Energiebesparingsplan IDC

Transcriptie

1

2

3 Energiebesparingsplan IDC Auteur: R. Breeuwsma, P. Hoeve Datum: 13 oktober 2014 Versie: 1.0 Status: Definitief

4 M A N A G E M E N T S A M E N V A T T I N G Medio 2014 is gestart met de uitvoering van het Concern Breed Energiebesparingsbeleid (RIS ). De doelstelling van het CEB is om in % energiebesparing en 10% lokaal duurzaam opgewekte energie te realiseren in gemeentelijke gebouwen, objecten en installaties. In april 2014 zijn de verschillende gemeentelijke diensten middels een uitvoeringsbrief geïnformeerd hoe zij invulling kunnen geven aan het CEB. Naast de energetische doelstellingen geeft die brief de instrumenten aan waarmee de diensten aan de slag kunnen gaan en waarmee zijn verantwoording kunnen afleggen. Een van deze instrumenten is het Energiebesparingsplan. Dit plan toont de strategie die het IDC volgt in de periode om de CEB doelstellingen te halen. Daarnaast geeft het concreet acties weer voor 2015 in de vorm van energiebesparende maatregelen. De bedoeling is dat verbruiken verder jaarlijks in een aparte rapportage worden gegeven. Dit plan omvat de volgende onderwerpen: Verantwoording over de gebouwen binnen de CEB scope IDC in 2013 ten opzichte van 2012; Strategie en werkwijze energiebesparing Energiebesparende maatregelen periode Verantwoording over de gebouwen binnen de CEB scope IDC 2013 In het document Energie Referentiejaar 2012 zijn de gebouwen genoemd die in eigendom of in eigen gebruik zijn van het IDC. Door onder andere overheveling van panden en gemaakte keuzes beperkt de scope van het IDC voor het energiebesparend beleid conform de concerndoelstellingen zich tot het Stadhuiscomplex (inclusief Bibliotheek), Stadskantoor Leyweg (inclusief Bibliotheek) en de stadsdeelkantoren Haagse Hout, Laak, Loosduinen en Scheveningen (inclusief Bibliotheek). Uit de energieverbruiken over 2013 kunnen de volgende conclusies getrokken worden: Ten opzichte van het referentiejaar 2012 is er in 2013 in de gebouwen binnen de scope 2,0 % minder primaire energie verbruikt en is 13,7 % lokaal en op duurzame wijze energie opgewekt. Strategie en werkwijze energiebesparing De strategie om te voldoen aan de energetische doelstellingen is om in eerste instantie gebouw gebonden maatregelen te nemen. Bij het nemen van maatregelen zal vooral ook worden gekeken naar het comfort van de gebruikers van panden. De werkwijze van het IDC ligt vast in het Handboek Energie G&I en is gebaseerd op ISO en laat zich kenmerken door een Plan-Do-Act-Check cyclus. Energiebesparende maatregelen In de periode is uitgebreid geïnvesteerd in energiebesparing van de gebouwen van het IDC. Door de genomen maatregelen is het energieverbruik in de betreffende gebouwen in totaal zo n GJ gedaald (circa 8% van het verbruik referentiejaar 2012). Het IDC heeft mede door gebruik te maken van het beschikbaar gestelde raadskrediet (RIS ) in de jaren 2009 tot en met 2014 invulling kunnen geven aan de wettelijke verplichtingen. De verplichting houdt onder andere in om alle energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van minder dan 5 jaar uit te voeren. Bovenstaande acties hebben een direct gevolg op de in dit plan gepresenteerde maatregelen. Als gevolg hiervan zijn de maatregelen over het algemeen minder effectief en kostbaarder. Met de set maatregelen die opgenomen in het energiebesparingsplan en de maatregelen die genomen zijn in 2013 is de prognose dat 2013 tot en met 2020 in totaal 13% energie wordt bespaard ten opzichte van het referentiejaar Daarmee voldoet het IDC aan de CEB doelstellingen. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

5 Tabel 0 : Gerealiseerde en geplande energiebesparing CEB scope gebouwen IDC Gecorrigeerde Primaire energie [ afgerond op 100 GJ] Percentage t.o.v. referentiejaar 2012 [%] Totaal gerealiseerde besparing % Totaal gemeten besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal % Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

6 INHOUD M A N A G E M E N T S A M E N V A T T I N G INLEIDING Verantwoording referentiejaar CEB scope gebouwen IDC Energetische doelstellingen IDC Verantwoording energieverbruiken Energielabels Opgewekte duurzame energie Werkwijze energiemanagemanent en Energiebesparende maatregelen Inrichting Energiemanagement IDC Historie energiebesparende maatregelen Energiebesparende maatregelen IDC C O N C L U S I E S BIJLAGE 1: Gebouwen scope referentiejaar BIJLAGE 2: Energieverbruik gebouwen SCOPE IDC BIJLAGE 3: Energiezorgsysteem IDC BIJLAGE 4: Energiebesparende maatregelen IDC Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

7 1. I N L E I D I N G Medio 2014 is gestart met de uitvoering van het Concern Breed Energiebesparingsbeleid (CEB RIS ). De doelstelling van het CEB is om in 2020 een substantiële energiebesparing te realiseren in gemeentelijke gebouwen, objecten en installaties. In april 2014 zijn de verschillende gemeentelijke diensten middels een uitvoeringsbrief geïnformeerd hoe zij invulling kunnen geven aan het CEB. Naast de energetische doelstellingen geeft die brief de instrumenten waarmee de diensten aan de slag kunnen gaan en waarmee zijn verantwoording kunnen afleggen. Een van deze instrumenten is het Energiebesparingsplan. In dit eerste Energiebesparingplan doet het IDC verslag van de strategie die gevolgd zal worden in de periode om de CEB doelstellingen te halen. Daarnaast geeft het concreet acties weer voor 2015 in de vorm van energiebesparende maatregelen. Omdat dit het eerste plan is wat verschijnt wordt ook ingegaan op de energieverbruiken van De bedoeling is dat verbruiken verder jaarlijks in een aparte worden gerapporteerd. In hoofdstuk twee wordt een verantwoording gegeven van de situatie bij het IDC ten opzichte van het referentiejaar 2012 (het gekozen referentiejaar van CEB). Achtereenvolgens komen aan bod de scope en de veranderingen daarin, de uiteindelijke energetische doelstellingen voor het IDC, de energieverbruiken van 2013 ten opzichte van het referentieverbruik 2012, de stand van zaken omtrent de energielabels en een verantwoording van de opgewekte lokale duurzame energie. In hoofdstuk drie wordt uiteengezet hoe de energiezorg is georganiseerd binnen het IDC. Als eerste wordt een korte historie gegeven van de genomen maatregelen in de periode Daarna wordt inzicht gegeven in de te nemen maatregelen in de periode In hoofdstuk 4 worden de conclusies uit dit plan gegeven. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

