Technologische topregio s in Europa 1

Transcriptie

1 Technologie wordt gezien als het belangrijkste Europese wapen om de concurrentiestrijd met de Verenigde Staten en Zuidoost-Azië aan te gaan. De vraag is waar in Europa het vermogen om nieuwe producten en diensten te ontwikkelen het hoogst is. Peter Louter legt bijna 200 Europese regio s in 15 landen langs de meetlat en bepaalt het verband met het Bruto Regionaal Product. Peter Louter Bureau Louter 1 Tussen regio s in Europa bestaan aanzienlijke verschillen in economische kracht (zie kaart 1 waarin verschillen in Bruto Regionaal Product per inwoner zijn weergegeven). Als een belangrijke factor achter verschillen in welvaart wordt het innovatievermogen gezien, dat wil zeggen: de mate waarin nieuwe producten en diensten kunnen worden ontwikkeld en op de markt gebracht. Producten en diensten die zich in het begin van hun levenscyclus bevinden leveren veelal meer geld op dan producten en diensten waarvoor op prijs moet worden geconcurreerd. De vraag is nu hoe verschillen in innovatievermogen gemeten kunnen worden. In dit artikel wordt daarvoor een eenvoudige maatstaf gepresenteerd, die is gebaseerd op een beperkt aantal indicatoren. Er wordt zowel aandacht besteed aan de vijftien oude EU-landen als aan de regio s daarbinnen. Een indicator voor innovatievermogen Er zijn verschillende indicatoren om innovatievermogen te meten. Genoemd kunnen worden het aantal patenten, de omvang van R&D-inspanningen, het aandeel van nieuwe producten of diensten in de totale omzet, de aanwezigheid van technologisch hoogwaardige typen bedrijvigheid en de kwaliteiten van het arbeidsaanbod (onder andere te meten via het opleidingsniveau). Al deze indicatoren kennen hun sterke en zwakke punten. Ook leveren beperkingen in het statistisch materiaal problemen op bij het vergelijkbaar maken van innovatieprestaties tussen landen en regio s. De diverse indicatoren om innovatievermogen te meten, kunnen op verschillende wijzen in categorieën worden ingedeeld. Een belangrijk onderscheid is of het om inputs of outputs van het innovatieproces gaat. Bij inputs kan gedacht worden aan R&D-inspanningen en aan personeel met bepaalde kwalificaties (zowel het opleidingsniveau als on-the-job-training). Bij outputs kan worden gedacht aan het aantal patenten. Bij een beschouwing op regionaal niveau is ook de omvang van de bedrijvigheid (technologisch hoogwaardige industrie en nieuwe diensten) van belang als indicator van de mate waarin het regionaal innovatiepotentieel is omgezet in concrete economische activiteiten. In dit artikel worden de resultaten gepresenteerd van een innovatieoutput indicator die is gebaseerd op een drietal variabelen die samenhangen met de output van het innovatieproces. De resultaten daarvan geven slechts een ruwe indicatie van de innovatiekracht van regio s. Case-studies (zoals in recent onderzoek van Technopolis 2 ) en/of verbreding van het aantal indicatoren is gewenst voor dieper inzicht in de drijvende krachten achter de ontwikkeling van technologische topregio s. 1 2 Een kortere versie van dit artikel is verschenen in S&RO van 24 juni Technopolis BV (2005) Hot spots in Europe. Concept-rapport in opdracht van Ministerie van Economische Zaken. 1

