gebaseerd op gegevens van rond 2003) Duitsland blijkt op deze ranglijst positie 4 in te nemen en Nederland positie 6. Die positie is voor de twee landen overigens op volstrekt verschillende wijze tot stand gekomen. Beide landen scoren hoog op het aantal patenten (en in iets mindere mate op research). Maar Duitsland kent zeer veel bedrijvigheid in high- en medium tech industrie (en Nederland weinig), terwijl Nederland hoger scoort op researchintensieve diensten. Binnen Duitsland en Nederland bestaan grote regionale verschillen in innovatiekracht. In Nederland scoort Noord-Brabant duidelijk hoger dan de andere provincies. In Duitsland nemen 5

15 Zuidduitse regio s de eerste drie posities in binnen de Europese ranglijst (Oberbayern met München staat 1, Stuttgart 2 en Karlsruhe 3). Daarentegen scoren de meeste regio s in voormalig Oost-Duitsland laag. In tabel 2.3 staat de positie van de twee Nederlandse en vier Duitse regio s die in dit onderzoek centraal staan. Binnen hun land zijn zowel de Duitse regio s (met als negatieve uitzondering Weser-Ems) als de Nederlandse regio s middenmoter. Sinds het midden van de jaren negentig heeft de regio Münster de positie op de ranglijst verbeterd, terwijl Hannover is gezakt op de ranglijst. Hannover neemt van de zes regio s overigens nog steeds de hoogste positie in. Tabel 2.3 Positie regio s ruime MONT-regio op de regionale innovatieranglijst Regio Positie 2002 Positie 1995 z-score 2002 Hannover Detmold Münster Gelderland Overijssel Weser-Ems Ontwikkeling vrachtverkeer tussen regio s tot 2020 Internationale economische relaties kunnen met behulp van het SCENES model 3 worden bepaald voor de jaren 1995 en Daardoor wordt een beeld geschetst van de omvang van die relaties (uitgedrukt in tonnen vracht) en van de verwachte ontwikkeling in de tijd. Bepaald is de regio van oorsprong van de productie en de regio van bestemming van de afzet. Het gaat dus niet om verkeersstromen. De totale verkeersstromen bestaan namelijk ook uit vervoer dat door de regio heen gaat. In het geval van de A1 kan gedacht worden aan goederenstromen van mainport Rotterdam naar Oost-Europa. Naast de twaalf Nederlandse provincies zijn 27 gebieden in het buitenland onderscheiden. De gebiedsindeling is fijnmaziger naarmate de afstand tot Nederland kleiner is. In de periode zal het door productie in Nederland gegenereerde totale vrachtverkeer naar verwachting met 78% toenemen. Dat is het saldo van een toename met 49% binnen Nederland en met 131% naar het buitenland. De gemiddelde afstanden van het vrachtverkeer worden dus groter. Dat blijkt ook uit het feite dat het aandeel van het vrachtverkeer dat binnen de eigen regio blijft naar verwachting zal afnemen van 53.7% in 1995 naar 44.9% in Het aandeel van vrachtverkeer naar andere regio s binnen Nederland blijft ongeveer gelijk (van 29.8% naar 29.7%) en het aandeel van het vrachtverkeer naar het buitenland neemt toe van 16.5% in 1995 naar 25.4% in In tabel 2.4 staat de ontwikkeling van het vrachtverkeer vanuit Nederland naar een aantal relevante landen en regio s. Het totale internationale vrachtverkeer vanuit Nederland zal in een periode van 25 jaar naar verwachting toenemen met 131% (naar 455 duizend ton per dag). De groei naar Duitsland zal nog hoger zijn. Maar vooral de procentuele groei van het vrachtverkeer naar Polen/ Baltische staten en Tjechië/ Hongarije is opmerkelijk, zij het vanuit een lage basis. Wat de aandelen van regio s in het buitenland in het totale internationale vrachtverkeer betreft geldt dat voor zowel Overijssel als Gelderland Duitsland in 2020 naar verwachting een groter 3 Het SCENES model is ontwikkeld in opdracht van de Europese Commissie en heeft tot doel het Europese transportbeleid te ondersteunen. Het model simuleert alle vervoersstromen (personen en goederen), binnen de Europese Unie en van/ naar de Europese Unie op het schaalniveau van NUTS2-gebieden. 6