8 2. V E R A N T W O O R D I N G R E F E R E N T I E J A A R Dit hoofdstuk heeft tot doel om verantwoording af te leggen van de situatie bij het IDC ten opzichte van het referentiejaar 2012 (het gekozen referentiejaar van CEB). Om invulling te kunnen geven aan het concernbeleid is een document vastgesteld (Energie referentiejaar 2012, Gemeente Den Haag IbDH) waarin per dienst de scope is beschreven waarvoor het energiebeleid geldt (gebouwen, installaties e.d.). Daarnaast is per dienst het verbruik bepaald voor het gekozen referentiejaar Dit document dient als maatlat op basis waarvan de diensten verantwoording over de scope afleggen en de behaalde resultaten meten. In dit energiebesparingsplan wordt dit document verder aangehaald als Energie Referentiejaar In dit hoofdstuk legt het IDC voor de eerste keer verantwoording af voor de veranderingen in de scope de daaruit volgende energetische doelstellingen voor het IDC, de energieverbruiken van 2013 ten opzichte van het referentieverbruik 2012, de stand van zaken omtrent de energielabels en een verantwoording van de opgewekte lokale duurzame energie. 2.1 CEB scope gebouwen IDC Zoals vastgesteld in het Concern Brede Energiebesparingsbeleid (CEB) heeft het beleid betrekking heeft op het gemeentelijk vastgoed in eigendom en in eigen gebruik. In het Energie Referentiejaar 2012 zijn de objecten per dienst vermeld die binnen deze scope vallen. De gegevens van de gebouwen die binnen de scope vielen van het IDC in 2012 zijn gegeven in bijlage 1. In 2013 zijn er een aantal mutaties geweest in de gebouwenvoorraad. Deze mutaties zijn een gevolg van de overheveling van een aantal panden naar de CvDH (Centrale vastgoedorganisatie Den Haag) en strategische keuzes binnen de gemeente. Deze zijn eveneens vermeld in bijlage 1. Als gevolg van deze veranderingen wordt de CEB scope voor het IDC gevormd door de volgende gebouwen: Tabel 1: CEB scope gebouwen IDC Objectnaam Adres BVO [m2] Label Gecorrigeerd Energieverbruik referentie jaar 2012 [GJ] Stadhuiscomplex (inclusief bibliotheek) Spui E (C * ) SK Leyweg (inclusief bibliotheek) Leyweg A SDK Haagse Hout Loudonstraat A SDK Laak Slachthuisplein F SDK Loosduinen Kleine Keizer G SDK Scheveningen (inclusief bibliotheek) Scheveningseweg B Totaal * Het Stadhuiscomplex is in 2013 voorzien van een nieuw energielabel C De verwachting is dat met verdere afstoting van gemeentelijk vastgoed de bezetting hoger zal worden in de tabel 1 genoemde panden en met name in het Stadhuis en SK Leyweg. Dit zal zeker ook invloed gaan hebben op het energie verbruik. Op dit moment is nog te weinig bekend wat de invloed is van de bezetting op het energieverbruik. Een van de doelstellingen is dan ook om meer inzicht te krijgen op deze invloed. 2.2 Energetische doelstellingen IDC De gemeente heeft zich in het CEB een aantal kwantitatieve energetische doelstellingen geformuleerd. Bij de formulering van de doelstellingen is aansluiting gezocht op het de ambities uit het Nationaal Energiekakkoord. De volgende doelstellingen worden nagestreefd: 1. Ten opzichte van het vastgestelde primaire energiegebruik van het referentiejaar 2012 wordt in 2020 in totaal 12% bespaard. 2. Daarnaast wordt in 2020 in totaal 10% ten opzichte van het vastgestelde primaire energiegebruik van het referentiejaar 2012 lokaal opgewekt uit hernieuwbare bronnen. Vertaald betekenen deze doelstellingen voor de strategische kernvoorraad IDC het volgende: Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

9 12% besparen ten opzichte van het referentiejaar 2012: GJ besparing in % opwekken ten opzichte van het referentiejaar 2012: GJ opwekking Verantwoording energieverbruiken In bijlage 2 zijn de energieverbruiken gegeven voor de gebouwen scope in 2012 en De verbruiken zijn gegeven per energiedrager (gas, elektriciteit en stadsverwarming) en omgerekend naar primaire energie. Het verbruik van 2013 is om meerdere redenen niet direct vergelijkbaar met het referentieverbruik. Een aantal belangrijke invloeden zijn duidelijk anders in 2013 dan in 2012 die ook het energieverbruik beïnvloeden. Om een eerlijk vergelijk te maken zijn een aantal invloedsfactoren bepaald en verrekend: Klimatologische omstandigheden: Over het algemeen kan worden gesteld dat het energieverbruik een sterk verband vertoond met de klimatologische omstandigheden. Een koude winter levert meer energieverbruik op (meer stoken) dan een warme winter. Om deze ongelijkheid te verrekenen kan gebruikt worden gemaakt van een zogenaamde graaddagencorrectie. Zie bijlage 2 voor verdere uitleg. Bezetting van de gebouwen: Hoe hoger de bezetting is van een gebouw, hoe meer energie er verbruikt wordt. Immers er wordt meer gebruik gemaakt van apparatuur. Om toch tot een eerlijk vergelijk te komen bij veranderend gebruik van de gebouwen wordt een bezettingsgraad correctie toegepast. Zie bijlage 2 voor verdere uitleg. In tabel 2 zijn per gebouw de getotaliseerde energieverbruiken gegeven en de procentuele verandering van het verbruik in 2013 ten opzichte van Voor de gehele gebouwen scope geldt dat er 2,0% minder energie is verbruikt. Zie bijlage 2 voor verdere verdeling naar energiedrager en gebouw. Gebouw Tabel 2: Primaire energie verbruik gebouwen scope 2012 (REFRENTIE CEB) 2013 verschil t.o.v (CF. CEB beleid) GJ GJ/m² GJ GJ/m² % Stadhuis , ,00-4,5% SK Leyweg , ,46 2,7% SDK Haagse Hout , ,80 4,5% SDK Laak , ,57 2,1% SDK Loosduinen , ,93 23,6% SDK Scheveningen , ,16-2,4% Totaal , ,11-2,0% Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