2 Kaart 1 Bruto Toegevoegde Waarde per inwoner, of meer tot tot tot tot tot tot minder dan

3 Naast de innovatie-output indicator is in dit artikel ook aandacht besteed aan een innovatie-input indicator, namelijk de omvang van R&D-activiteiten, gemeten als het aantal fte s in researchactiviteiten per duizend inwoners. Een andere mogelijke indicator, het opleidingsniveau van werknemers, komt niet in aanmerking. Het gegevensmateriaal daarvoor is niet toereikend, onder andere door de moeilijke vergelijkbaarheid tussen landen en door het feit dat geen onderscheid gemaakt kan worden naar opleidingstype (bijvoorbeeld het aandeel van technisch opgeleiden). De drie variabelen waaruit de innovatie-output indicator is opgebouwd, zijn ten eerste patenten: het aantal patenten per miljoen inwoners. Ten tweede high- en medium-tech industrie: Het aantal werknemers in high-tech industrie (conform de afbakening door Eurostat: chemie, metaalindustrie, machine-industrie, electrotechnische industrie, transportmiddelenindustrie) per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar. En ten derde researchintensieve diensten: Het aantal werknemers in researchintensieve diensten (conform de afbakening door Eurostat: telecombedrijven, softwarebedrijven, research) per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar. Uit de gekozen variabelen blijkt dat het gaat om een indicator die vooral technologische innovatiekracht meet. Innovaties op het vlak van procestechnologie en nieuwe vormen van marketing en organisatie van bedrijfsprocessen worden met deze indicator niet gemeten. Ook een zachte innovatie-indiactor als design, waarin vooral Italië goed is, wordt niet meegenomen. Aan de hand van Eurostat-gegevens is een database opgebouwd voor alle zogenaamde NUTSIIregio s (in Nederland de twaalf provincies) voor de jaren 1995 en. Met statistische technieken (log-transformaties en het bepalen van z-scores) zijn alle variabelen onderling vergelijkbaar gemaakt en is een totaalscore bepaald door aan elk van de drie variabelen een gelijk gewicht toe te kennen. Toptechnologie in Scandinavië De drie Scandinavische landen voeren de innovatieranglijst van de 15 EU-landen aan (zie tabel 1). De staart wordt gevormd door de Zuid-Europese landen, aangevuld met Luxemburg. Er is sprake van een middenmoot, bestaande uit Nederland, Oostenrijk, Ierland, Frankrijk en België waarvoor de scores dicht bij elkaar liggen. Gestegen op de ranglijst sinds 1995 zijn Finland, Nederland, Ierland en Spanje. Dat zijn ook landen die in de periode in het algemeen een relatief sterke groei van de economie hebben laten zien 3. De sterkste toename in score (van naar 0.36) heeft Ierland gekend. Gedaald op de ranglijst zijn Denemarken, Duitsland, Frankrijk, België, Italië en Luxemburg. Opmerkelijk is dat voor elk van de vier landen met de grootste economie (Duitsland, Groot- Brittannië, Frankrijk en Italië) een afname van hun score resulteerde. In tabel 1 is ook de positie van de EU15-landen voor de omvang van R&D-activiteiten aangegeven. Er blijkt een sterk verband te bestaan met de innovatie-output indicator. Indien een totaalindicator zou worden samengesteld op basis van de drie output-variabelen en de researchvariabele in plaats van alleen op basis van de drie output-indicatoren, dan zou de ranglijst exact gelijk blijven met uitzondering van België (van 10 naar 8), Ierland (van 8 naar 10), Luxemburg (van 13 naar 12) en Spanje (van 12 naar 13). Daaruit mag ook worden geconcludeerd dat er op nationaal niveau een globaal verband bestaat tussen input en output van innovatieprocessen. Er zijn echter uitzonderingen. Luxemburg kent veel research-activiteiten, maar zeer weinig technologisch hoogwaardige industrie en diensten. En in Ierland zijn er juist weinig researchactiviteiten, maar relatief veel technologisch hoogwaardige industrie en diensten (onder andere filialen van Amerikaanse high-tech bedrijven). 3 Zie Bureau Louter (2003) De economische hittekaart van Noordwest-Europa. 3