16 aandeel inneemt dan het nationaal gemiddelde. Hoewel de aandelen laag zijn, is sprake van een opmerkelijk verschil in aandeel van Polen/ Baltische staten en Tjechië/ Hongarije tussen Overijssel en de Randstad. Voor Overijssel is dat aandeel drie tot vier maal hoger dan voor de Randstad. Dan nog zijn die aandelen in 2020 overigens nog steeds lager dan de aandelen van elke van de nabijgelegen afzonderlijke Duitse regio s (Weser-Ems, Münster, Düsseldorf en Köln). Opmerkelijk is ook het hoge aandeel van voormalig Oost-Duitsland voor elk van de onderscheiden Nederlandse regio s. De verwachte groei van het internationaal vrachtverkeer naar Oost-Duitsland is overigens lager dan naar diverse andere Duitse regio s. Tabel 2.4 Omvang en ontwikkeling vrachtverkeer vanuit Nederland naar selectie van regio s en landen buiten Nederland Omvang 1995 Omvang 2020 Aandeel 1995 Aandeel 2020 Groei (%) Weser-Ems % Münster % Düsseldorf % Köln % Noord-Duitsland % Midden-Duitsland % Zuid-Duitsland % Oost-Duitsland % Duitsland totaal % Polen/ Baltische Staten % Tjechië/ Hongarije % Internationaal vrachtverkeer totaal % Toelichting: Omvang: Volume vrachtverkeer in tonnen per dag Aandeel: Aandeel in totaal uitgaand internationaal vrachtverkeer Groei: Procentuele groei volume vrachtverkeer Tabel 2.5 Aandeel van buitenlandse regio s/ landen in totaal internationaal vrachtverkeer per regio in Nederland, 2020 Overijssel Gelderland Randstad Nederland Weser-Ems Münster Düsseldorf Köln Noord-Duitsland Midden-Duitsland Zuid-Duitsland Oost-Duitsland Duitsland totaal Polen/ Baltische Staten Tjechië/ Hongarije Internationaal vrachtverkeer totaal

17 8

18 3 Regionale ontwikkelingen ruime MONT-regio Ontwikkelingen op regionaal niveau zijn bepaald voor een zestal grote regio s (zie figuur 3.1), namelijk: Twente/Stedendriehoek, bestaande uit de Corop-gebieden Zuidwest-Overijssel, Twente, Veluwe en Achterhoek Randstad (de provincies Zuid-Holland, Utrecht en Noord-Holland exclusief Kop van Noord-Holland en Alkmaar e.o.) Grensregio (de twee direct aan Twente grenzende NUTSIII-regio s rond Gronau en Nordhorn) De regio Osnabrück/ Münster De regio Bielefeld De regio Hannover De regionale ontwikkelingen zijn bepaald voor de periode Daarvoor zijn tussen Nederland en Duitsland exact vergelijkbare gegevensbestanden beschikbaar 4. De regionale ontwikkeling wordt voor een groot deel bepaald door de macro-economische ontwikkeling in een land. In de periode was met name de ontwikkeling van de werkgelegenheid in Nederland aanzienlijk hoger dan in Duitsland. Om een goed beeld van de Nederlandse en Duitse delen van de MONT-regio te krijgen, moeten de regionale ontwikkelingen daarom met het nationaal gemiddelde worden vergeleken. In een aantal in dit hoofdstuk gepresenteerde kaartbeelden is daarom de procentuele groei in afwijking van het nationaal gemiddelde weergegeven. Overigens zal de economische structuur sinds 2001 niet zeer sterk zijn gewijzigd. In die zin beschouwd zijn de gepresenteerde gegevens dus enigszins verouderd, maar desalniettemin in ieder geval voor de structuurgegevens bij een juiste interpretatie bruikbaar. En de gegevens voor Nederlandse en Duitse regio s zijn in ieder geval onderling volstrekt vergelijkbaar. Mede als gevolg van de zeer sterke groei in de jaren negentig is het aantal arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar in Nederland inmiddels hoger dan in Duitsland 5 (tabel 3.1). Gemeten naar regionaal-stuwende bedrijvigheid (typen economische activiteiten waarvan de vestigingsplaatskeuze niet hoofdzakelijk afhankelijk is van het lokaal of regionaal bevolkingsdraagvlak) blijft Nederland overigens achter bij Duitsland (zie ook figuur 3.2). Vooral verzorgende typen bedrijvigheid zijn sterker vertegenwoordigd in Nederland 6. Met uitzondering