10 Gecorrigeerd primair energiverbruik SDK Scheveningen SDK Loosduinen SDK Laak SDK Haagse Hout SK Leyweg Stadhuis Doelstelling Figuur 1: Primaire energieverbruik per gebouw per jaar. Gecorrigeerd voor graaddagen (alle gebouwen) en bezetting (alleen Stadhuis) 2.4 Energielabels Alle gebouwen binnen de scope zijn voorzien van een geldig energielabel. In 2013 heeft het Stadhuiscomplex een nieuw label gekregen. Dankzij alle maatregelen die er in de periode 2009 tot en met 2013 hebben plaatsgevonden is dit van een label E naar een label C verhoogd. In de periode zijn de volgende maatregelen gerealiseerd in het Stadhuis die hebben geleid tot de verbetering van het energielabel: Upgrading van het warmte- en koudeopslagsysteem en plaatsing warmtepompen; Plaatsing van nieuwe energetische liftbesturing; Plaatsing van energiezuinige frequentieregelaars op de verschillende pompen en ventilator; Verbetering van de verlichting in de verkeersgebieden en de bibliotheek; Plaatsing 521 m² zonnepanelen op het dak. Voor de overige gebouwen staat een herlabeling in 2017 gepland. 2.6 Opgewekte duurzame energie Zowel het Stadhuis als SK Leyweg zijn voorzien van een Warmte- en Koudeopslag systeem. Hiermee wordt op duurzame wijze de gebouwen voor een gedeelte verwarmd en gekoeld. Daarnaast is het Stadhuis voorzien van 521 m² zonnecellen. De via de warmte en koudeopslag en zonnepanelen opgewekte energie bedroeg in ,6% van het totale energieverbruik van de IDC scope in In 2013 was dit 13,7% van het totale energieverbruik Hiermee werd in 2013 dus voldaan aan de CEB doelstelling. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

11 Gebouw Warmte [GJ] Tabel 4: Aandeel lokaal opgewekte duurzame energie Koude [GJ] Zonne- Totaal Warmte Koude Zonnepanelen [GJ] [GJ] [GJ] panelen [GJ] [GJ] Totaal [GJ] Stadhuis , SK Leyweg Totaal SKV , Percentage t.o.v. energieverbruik 2012: 9,6% Percentage t.o.v. energieverbruik 2012: 13,7% Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

12 3. W E R K W I J Z E E N E R G I E M A N A G E M A N E N T E N E N E R G I E B E S P A R E N D E M A A T R E G E L E N Om de energetische doelstellingen te behalen zijn maatregelen nodig. In dit hoofdstuk worden de besparende maatregelen beschreven. In eerste instantie kiest het IDC ervoor om gebouwgebonden maatregelen te nemen. In de komende jaren wordt onderzocht of en welke niet gebouwgebonden maatregelen (zoals bijvoorbeeld gedragscampagnes) genomen kunnen worden. 3.1 Inrichting Energiemanagement IDC De energiezorg binnen het IDC is een taak van het cluster Huisvesting volgens het in 2012 intern vastgesteld energiehandboek (met als basis NEN-ISO 50001). In het kort wordt in figuur 2 de te volgende werkwijze getoond (gebaseerd op Plan-Do-Act-Check cyclus). Zie bijlage 3 voor een nadere beschrijving van dit systeem. Door een gebrek aan gegevens ontbreekt een voor alle gebouwen compleet inzicht in het gebruik en bezettinggraad van de gebouwen en de invloed hiervan op het energieverbruik. In 2015 zal hier nader onderzoek naar gedaan worden. Doel hiervan is ook dat gedragscampagnes in de gebouwen meetbaar worden. 3.2 Historie energiebesparende maatregelen In 2007 zijn diverse gebouwen van het IDC voorzien van een energielabel dat is toegekend op basis van in de praktijk opgenomen bouwkundige en installatietechnische kenmerken. Daarnaast zijn door de opstellers van de labels voorstellen gedaan om de gebouwen energiezuiniger te maken (maatwerkadvies). In de periode 2009 t/m 2014 zijn vervolgens diverse energiebesparende maatregelen uitgevoerd. In de afgelopen jaren is echter ook een aanzienlijk aantal energiebesparende maatregelen uitgevoerd die niet direct een gevolg van de maatwerkadviezen, maar een gevolg zijn van bijvoorbeeld reguliere vervanging van afgeschreven installaties door nieuwe meer energetische installaties dan wel uit gemeente brede promotieprogramma s. Gerealiseerde voorbeelden hiervan zijn: - afstelling van de verwarmingsinstallaties in diverse gebouwen; - de upgrading van het warmte- en koudeopslagsysteem van het Stadhuis; - het plaatsen van nieuwe energetische liftbesturing op het Stadhuis; - de plaatsing van nieuwe energiezuinige frequentieregelaars op de pompen en ventilatoren op het Stadhuis; - de plaatsing van PV-panelen op het Stadhuis. Zo wordt met bovenstaande maatregelen nu al jaarlijks maar liefst 780 ton per jaar CO 2 bespaard. De investering voor deze maatregelen bedroeg circa 2,8 miljoen. Deze investering is echter niet alleen gedaan uit het oogpunt van energiebesparing, maar ook uit het oogpunt van vervangingsonderhoud (frequentieregelingen, liftbesturing), beter functioneren van de bestaande installaties (upgrading WKO met warmtepompen) of promotie van duurzame technieken in Den Haag (plaatsing PV-panelen). De jaarlijkse energiekosten zijn door deze maatregelen met circa ,- verlaagd. Het energieverbruik voor de gebouwen scope is door bovenstaande maatregelen in totaal zo n GJ/jaar gedaald. Dat correspondeert met bijna 8% energie besparing ten opzichte van het referentieverbruik 2012 van de verschillende gebouwen. De werkelijke gerealiseerde energie besparing is afhankelijk is van het werkelijk gebruik en de bezettingsgraad van de gebouwen 3.3 Energiebesparende maatregelen IDC In 2012 zijn de gebouwen opnieuw onderzocht, nu door Arcadis. Doel hiervan was de energetische status en een realistisch besparingspotentieel van de gebouwen zichtbaar te maken en een bruikbaar en Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