4 De posities voor de vier indicatoren liggen voor de meeste landen dicht bij elkaar. Alle verschillende variabelen wijzen dus min of meer in dezelfde richting. Daarmee is ook de uiteindelijke volgorde van landen naar hun (technologisch) innovatievermogen niet sterk afhankelijk van de gekozen variabelen en dus vrij robuust. Soms verschillen de scores op de vier variabelen echter onderling. Zo blijft voor Duitsland de score op researchintensieve diensten wat achter, scoort Groot-Brittanië, evenals Ierland hoger op de omvang van de bedrijvigheid in technologsich hoogwaardige industrie en diensten dan op patenten en research (en geldt voor Luxemburg een omgekeerd patroon) en kent Italië opmerkelijk weinig research-activiteiten. Voor Nederland is het duidelijk achterblijven van de omvang van de bedrijvigheid in high- en mediumtech industrie opvallend. Tabel 1 Innovatieranglijst EU15-landen op basis van innovatie-output indicator Positie Positie 1995 EU15-land Score Score 1995 Patenten HMT RD Research Zweden Finland Denemarken Duitsland Groot-Brittannië Nederland Oostenrijk Ierland Frankrijk België Italië Spanje Luxemburg Portugal Griekenland Score: z-scores, samengesteld uit Patenten, HT en RD Patenten: Patenten per miljoen inwoners (positie) HMT: Arbeidsplaatsen high- en medium-tech industrie per 1000 inwoners jaar (positie) RD: Arbeidsplaatsen researchintensieve diensten per 1000 inwoners jaar (positie) Research: Arbeidsplaatsen in R&D (publiek en privaat) per 1000 inwoners (positie) Topregio s in Zuid-Duitsland Voor dertien landen waren voldoende Eurostat-gegevens beschikbaar om een vergelijking tussen regio s mogelijk te maken (voor Griekenland en Portugal was dat niet mogelijk). In de top-25 staan maar liefst twaalf Duitse regio s, en daarnaast nog zes regio s uit Groot-Brittannië, vier uit Zweden en één uit Frankrijk, Nederland en Finland (zie tabel 2). Bij de Duitse regio s betreft het veelal regio s in Zuid-Duitsland en in Groot-Brittannië regio s in Zuidoost-Engeland (zie ook kaart 2). Mochten dat afzonderlijke landen zijn geweest dan zouden zij topposities in de landenranglijst hebben ingenomen. Nu wordt de nationale score omlaaggehaald door minder goed scorende andere delen van het land. De regio Helsinki staat op deze lijst op nummer 5, maar stond in 1995 nog op positie 8 en kent van alle regio s de hoogste research-intensiteit. De research-intensiteit is ook opgenomen in tabel 2. Daarover ontbreken echter regionale gegevens voor een aantal landen (onder andere Groot-Brittannië). Enkele uitzonderingen daargelaten blijkt dat de regio s die hoog scoren op de innovatie-output indicator veelal ook hoog scoren op de researchintensiteit. Die uitzonderingen zijn enkele regio s in Zuid-Duitsland (Freiburg, Unterfranken, Schwaben), waar vooral veel bedrijvigheid in high- en medium-tech industrie is gevestigd, mogelijk al in een wat meer gevorderd stadium in de productlevenscyclus. Op hoger ruimtelijk schaalniveau profiteren deze regio s van research-inspanningen elders in Zuid- Duitsland. 4

5 Tabel 2 Innovatieranglijst Europese regio s top-25 Positie Regio Score Patenten HMT RD Research Oberbayern (München) Stuttgart Karlsruhe Berkshire e.o. (Reading) n.b. 5 Uusimaa (Helsinki) Stockholm Darmstadt (Frankfurt) Tübingen (Ulm) Rheinhessen-Pfalz (Ludwigshafen) Mittelfranken (Nurnberg) Noord-Brabant Freiburg Östra Mellansverige (Uppsala) Bedfordshire e.o. (Luton) n.b. 15 Västsverige (Goteborg) Hampshire (Southampton) n.b. 17 Sydsverige (Malmo) Île de France (Parijs) East Anglia (Cambridge) n.b. 20 Herefordshire e.o. (Worcester) n.b. 21 Unterfranken (Würzburg) Schwaben (Augsburg) Köln Gloucestershire e.o. (Bristol) n.b. 25 Oberpfalz (Regensburg) Score: z-scores, samengesteld uit Patenten, HMT en HD (EU15-landen exclusief Griekenland en Portugal: Totaal 185 regio s) Patenten: Patenten per miljoen inwoners (positie) HMT: Arbeidsplaatsen high- en medium-tech industrie per 1000 inwoners jaar (positie) RD: Research: Arbeidsplaatsen researchintensieve diensten per 1000 inwoners jaar (positie) Arbeidsplaatsen in R&D (publiek en privaat) per 1000 inwoners (positie; geen regionale verdeling bekend voor België, Denemarken, Ierland, Luxemburg en Groot-Brittannië: Totaal 133 regio s) Het onderscheid naar variabelen maakt duidelijk dat voor regio s, in veel sterkere mate dan voor landen, sprake is van specialisaties in bepaalde typen innovatiegerelateerde aspecten. De hoofdstedelijke regio s Stockholm, Helsinki en Île de France (regio Parijs), maar ook Wenen, Berlijn en Madrid (alle niet in de top-25 van de innovatie-output indicator) zijn voorbeelden van regio s met een hoge research-intensiteit, maar weinig high- en medium-tech industrie. Daarbij moet worden aangetekend dat uit het Technopolis-rapport blijkt dat Stockholm en Helsinki zich daarbinnen toeleggen op de meest research-intensieve, maar vooralsnog kleine segmenten. In tabel 3 staat de top-20 van regio s naar hun research-intensiteit. Gegevens voor onder andere Groot-Brittannië en België ontbreken overigens. Voor zes van de acht landen waarvoor regionale gegevens beschikbaar zijn, staat de hoofdstad in de top-20. In de top-20 staan drie Finse en vijf Zweedse regio s. Van de Duitse regio s staan er negen in de top-20, waarvan zes Zuid-Duitse. Specialisatiepatronen Input en output van innovatieprocessen kunnen, maar behoeven niet altijd in dezelfde regio te zijn geconcentreerd. Er is veelal sprake van nationale specialisatiepatronen, waarbij de ene regio zich meer toelegt op (fundamentele) research, vaak gepaard gaande met veel patenten, terwijl de andere regio zich vooral toelegt op de productie van technologisch hoogwaardige producten of diensten. Oberbayern is bij uitstek een regio die op alle fronten goed scoort, maar in Stuttgart, de regio met de meest omvangrijke high- en medium-tech industrie en een zeer hoog aantal patenten, 5