van traditionele industrie blijft Nederland vooral achter in de industrie. Voor regionaal-stuwende diensten, met name voor groothandel en zakelijke diensten, scoort Nederland juist iets beter dan Duitsland De gegevens zijn ontleend aan Bureau Louter (2003) De economische hittekaart van Noordwest- Europa. Van dat onderzoek heeft geen recentere update plaatsgevonden. Waarbij de score in voormalig Oost-Duitsland het nationale Duitse gemiddelde verlaagt. Hierbij past de nuancering dat met name in die verzorgende typen bedrijvigheid in Nederland meer sprake is van deeltijdwerk dan in Duitsland. 9

19 Het aantal banen is in de periode met ruim 2% per jaar sterker gegroeid in Nederland dan in Duitsland (tabel 3.2). De werkgelegenheidsfunctie (het aantal arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar) is daardoor in Nederland in korte tijd sterk toegenomen, met name als gevolg van het massaal toetreden van vrouwen tot de arbeidsmarkt. Nederland heeft daarin een inhaalslag gemaakt. De regio Twente/Stedendriehoek is overigens iets achtergebleven bij het nationaal gemiddelde, in tegenstelling tot de Randstad. De werkgelegenheidsfunctie is in Twente/ Stedendriehoek ook aanzienlijk lager dan in de Randstad. Tevens blijft Twente/Stedendriehoek wat dat betreft achter bij alle vier Duitse regio s. Voor de regio s waarin de Nederlandse en Duitse steden liggen zijn tevens de scores bepaald exclusief de steden. Dan blijkt dat het verschil in werkgelegenheidsfunctie tussen de stedelijke en de niet-stedelijke gebieden in Nederland kleiner is dan in Duitsland (met uitzondering van Bielefeld, waarvoor het verschil met de regio relatief klein is). Vooral Hannover kent een zeer belangrijke werkgelegenheidsfunctie voor de regio. De groei van de werkgelegenheid is in Twente/ Stedendriehoek hoger geweest dan in de vier Duitse regio s. Dat hangt echter volledig samen met verschillen in nationale groei. Vergeleken met het Duits gemiddelde hebben vooral de Grensregio en Osnabrück/ Münster (en in iets mindere mate Bielefeld) in de periode hoge groeicijfers van het aantal arbeidsplaatsen en het aantal inwoners gekend. Slechts in de regio Hannover bleef de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen achter bij het Duits gemiddelde. Tabel 3.1 Arbeidsplaatsen per duizend inwoners jaar, Duitsland en Nederland, 2001 Sector Duitsland Nederland Traditionele industrie Chemie en staal Metalelectro Groothandel Transport Bank- en verzekeringswezen Zakelijke diensten Land- en tuinbouw Regionaal-stuwende bedrijvigheid Verzorgende bedrijvigheid Totaal Toelichting: TI Traditionele industrie (industrie exclusief chemie/staal en metalelectro) C/S Chemie en Staal Met Metalelectro (metaalproducten, machine-industrie, electrotechnische industrie, transportmiddelindustrie) Gh Groothandel Tra Transport BV Bank- en verzekeringswezen ZD Zakelijke diensten Stuw Regionaal-stuwende bedrijvigheid (inclusief land- en tuinbouw) Verz Verzorgende bedrijvigheid Tot Totale bedrijvigheid In de Randstad en de regio Bielefeld is de relatieve vertegenwoordiging van regionaal-stuwende bedrijvigheid het hoogst (figuur 3.3), overigens met een volstrekt verschillend specialisatiepatroon, zoals nog zal blijken. Twente/Stedendriehoek scoort lager dan de vier Duitse regio s. Dat geldt overigens niet voor de regionaal-verzorgende bedrijvigheid (in tabel 3.3 staan de exacte gegevens). Eerder werd geconstateerd dat de Randstad en de regio Bielefeld ongeveer even hoog scoren wat betreft de relatieve vertegenwoordiging van regionaal-stuwende bedrijvigheid. Bielefeld dankt dat 10