13 realistisch pakket besparingsmaatregelen te genereren. Arcadis heeft voor alle gebouwen uitgebreide rapportages uitgebracht. Over het algemeen is uit de energiebesparingsonderzoeken van Arcadis naar voren gekomen, dat de gebouwen voor het grootste deel al zijn voorzien van effectieve energie-efficiënte voorzieningen en/of dat recent gebouwaanpassingen zijn gedaan waardoor het economisch niet haalbaar is hier op de korte termijn een energie-efficiëntere vervanging te doen (bijvoorbeeld een recentelijk geplaatste HR-ketel vervangen door een nog energie-efficiëntere gasabsorptie-warmtepomp). De meeste van de nog resterende energiebesparende maatregelen vragen dan ook hoge investeringen, hebben lange terugverdientijden en/of hebben een grote impact op de bedrijfsvoering. Hierdoor zijn veel van deze maatregelen op de korte termijn niet aantrekkelijk c.q. rendabel om uit te voeren. Gezien de inspanningen en al genomen energiebesparende maatregelen is het aantal resterende haalbare energiebesparende maatregelen dan ook relatief beperkt. Met de set maatregelen die genoemd zijn in bijlage 3 en de maatregelen die al genomen zijn in 2013 wordt in de periode 2013 tot en met 2020 in totaal 13% energie bespaard ten opzichte van het referentiejaar 2012 en voldoet daarmee aan de CEB doelstellingen: Tabel 5: Gemeten en verwachten energiebesparing periode Gecorrigeerde Primaire energie [GJ] Percentage t.o.v. referentiejaar 2012 [%] Totaal gemeten besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal % Hieronder wordt een opsomming gegeven van een aantal maatregelen dat in de komende jaren nog uitgevoerd gaat worden. Verbetervoorstel voor alle gebouwen: - verbeteren van het energiezorgsysteem. - Inzicht krijgen in gebruik van gebouwen en invloed hiervan op het energieverbruik Aan dit verbetervoorstel is inmiddels invulling gegeven met het opstellen en hanteren van het Handboek Energie, maar ook door de oprichting van de gemeentelijke werkgroep Concern Breed Energiebesparing (CEB). Overige verbetervoorstellen per gebouw: Stadhuis - ruimtetemperatuur van verschillende ruimten afstemmen op aanwezigheid en gebruik; - onderzoek mogelijkheden onderbemetering (monitorig en sturing); - toepassen warmteterugwinning in de luchtbehandelingskasten die niet aangesloten zijn op de WKO. Stadskantoor Leyweg - onderbemetering datacentrum. Stadsdeelkantoor Haagse Hout - functionaliteit gevelroosters beproeven; - verminderen van lichtniveau in de verkeersruimten en toiletten; - toepassen daglichtafhankelijke lichtregeling. Stadsdeelkantoor Laak - aanpassen inblaastemperatuur ventilatielucht; Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

14 - toepassen warmterugwinning in de luchtbehandelingskast; - verlagen van de bevochtiging van de ventilatielucht. Stadsdeelkantoor Loosduinen - aanpassing van de bedrijfstijden van de installatie; - aanpassen inblaastemperatuur ventilatielucht; Stadsdeelkantoor Scheveningen - aanpassen inblaastemperatuur ventilatielucht; - verlagen van de bevochtiging van de ventilatielucht. In bijlage 3 zijn per gebouw de toe te passen maatregelen verder uitgewerkt inclusief de verwachte energiebesparing. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

15 4. C O N C L U S I E S Dit energiebesparingsplan IDC is het eerste uit de voorgenomen jaarlijkse verantwoordingscyclus conform het Concern Energie Besparingsbeleid (CEB). Het plan heeft tot doel inzicht te verschaffen in de energiehuishouding van de gebouwenvoorraad van het IDC over de bedrijfsjaren 2012 en Daarnaast worden concrete energiebesparingen maatregelen voor 2015 gegeven en een doorkijk gegeven naar maatregelen voor de periode Dit plan omvat de onderwerpen: Verantwoording over de gebouwen binnen de CEB scope IDC 2013; Strategie en werkwijze energiebesparing Energiebesparende maatregelen periode Verantwoording over de gebouwen binnen de CEB scope IDC 2013 In het document Energie Referentiejaar 2012 zijn de gebouwen genoemd die in eigendom of in eigen gebruik zijn van het IDC. Door onder ander overheveling van panden naar de Centrale vastgoedorganisatie Den Haag en strategische keuzes binnen de gemeente beperkt de scope waarop het IDC energiebesparend beleid zich richt tot het Stadhuis complex (inclusief Bibliotheek), Stadskantoor Leyweg (inclusief Bibliotheek) en de stadsdeelkantoren Haagse Hout, Laak, Loosduinen en Scheveningen (inclusief Bbliotheek). Het energieverbruik van de gebouwen van 2013 is gecorrigeerd voor weersinvloeden en voor het Stadhuis is er tevens een correctie gedaan voor de veranderde bezettingsgraad. Uit de energieverbruiken kunnen de volgende conclusies getrokken worden: Ten opzichte van het referentiejaar 2012 is er in 2013 in de gebouwen binnen de scope 2,0 % minder primaire energie verbruikt en is 13,7 % energie lokaal en op duurzame wijze opgewekt. Strategie en werkwijze energiebesparing De strategie om te voldoen aan de energetische doelstellingen is om in eerste instantie gebouwgebonden maatregelen te nemen. Bij het nemen van maatregelen wordt ook rekening gehouden met het comfort van de gebruikers van panden.. De werkwijze van het IDC ligt vast in het Handboek Energie G&I en is gebaseerd op ISO en laat zich kenmerken door een Plan-Do-Act-Check cyclus. Energiebesparende maatregelen In de periode is uitgebreid geïnvesteerd in energiebesparing van de gebouwen van het IDC. Door de genomen maatregelen is het energieverbruik in de betreffende gebouwen in totaal zo n GJ gedaald (circa 8% van het verbruik referentiejaar 2012). Het IDC heeft mede door gebruik te maken van het beschikbaar gestelde raadskrediet (RIS ) in de jaren 2009 tot en met 2014 invulling kunnen geven aan de wettelijke verplichtingen. De verplichting houdt onder andere in om alle energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van minder dan 5 jaar uit te voeren. Bovenstaande acties hebben een direct gevolg op de in dit plan gepresenteerde maatregelen. Als gevolg hiervan zijn de maatregelen over het algemeen minder effectief en kostbaarder. Met de set maatregelen die opgenomen in het energiebesparingsplan en de maatregelen die genomen zijn in 2013 is de prognose dat 2013 tot en met 2020 in totaal 13% energie wordt bespaard ten opzichte van het referentiejaar Daarmee voldoet het IDC aan de CEB doelstellingen. Tabel 6: Gerealiseerde en geplande energiebesparing CEB scope gebouwen IDC Gecorrigeerde Primaire energie [ afgerond op 100 GJ] Percentage t.o.v. Referentiejaar 2012 [%] Totaal gerealiseerde besparing % Totaal gemeten besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal % Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