6 zijn researchintensieve diensten niet sterk vertegenwoordigd. Aan de hand van tabel 2 kan voor de top-25 regio s een globale indeling in vier typen regio s worden samengesteld (aannemend dat voor de Engelse regio s een met de andere regio s vergelijkbaar niveau van researchinspanningen bestaat). Tabel 3 Research-intensiteit regio s, top-20 Positie Regio Research: Banen per duizend inwoners, Uusimaa (Helsinki) Stockholm Vienna Oberbayern (München) Braunschweig Île de France Pohjois-Suomi (Oulu, thuisbasis van Nokia) Östra Mellansverige (Uppsala) Övre Norrland (Noorden van Zweden) Stuttgart Västsverige (Göteborg) Karlsruhe Tübingen Berlin Etela-Suomi (Tampere) Sydsverige (Malmö) Mittelfranken (Nürnberg) Darmstadt (Frankfurt) Comunidad de Madrid Köln 9.9 Gegevens niet voor regio s bekend voor Groot-Brittannië, Denemarken, België, Luxemburg, Ierland, Portugal en Griekenland. Ten eerste gediversificeerde technologieregio s, waarin de posities voor alle variabelen ongeveer gelijk zijn: Oberbayern, Karlsruhe, Darmstadt en Köln in Duitsland, Västsverige en Östra Mellansverige in Zweden en het Engelse Herefordshire e.o. Ten tweede technologieregio s met een achterblijvende vertegenwoordiging van researchintensieve diensten. Dat zijn in alle gevallen Duitse regio s, namelijk: Stuttgart, Tübingen, Mittelfranken, Rheinhessen-Pfalz, Freiburg, Unterfranken en Oberpfalz. Ten derde technologieregio s met een achterblijvende vertegenwoordiging van high- en medium-tech industrie: Stockholm, Sydsverige, Helsinki, Ilede-France en East Anglia. En ten vierde Engelse technologieregio s met een sterke vertegenwoordiging van researchintensieve diensten (Berkshire e.o., Bedfordshire e.o., Gloucestershire e.o. en Hampshire). Twee regio s vallen buiten deze typologie, namelijk Schwaben, dat naast een matige vertegenwoordiging van researchintensieve diensten ook relatief weinig research-activiteiten herbergt en Noord-Brabant, dat voor patenten een veel hogere positie inneemt dan voor de andere variabelen. Die patenten zijn voor een belangrijk deel te danken aan Philips. Geconstateerd moet ook worden dat Noord-Brabant wat betreft de vertegenwoordiging van high-tech industrie en researchintensieve diensten geen topspeler is in Europa. Binnen Noord-Brabant is overigens weer sprake van een sterke concentratie van de innovatiekracht in Zuidoost-Brabant, waar in sterkere mate dan in de andere Brabantse regio s high-tech industrie en researchintensieve diensten zijn geconcentreerd. In een, inmiddels op enigszins verouderde gegevens gebaseerd, onderzoek 4 4 P.J. Louter en R.H.E.M. Smits (1997) De technologiekaart van Nederland, TNO Inro, Delft. 6

7 Kaart 2 Innovatie-indicator NUTSII-regio's, Score 1.37 of meer 0.95 tot tot tot tot tot tot minder dan

8 Kaart 3 Verandering innovatie-indicator NUTSII-regio's, Verandering score 0.43 of meer 0.26 tot tot tot tot tot tot minder dan