20 vooral aan de industrie, de Randstad vooral aan regionaal-stuwende diensten. De economische structuur van de regio Hannover lijkt veel meer op die van de Randstad, met overigens in Hannover wat meer metalelectro en in de Randstad wat meer zakelijke diensten. De regio s waaruit de MONT-regio bestaat, kunnen als volgt worden gekarakteriseerd. Twente/Stedendriehoek is meer op industrie gericht en minder op regionaal-stuwende diensten dan het nationaal gemiddelde. Vergeleken met de Grensregio en Osnabrück/ Münster is er in Twente/Stedendriehoek echter weinig industrie gevestigd. De relatieve vertegenwoordiging van regionaal-stuwende diensten is in de MONT-regio aan beide kanten van de grens vergelijkbaar, hoewel Twente/Stedendriehoek wat transport betreft wat achterblijft. Tabel 3.2 Profielen Landen, regio s en steden studiegebied Regio Opp. Inw. (*1000) Bev. Dichth. Banen (*1000) Groei (% per jaar) Werkgel. functie km Inw. Banen Nederland % 2.3% Twente/Stedendriehoek % 2.0% Randstad % 2.5% Duitsland % 0.2% Grensregio % 1.4% Osnabrück/ Münster % 1.1% Regio Bielefeld % 0.6% Regio Hannover % -0.3% Regio's excl. steden Twente/Stedendriehoek % 1.9% Osnabrück/ Münster % 1.4% Regio Bielefeld % 0.8% Regio Hannover % 0.7% Almelo % 3.2% Hengelo % 1.4% Enschede % 1.9% Twentse steden % 2.1% Apeldoorn % 2.3% Deventer % 1.7% Zutphen % 1.1% Steden Stedendriehoek % 2.0% Stad Münster % 0.7% Stad Osnabrück % 0.2% Stad Bielefeld % 0.0% Stad Hannover % -1.2% Vier steden Duitsland % -0.4% Zes steden Nederland % 2.0% Toelichting: Bevolkingsdichtheid: Aantal inwoners per vierkante kilometer Industrie is in de Grensregio sterker vertegenwoordigd dan in Osnabrück/ Münster. Vergeleken met het Duits gemiddelde is er vooral veel traditionele industrie gevestigd en is metalelectro iets minder dan gemiddeld vertegenwoordigd (vooral Zuid-Duitsland scoort wat dat betreft hoog). Regionaal-stuwende diensten zijn minder sterk vertegenwoordigd dan in Osnabrück/ Münster. Voor de meeste segmenten zijn die verschillen overigens klein, met uitzondering van de zakelijke 11

21 diensten. Het economisch profiel van Osnabrück/ Münster lijkt vrij sterk op het Duits gemiddelde, met iets minder chemie en staal, metalelectro en zakelijke diensten, iets meer groothandel en veel meer traditionele industrie. De gehele zone Randstad-Hannover overziende kan worden gesteld dat aan de twee uiteinden vooral regionaal-stuwende diensten sterk zijn vertegenwoordigd. Dat geldt zowel voor distributieactiviteiten (groothandel en transport) als voor kennisdiensten (bank- en verzekeringswezen en zakelijke diensten). Kantooractiviteiten en distributie (met twee mainports in de Randstad en een knooppuntfunctie voor stromen in noord-zuid en west-oost richting van Hannover) geven deze twee regio s hun economische kleur. In het middengedeelte van de zone (met daarin de MONTregio) vormt industrie een belangrijke drager van de economie. Vooral traditionele industrie is sterk vertegenwoordigd vergeleken met het nationaal gemiddelde. Voor de meer moderne typen industrie (chemie en staal; metalelectro) geldt dat minder, met uitzondering van de regio Bielefeld, waar metalelectro sterk is vertegenwoordigd. Distributie-activiteiten zijn in het middengedeelte vooralsnog ongeveer conform het nationaal gemiddelde vertegenwoordigd. Tabel 3.3 Economische specialisaties per regio, Arbeidsplaatsen per duizend inwoners jaar TI C/S Met Gh Tra BV ZD Stuw Verz Tot Nederland Twente/Stedendriehoek Randstad Duitsland Grensregio Osnabrück/ Münster Regio Bielefeld Regio Hannover Almelo Hengelo Enschede Apeldoorn Deventer Zutphen Stad Münster Stad Osnabrück Stad Bielefeld Stad Hannover Vier steden Duitsland Zes steden Nederland Toelichting: TI Traditionele industrie (industrie exclusief chemie/staal en metalelectro) C/S Chemie en Staal Met Metalelectro (metaalproducten, machine-industrie, electrotechnische industrie, transportmiddelindustrie) Gh Groothandel Tra Transport BV Bank- en verzekeringswezen ZD Zakelijke diensten Stuw Regionaal-stuwende bedrijvigheid (inclusief land- en tuinbouw) Verz Verzorgende bedrijvigheid Tot Totale bedrijvigheid 12