16 B I J L A G E 1 : G E B O U W E N S C O P E R E F E R E N T I E J A A R In het document Energie referentiejaar 2012 zijn een aantal gebouwen vermeld als eigendom en in eigen gebruik door het IDC (zie tabel B1.1). Hoe om te gaan met veranderingen in de scope is nog onderwerp van discussie. Een werkgroep heeft de opdracht om afspraken te maken ten aanzien van veranderingen in de scope. Op moment van schrijven zijn de afspraken nog niet vastgesteld. Het IDC heeft de volgende principe afspraken ingebracht in de werkgroep en hanteert deze afspraken in het voorliggende Energiebesparingsplan. Bij niet voldoen aan de onderstaande afspraken geldt dat de betrokken diensten uitlegt waarom niet wordt voldaan (comply or explain principe) 1. Onderstaande afspraken gelden alleen voor objecten in eigen bezit. 2. Iedere dienst is verantwoordelijk voor het halen van de ambities/doelstellingen zoals verwoord in de Uitvoeringsbrief op de objecten zoals vermeld in "Energie Referentiejaar 2012". 3. Bij overdracht van objecten tussen gemeentelijke diensten onderling, neemt de ontvangende dienst de doelstelling van het object over. Moment van overdracht van het object bepaald het moment waarop de doelstelling overgaat. De mutatie van de objecten worden vastgelegd in de energieverslagen en -plannen van de verschillende diensten. 4. Bij toevoeging van objecten aan de dienst (en dus gemeentelijke) scope krijgt de betreffende dienst een grotere energiesdoelstelling. 5. Bij verwijdering van objecten uit de (gemeentelijke) scope wordt het energieverbruik en dus doelstelling juist afgetrokken van de dienstopdracht. Tabel B1.1: Gebouwen IDC binnen de scope referentiejaar 2012 Objectnaam Adres BVO [m2] Label Gecorrigeerd Energieverbruik referentie jaar 2012 [GJ] Kantoor IDC Fruitweg F Voormalig Stadhuis Groenmarkt Grote Halstraat Geen 230 SDK Loosduinen Kleine Keizer G Kantoor SZW GKB Korte Lombardstraat 3 - G 239 Kantoor SZW GKB Korte Lombardstraat 7 - G Kantoor SZW GKB Korte Lombardstraat G SK Leyweg (inclusief bibliotheek) Leyweg A Kantoor KVP Loosduinseweg G SDK Haagse Hout Loudonstraat A SDK Scheveningen (inclusief bibliotheek) Scheveningseweg B SDK Laak Slachthuisplein F Stadhuiscomplex (inclusief bibliotheek) Spui E Bankgebouw + SZW GKB Westeinde G Leerwerkcentrum SZW Willem Dreespark E Totaal Ten opzichte van 2012 hebben er in 2013 een aantal veranderingen plaatsgevonden binnen de gebouwenvoorraad van het IDC. Dit heeft direct gevolgen voor de scope van het Energiebesparingsprogramma: Ten eerste is de CVDH opgericht en zijn de volgende gebouwen overgegaan naar de CVDH: Voormalig Stadhuis Groenmarkt, Grote Halstraat 1; Kantoor SZW GKB, Korte Lombardstaat 3, 7, 9 en 11; Bankgebouw + SZW GKB, Westeinde 40-42; Leerwerkcentrum SZW, Willem Dreespark 312 Daarnaast zijn/worden in het kader van de Strategisch Huisvestingsplannen de volgende gebouwen voor 2020 afgestoten door de gemeente. Derhalve zullen ook deze niet verder opgenomen worden in het energie besparingsbeleid van het IDC: Kantoor IDC, Fruitweg 17; Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

17 Kantoor KVP, Loosduinseweg De gehanteerde scope bestaat dan ook uit de resterende gebouwen. Voor SK Ypenburg en SK Segbroek geldt dat deze in in eigendom zijn van een VvE. Daarnaast wordt de energierekening niet door het IDC betaald. Daardoor vallen ze buiten de scope van het CEB. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