9 waarin op soortgelijke wijze als in dit artikel, op basis van een aantal indicatoren, een rangordening is aangebracht, staat Zuidoost-Brabant op nummer 1 van een veertigtal vergeleken regio s in Nederland (de zogenaamde Corop-regio s). De lijst wordt overheerst door regio s in Zuidoost-Nederland. Zuid-Limburg staat op 3, Noord-Limburg op 4, West Noord-Brabant op 8 en Noordoost Noord-Brabant op 9. Buiten het zuidoosten worden de hoogste posities ingenomen door Gooi en Vechtstreek (op 2; maar deze regio zal sinds het midden van de jaren negentig gezakt zijn op de ranglijst door het inkrimpen van de electrotechnische industrie), Delft en Westland (op 5) en Twente (op 6). Ontwikkeling De veranderingen in score op de innovatie-output indicator in de periode (zie kaart 3) laten een beeld zien waarin nationale verschillen naar voren komen, maar ook binnen landen sprake is van duidelijke verschillen tussen regio s. Regio s in Finland, Ierland en grote delen van Spanje zagen de score op de innovatie-output indicator toenemen. In veel regio s in Frankrijk en Groot-Brittannië (met uitzondering van Zuid-Engeland) nam de score af. In de Benelux is vooral in het centrale deel de score toegenomen. Ook grote delen van Zuid- Duitsland zagen hun score nog verder oplopen. In Italië kenden de regio s in het Noorden groei, maar opvallend genoeg ook diverse regio s in het Zuiden. Daarbij moet bedacht worden dat het daarbij ging om een laag aanvangsniveau in De ontwikkelingen in kaart 3 moeten dan ook altijd in samenhang worden gezien met de huidige situatie (in kaart 2). Figuur 1 Verband innovatie-output indicator en Bruto Nationaal Product per hoofd, Innovatieoutputindicator Luxemburg GDP Verband innovatie en welvaart Met uitzondering van het kleine Luxemburg, dat het hoge Bruto Nationaal Product aan andere economische activiteiten ontleent dan aan de productie van technologisch hoogwaardige producten en diensten, bestaat er op nationaal niveau een sterk verband tussen het innovatievermogen, zoals gemeten via de innovatie-output indicator en het Bruto Nationaal Product (zie figuur 1). Wordt de uitbijter Luxemburg buiten beschouwing gelaten, dan resulteert 9

10 tussen de z-scores voor het Bruto Nationaal product per inwoner en de innovatie-output een sterke statistische samenhang (een R 2 van 0.86). Ook op regionaal niveau kan het verband tussen de innovatie-output indicator en het Bruto Regionaal Product worden weergegeven (zie figuur 2). Hoewel er in grote lijnen sprake lijkt te zijn van een verband, zijn er ook regio s die sterk afwijken van de lijn die gelijke scores voor BRP per inwoner en innovatie-output aangeeft. Zeker op regionaal niveau kunnen andere typen economische activiteiten dan het ontwikkelen en op de markt brengen van innovatieve producten en diensten voor welvaart zorgen. Voorbeelden zijn bestuurscentra (zie de in de figuur aangegeven nationale hoofdsteden -- waar overigens ook in veel gevallen research-activiteiten zijn geconcentreerd), centra met distributie-activiteiten, financiële centra en toeristengebieden. Figuur 2 Verband innovatie-output indicator en Bruto Regionaal Product per hoofd, Innovatieoutputindicator hoofdstad overige regio -4 GDP In formule [1] staan de uitkomsten van een zeer eenvoudig model om regionale verschillen in Bruto Regionaal Product per inwoner (BRP) te bepalen. Dit zou uiteraard nog uitgebreid kunnen worden met andere variabelen. De innovatie-output indicator (Inno) en de hoofdstadstatus (Hoofd) blijken beide een statistisch sterk significante bijdrage aan de verklaring van regionale verschillen in BRP per inwoner te leveren (de zogenaamde t-waarden zijn tussen haakjes toegevoegd; van een statistisch significant verband is al sprake bij een t-waarde van 2.0). De verklaringsgraad (een R 2 van 0.73) is wat lager dan op nationaal niveau. [1] BRP/Inw. = Inno Hoofd (18.8) (7.6) R 2 = 0.73 Toelichting: BRP/Inw. Inno Hoofd Bruto Regionaal Product per inwoner (z-score) Innovatie-output indicator (z-score) Dummyvariabele voor aanwezigheid hoofdstad in regio 10