22 Naast de huidige relatieve vertegenwoordiging geeft ook de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen zicht op het economisch presteren van regio s. Daarbij zijn hier, naast de totale bedrijvigheid, vier brede economische sectoren onderscheiden: drie regionaal-stuwende sectoren, namelijk industrie, distributie-activiteiten (groothandel en transport) en kennisdiensten (bank- en verzekeringswezen en zakelijke diensten) en verzorgende activiteiten (zie figuur 3.4). In de figuur zijn ook de nationale gemiddelden weergegeven. Eerder is al opgemerkt dat de economische prestaties van regio s in sterke mate worden bepaald door de nationale macro-economische ontwikkeling. Naast een onderlinge vergelijking van de regio s is daarom een vergelijking met het nationaal gemiddelde van belang. Juist daaruit blijkt hoe regio s relatief scoren. Eerder is al ingegaan op de relatieve vertegenwoordiging van economische activiteiten. Hier richt de aandacht zich vooral op de groeiprestaties in de periode In de eerste plaats vallen daarbij de grote onderlinge verschillen op tussen de brede economische sectoren. In kennisdiensten is de gemiddelde jaarlijkse procentuele groei aanzienlijk hoger geweest dan in industrie. Distributie-activiteiten nemen een tussenpositie in. De hogere groei in Nederland dan in Duitsland geldt voor alle vier brede economische sectoren. Industrie blijkt in de MONT-regio (Twente/Stedendriehoek, Grensregio, Osnabrück/ Münster) relatief goed gepresteerd te hebben (dat wil zeggen: relatief ten opzichte van het nationaal gemiddelde; in elke regio was echter sprake van een afname van de industrie). In nog sterkere mate geldt dat voor distributie-activiteiten. Hoewel de relatieve vertegenwoordiging in 2001 voor distributie-activiteiten nog steeds lager was dan in de andere drie regio s (Randstad, Bielefeld en Hannover), waren de groeiprestaties beter dan het nationaal gemiddelde. Vooral de zeer sterke groei in de Grensregio en Osnabrück/ Münster valt daarbij op. Dat gaat overigens mogelijk gedeeltelijk ten koste van de groei in Twente/Stedendriehoek. In hoofdstuk 8 van De economische hittekaart van Noordwest-Europa 7 wordt ten aanzien van het Emsland (maar dat geldt naar alle waarschijnlijkheid ook voor de Grensregio en Osnabrück/ Münster) het volgende gesteld: With respect to the growth of regions close to the Dutch border some developments are of importance. On the one hand, the Emsland took at least twofold advantage of the favourable economic development of the Netherlands: First, as the borders in the EU are getting less important, the Emsland became less and less remote in an international context over the decades. Second, Dutch firms (for instance logistic companies) founded branch plants in the Emsland as the land prices are considerably lower in the Emsland. On the other hand the above average economic performance is not only due to the positive effects from the Netherlands. Due to a very offensive and active economic orientated policy the region managed to attract a couple of investments to the region. Furthermore, tangible and intangible location factors as land prices, quality and price of the labour force and quality of life seem to have positive effects on the endogenous economic development as well. Bureau Louter (2003), pp. 87 Ook kennisdiensten zijn in de MONT-regio sterker gegroeid dan het nationaal gemiddelde, hoewel slechts voor de Grensregio sprake was van een substantieel verschil met het nationaal gemiddelde, overigens vanaf een zeer lage basis. In tegenstelling tot veel ruimte per arbeidsplaats 7 Bureau Louter (2003) De economische hittekaart van Noordwest-Europa, Hoofdstuk 8 Spatial economic developments in Germany. Dat hoofdstuk is geschreven door Frans-Jozef Bade en Michael Kiehl van de Universiteit Dortmund. 13