18 B I J L A G E 2 : E N E R G I E V E R B R U I K G E B O U W E N S C O P E I D C B2.1 Algemeen De bepaling van de energieverbruiken is geheel conform de vastgestelde werkwijze door de werkgroep Concern Breed Energiebesparing (CEB). Deze werkwijze is vastgelegd in het Energie referentie Hierbij wordt uitgegaan van de volgende uitgangspunten: Het gas- en warmteverbruik ten behoeve van ruimteverwarming van gebouwen wordt gecorrigeerd op basis van de gewogen graaddagen van meteostation Rotterdam. Het gemiddelde aantal graaddagen over een periode van 10 jaar Dit gemiddelde is dan ook gebruikt in de berekeningen. Alle (gecorrigeerde) energieverbruiken worden omgerekend naar Giga Joule (grootheid energie). Hierbij worden de volgende kentallen gehanteerd: 1 kwh elektriciteit komt overeen met 0,0090 GJ primaire energie. 1 m³ aardas komt overeen met 0,03165 GJ (onderwaarde verbrandingswaarde Nederlands aardgas). 1 GJ warmte stadsverwarming komt overeen met 0,91 GJ primaire energie (opwekkingsrendement 1,1,). Daarnaast zijn bij de bepaling van het energieverbruik op een aantal punten afgeweken van het Energie Referentiejaar 2012 Lijst met afwijkingen ten opzichte van Energie referentie 2012: o o Opwekkingsrendement (1,1) meegenomen voor stadsverwarming Deel elektriciteit wat bedoeld is voor de warmtepompen gecorrigeerd voor seizoensinvloeden middels een graaddagen correctie B2.2 Gasverbruik Alle gebouwen behalve het Stadhuis en SK Leyweg gebruiken gas als primaire bron voor verwarming. Voor het Stadhuis geldt dat gas alleen gebruikt wordt voor de stoombevochtiging van de ventilatielucht. Gas speelt dus geen rol in de verwarming van het gebouw. Bij de bepaling van het primaire energieverbruik wordt verondersteld dat deze dan ook niet sterk afhankelijk is van het thermische buitenklimaat en wordt een graaddagen correctie voor het gasverbruik van het Stadhuis dan ook niet uitgevoerd. Voor SK Leyweg geldt dat het gasverbruik alleen nog geldt als backup voor de warmtevoorziening. In de onderstaande grafieken is het gasverbruik voor 2012 en 2013 weergegeven. In de grafiek is het gasverbruik gecorrigeerd voor graaddagen en omgerekend naar primaire energie. Gecorrigeerd gasverbruik [GJ/jaar] Figuur 2: Gasverbruik gecorrigeerd voor graaddagen en omgerekend naar primaire energie. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

19 Gasverbruik kengetal[gj/jaar/m2] 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0, Figuur 3: Gasverbruik per m². Grootste absolute gasverbruiker in de periode is SDK Laak. De toevoeging van het voormalige postkantoor aan het SDK is hier met name debet aan. Na Laak zijn het Stadhuis (2013) en SDK Scheveningen (2012) de grootste gasverbruikers. In 2011 was Stadskantoor Leyweg de grootste absolute verbruiker van gas. Echter, nu de installaties na de opstartfase van het gebouw werken zoals ontworpen (warmtelevering middels warmtepompen) is de gasvraag aanzienlijk gedaald. Ook op basis van de kengetallen is SDK Laak de grootste gasverbruiker, gevolgd door SDK Haagse Hout en Loosduinen. B2.3 Verbruik stadsverwarming Van de gebouwen binnen de scope maakt alleen het Stadhuis gebruik van stadsverwarming. In de onderstaande grafieken is het warmteverbruik voor de jaren 2012 en 2013 weergegeven. Het warmteverbruik is gecorrigeerd voor de graaddagen invloed Gecorrigeerd warmteverbruik [GJ/jaar] Stadhuis Figuur 4: Warmte verbruik gecorrigeerd voor invloed graaddagen. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

20 Warmteverbruik kengetal [GJ/Jaar/m²] 0,162 0,162 0,161 0,161 Stadhuis 0,160 0,160 0,159 Figuur 5: Verbruik stadsvewarming per m² In 2010 zijn warmtepompen geplaatst in het stadhuis. Hierdoor wordt de ventilatielucht nu voor het grootste deel opgewarmd met de warmtepompen in plaats van met de stadsverwarming. Hierdoor is vanaf eind 2011 een daling van het verbruik van stadsverwarming gerealiseerd. Ook in 2012 en 2013 is het door de warmtepompen veroorzaakte lagere energieverbruik goed zichtbaar. Aangezien de overige gebouwen geen warmte van de stadsverwarming afnemen, is een onderlinge vergelijking niet mogelijk. B2.4 Verbruik van elektriciteit In de onderstaande grafieken is het elektriciteitsverbruik voor de jaren 2012 en 2013 weergegeven. Voor zowel het Stadhuis als SK Leyweg geldt dat in beide gebouwen elektriciteit gebruikt wordt voor de aandrijving van de warmtepompen en daarmee ook gevoelig zijn voor seizoensinvloeden. Hoe groot dit deel exact is, is onbekend omdat dit elektriciteitsverbruik niet apart gemeten wordt. Middels een schatting op basis van de fabrieksspecificaties is dit aandeel voor beide gebouwen geschat. Dit deel van de verbruik wat bestemd is voor de warmtepompen gecorrigeerd middels een graaddagen correctie. Elektraverbruik [GJ/jaar] Figuur 6: Elektriciteit verbruik omgerekend naar primaire energie. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

21 Elektraverbruik kengetal[gjjaar/m2] 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0, Figuur 7: Verbruik elektriciteit per m². In absolute zin is de grootste afnemer van elektriciteit het Stadhuis, gevolgd door de Leyweg (let op: de waarden in bovenstaande figuren dienen voor het Stadhuis en SK Leyweg met een factor 10 vermenigvuldigd te worden). Op basis van de kengetallen is de Leyweg de grootste verbruiker van elektriciteit. Dit wordt veroorzaakt door het gemeentelijke datacentrum dat in het gebouw gevestigd is. SDK Loosduinen en SDK Haagse Hout verbruiken relatief de minste elektrische energie. Dit wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door het ontbreken van zowel mechanische koeling als elektrische stoombevochtiging van de ventilatielucht. Aangezien SDK Loosduinen eind 2012 is voorzien van een koelmachine, wordt verwacht dat het elektriciteitsverbruik zal toenemen. In het Stadhuis is een trend te zien van een dalend elektriciteitsverbruik. Dit wordt veroorzaakt door de diverse energiebesparende en -producerende maatregelen in het gebouw (frequentieregeling pompen en ventilatoren, liftbesturingen, vervangen verlichting etc. als ook de zonnepanelen, zie hoofdstuk 4). In 2013 is bovendien circa 1% van het totale elektriciteitsverbruik van het Stadhuis opgewekt met zonnepanelen. Opgemerkt wordt dat de inhuizing in het Stadhuis van ambtenaren uit andere gebouwen in 2013 niet geleid heeft tot een extra verbruik van elektriciteit. Daaruit blijkt onder meer dat de genomen maatregelen hun effect hebben gehad. De overige stadsdeelkantoren laten over het algemeen een stijging zien ten opzichte van het jaar Een directe verklaring hiervoor is niet te geven. B2.5 Primaire energie Alle energiestromen zijn omgerekend naar primaire energie en gesommeerd. In de onderstaande grafieken is het verbruik van de primaire energie voor de jaren 2012 en 2013 gegeven. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