11 Regio s waarvoor het feitelijk BRP per inwoner veel hoger is dan volgens dit eenvoudige model voorspeld wordt zijn enkele regio s met hoofdsteden (Luxemburg, Londen, Noord-Holland, Wenen, Brussel), landelijke regio s in Noord-Italië en Noord-Zweden, toeristische eilanden(groepen) als Åland, de Balearen en de Canarische eilanden en de Noordduitse havensteden Bremen en Hamburg. Naast Noord-Holland is ook in Utrecht sprake van een hoog BRP per hoofd ten opzichte van de innovatie-output indicator. Regio s waarvoor het feitelijk BRP per inwoner juist veel lager is dan volgens het gehanteerde rekenmodel zijn vooral te vinden in Duitsland (voor een groot deel in voormalig Oost-Duitsland) en Wallonië. Met name voor Oost-Duitsland en Wallonië geldt dat delen van de overgebleven industrie daar technologisch hoogwaardig zijn, maar dat door ingrijpende industriële herstructureringen in de laatste decennia het BRP per hoofd er relatief laag is. Regio s van dit type komen in Nederland niet voor. Mogelijk spelen bij het gevonden verband nationale factoren een allesbepalende rol. Om dat na te gaan is ook tussen de scores op het Bruto Regionaal Product per inwoner in afwijking van het nationaal gemiddelde en de innovatie-output indicator in afwijking van het nationaal gemiddelde de statistische samenhang gemeten (zie vergelijking 2). [2] BRP/Inw. = Inno Hoofd (15.1) (6.1) R 2 = 0.65 Toelichting: BRP/Inw. Inno Hoofd Bruto Regionaal Product per inwoner (z-score); in afwijking van nationaal gemiddelde Innovatie-output indicator (z-score); in afwijking van nationaal gemiddelde Dummyvariabele voor aanwezigheid hoofdstad in regio Hoewel het statistisch verband iets minder sterk is dan in vergelijking 1, is ook na uitschakelen van het nationaal effect nog steeds sprake van een zeer sterke samenhang tussen innovatie en Bruto Regionaal Product per hoofd. Het is dus zeker niet zo dat het verband tussen innovatie en regionale welvaart volledig door nationale factoren wordt bepaald. Regionale factoren blijken ook van groot belang te zijn. Resumerend Regio s met een hoog innovatievermogen zijn Zuid-Duitsland en Zuidoost-Engeland. Daarnaast kennen diverse gebieden in Zweden een hoog innovatievermogen. Ook de andere Scandinavische landen Finland (met een sterk opkomende regio Helsinki) en Denemarken staan aan de Europese top van de innovatieranglijst. Tenslotte zijn er nog diverse over Europa verspreide technologische topregio s aan te wijzen. Noord-Brabant is er daar één van. Tezamen met Limburg en aangrenzende Belgische regio s zou zich hier een technologische topregio kunnen gaan ontwikkelen. Het verband tussen de innovatie-output indicator en het Bruto Nationaal Product per inwoner blijkt voor landen sterk te zijn. Ook voor regio s resulteert een sterk verband. Hier geldt in sterkere mate dat het scheppen van een topmilieu voor de ontwikkeling van innovatieve producten en diensten niet de enige manier is waarop een regio welvaart kan genereren. Zo scoren bestuurlijke centra een aanzienlijk hoger Bruto Regionaal Product per inwoner dan op grond van hun innovatie-output indicator verwacht mocht worden. De analyses in dit artikel lijken er desalniettemin wel op te wijzen dat technologische topregio s veelal een hoog Bruto Regionaal Product per inwoner kennen. Er zijn overigens meerdere wijzen waarop het predikaat technologische topregio waargemaakt kan worden. Hoewel er diverse regio s zijn waar alle in dit artikel onderscheiden vier variabelen 11

12 (patenten, high-tech industrie, researchintensieve diensten, research) hoge scores kennen, zijn er ook regio s waar bepaalde elementen ontbreken. In het Technopolis-rapport wordt er op gewezen dat niet alle schakels van de innovatieketen in dezelfde mate aanwezig behoeven te zijn in een regio. Aansluiting bij nationale of zelfs internationale innovatienetwerken kan voor compensatie van ontbrekende schakels zorgen. 12