22 Primaire energie [GJ/jaar] Figuur 8: Primair energieverbruik. Primaire energie kengetal [GJ/jaar/m2] 1,80 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0, Figuur 9: Verbruik primaire energie per m². In absolute zin is, zoals verwacht mocht worden, de grootste afnemer van energie het Stadhuis, gevolgd door Stadskantoor Leyweg (let op: waarden in bovenstaande grafiek dienen voor het Stadhuis en Stadskantoor Leyweg met een factor 10 vermenigvuldigd te worden). B2.6 Benchmark energieverbruik Het onderling vergelijken van gebouwen met in de markt beschikbare gegevens heeft de tekortkoming dat hierbij slechts één energiebron gebenchmarkt wordt (bv. Gas via gegevens van AgentschapNL). Voor een aantal gebouwen is dit bruikbaar, maar voor een gebouw als het Stadhuis of de Leyweg waarin warmte wordt opgewekt met elektriciteit (warmtepompen), geeft dit een vertekend beeld. Bij de gebruikelijke benchmarks zou dit leiden tot een zeer gunstig resultaat voor gas en een negatief resultaat voor elektriciteit. Om deze reden is er voor gekozen de kengetallen van AgentschapNL voor gas en elektriciteit om te werken naar primaire energie en hiermee de gebouwen van de het IDC binnen de scope te vergelijken. Onderstaand is de tabel weergegeven waarmee de gebouwen gebenchmarkt worden. Er is door AgentschapNL gekozen om drie waarden aan te geven, namelijk de waarde die geldt voor respectievelijk de onderste 20% (zeer energiezuinige gebouwen) en de bovenste 20% (gebouwen die veel energie vragen) van de waarnemingen. Ook is de mediaan (gemiddeld energieverbruik) weergegeven omdat er sprake kan zijn Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

23 van een scheve verdeling in de waarnemingen, waardoor de mediaan niet precies in het midden tussen 20% en 80% ligt. Tabel 2: Gemiddeld primair energieverbruik voor verschillende kantoren volgens AgentschapNL Kantoren Primaire energie (GJ/m2) m2 - m2 20% 50% 80% ,53 1,75 2, ,51 1,24 1, ,47 1,08 1,25 In de onderstaande tabel is de primaire energievraag van de gebouwen omgerekend naar Giga Joule per vierkante meter bruto vloeroppervlakte (karakteristiek referentie energieverbruik) en is middels kleuren aangegeven in welke categorie de gebouwen vallen. Tabel 3: Benchmark energieverbruik gebouwen scope IDC Oppervlakte Gebouw (m2 BVO) GJ/m2 GJ/m2 GJ/m2 GJ/m2 GJ/m2 Stadhuis ,17 1,12 1,06 1,05 1,00 SK Leyweg ,00 0,00 1,25 1,37 1,32 SDK Haagse Hout ,82 0,77 0,64 0,77 0,80 SDK Laak ,29 1,31 1,12 1,54 1,57 SDK Loosduinen ,90 0,99 1,02 0,75 0,93 SDK Scheveningen ,98 0,95 0,93 1,19 1,16 Gemiddeld genomen presteren de gebouwen rond de mediaan en hebben dus een gemiddeld energieverbruik. Dit past ook in het beeld van de gebouwen. Echter enkele gebouwen (SDK Laak en Stadskantoor Leyweg) scoren aanzienlijk slechter dan de mediaan en SDK Loosduinen scoorde in 2012 beter dan de mediaan. In 2013 lag het verbruik van SDK Loosduinen weer rond de mediaan. Het relatief hoge energieverbruik van het Stadskantoor Leyweg is vertekend door het gemeentelijke datacentrum dat in het gebouw gevestigd is. Of deze invloed eruit gefilterd kan worden, wordt nog onderzocht. Invloed bezetting gebouwen Een van de gevolgen van de huisvestingsstrategie van de gemeente Den Haag wordt is het realiseren van een hogere bezettingsgraad in de gebouwen van het IDC. In de loop van 2013 is het FTE s verhoogd van 1987 naar 2490 in het Stadhuis. Een procentuele verhoging van ruim 25% ten opzichte van Dit heeft uiteraard gevolgen voor het energieverbruik. Geconstateerd kan dus worden dat het Stadhuis intensiever gebruikt is in de periode In 2013 heeft er onderzoek plaatsgevonden naar de bezettingsgraad van het Stadhuis. Hier kwam een gemiddelde bezetting uit van 51,6%. Een dergelijk onderzoek heeft echter niet plaats gevonden in Hierdoor kan niet met zekerheid vast gesteld worden wat de invloed is geweest van de bezettingsgraad op het energieverbruik in de periode Immers de beschikbare gegevens zijn te onbetrouwbaar om exact te kunnen bepalen hoeveel maar met zekerheid kan wel worden gesteld kan dat het primaire energieverbruik per m2 per FTE gedaald is in de periode Sinds 2013 zijn er betrouwbare gegevens beschikbaar zodat in de toekomst de invloed van de bezetting op het energieverbruik van het Stadhuis nauwkeuriger bepaald kan worden. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

24 Als hoofdoorzaak van de stijging van het energieverbruik in 2013 ten opzichte van 2012 kan dus worden genoemd een hogere bezetting en gebruik van de verschillende gebouwen. Met name in het Stadhuis kan worden gesteld dat de stijging minder groot is als op basis van de hogere bezetting verwacht wordt. Reden hiervoor is het actieve energiebeleid wat gevoerd wordt. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

25 bijstelling en sturing Acties B I J L A G E 3 : E N E R G I E Z O R G S Y S T E E M I D C Doelstellingen (energiebesparing, duurzame energie, EPA -labels) Selectiecriteria (terugverdientijd, referentieverbruik) Stap 1: inventarisatie energieverbruik Stap 2: creeren basis referentieenergieverbruik Stap 3: inventarisatie besparingsmaatregelen Stap 4: selectie besparingsmaatregelen Stap 5: toepassing besparingsmaatregelen Stap 6: monitoring effecten Stap 7: rapportage Stap 8: evaluatie van rapportage en resultaten Stap 9: Herlabelling gebouwen Eenmalig in beginfase Jaarlijks repeterend proces I edere 5 jaar Figuur 2: Werkwijze energiezorg IDC Na de eerste stappen in 2007 en 2008 genomen te hebben zit het IDC nu in het jaarlijks repeterende proces. In het kort is het stappenplan (voor een uitgebreide beschrijving wordt verwezen naar het Energiehandboek G&I). Stap 1: Inventarisatie energieverbruik Doorlopend wordt middels slimme meters het energieverbruik gemonitord Stap 2: Creëren van een basis referentieverbruik (eenmalige actie) Vanaf 2014 zal hiervoor het referentiejaar 2012 CEB gebruikt worden. Stap 3: Inventarisatie besparingsmaatregelen Gezocht zal worden naar maatregelen die leiden tot energiebesparing. Dit kunnen zowel technische maatregelen zijn (bv het plaatsen van een warmtepomp) als maatregelen die het gedrag van de gebruikers beïnvloeden. Stap 4: Selectie maatregelen Uit de verkregen adviezen zullen maatregelen worden geselecteerd conform de selectiecriteria en toepassingstermijn. Stap 5: Toepassing maatregelen De geselecteerde maatregelen zullen in overleg met de belanghebbende partijen (gebruikers, locatiemanagement, directie) worden overlegd en toegepast in de gebouwen. Stap 6: Monitoren effecten Om inzicht te verkrijgen in het effect van de besparingsmaatregelen zal het energieverbruik voor (het referentieverbruik) en na toepassing van de besparingsmaatregelen, worden vergeleken. Stap 7: Jaarlijkse rapportage behaalde resultaten Jaarlijks wordt door de energiecoördinator de voortgang ten opzichte van de doelstellingen bepaald en gerapporteerd aan het management. Stap 8: Evaluatie van rapportage en resultaten De rapportage over de behaalde resultaten zal jaarlijks getoetst en besproken worden met het management. Aan hand van deze toetsingen zullen voor het komende bedrijfsjaar: - nieuwe besparingsmaatregelen worden vastgesteld en indien noodzakelijk een opdracht tot onderzoek naar nieuwe maatregelen worden gegeven; - de doelstellingen en/of de selectiecriteria zo nodig worden aangepast; De resultaten van deze evaluatie zullen worden vastgelegd in een memo. Tezamen met de jaarlijkse rapportage vormt dit het plan van aanpak voor het komende bedrijfsjaar. Stap 9: Energielabel gebouwen Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

26 In principe zal om de 5 jaar voor ieder gebouw een nieuw energielabel opgesteld worden (te rekenen vanaf 2012) tenzij dit eerder noodzakelijk/wenselijk is. Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

27 B I J L A G E 4 : E N E R G I E B E S P A R E N D E M A A T R E G E L E N I D C Maatregel Verwachte besparing 2015 Verwachte besparing Eenvoudige terug verdien tijd Stadhuis Aanpassen bedrijfstijden luchtbehandelingskasten aan werkelijke werktijden. [GJ/Jaar] [GJ/Jaar] [jaar] 1900 <3 Aanpassen stooklijnen luchtbehandelingskasten en stadsverwarming 560 <5 Led verlichting raadzaal 6 <15 Schakeling verlichting trappenhuizen e.d Verhogen inblaas temperatuur atrium Zonwering Oostgevel alleen automatisch regelen 5 18 LED verlichting kantoren + aanwezigheidsdetectie 9200 Aansluiting bestaande luchtbehandelingskasten op warmtepompen /warmte- koudeopslag systeem Vervangen Dak ventilatoren (freq. gestuurd)?? Vervangen circulatiepompen (freq. gestuurd)?? Luchtdicht maken van kanalen?? Thermische isolatie van daken verbeteren?? Totaal Stadhuis ,8% 6,8% SK Leyweg Aanwezigheidsdetectie in niet continue gebruikte kamers (toilet e.d.) 2 >15 Totaal SK Leyweg 2 0 0,0% 0,0% SDK Haagse Hout Beperken overmatige verlichtingssterkte verkeersruimten en toiletten 5 <2 Zonnepanelen op dak 116 <4 Optie 2 DGMR (installatie WP + aanpassen ventilatie) 300 Totaal Haagse Hout 121, ,1% 0,2% SDK Laak Aanpassen LBK met Sorptie WTW (uitgevoerd 2013/2014) Vervangen van niet vegetatiedak met Rc = 4,0. 4 >15 Aanwezigheidsdetectie verlichting 36 Vervangen verlichting cf voorstel Arcadis 33 Pv panelen dak 58 >10 Totaal SDK Laak ,3% 0,1% SDK Loosduinen Aanpassen CV cf. Arcadis 115 Ventilatie obv gebruik 33 Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober

28 Verlichting aanpassen (HF+aanwezigheid+daglicht) 26 PV panelen dak 37 Vervangen van niet vegetatiedak met Rc = 3,5 9 >15 Totaal SDK Loosduinen ,1% 0,0% SDK Scheveningen Totaal SDK Scheveningen Plaatsing Gasabsorptie WP (in uitvoering) Isolatie lichtstraat verbeteren 7 >15 Ventilatiehoeveelheid afstemmen op gebruik 33 Aanwezigheidsdetectie in niet continue gebruikte 2 >15 kamers (toilet e.d.) Geïntegreerde zonwering toepassen 86 > ,2% 0,1% Gecorrigeerde Primaire energie [GJ] Percentage tov Referentiejaar 2012 [%] Totaal gemeten besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal verwachte besparing % Totaal % Energiebesparingsplan IDC Versie 1.0 Definitief 13 oktober