4 Toekomstige arbeidsmarktpositie van laaggeschoolden

Transcriptie

1 4 Toekomstige arbeidsmarktpositie van laaggeschoolden 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat op basis van de voorafgaande hoofdstukken over de aanbod- en de vraagontwikkeling, in op de arbeidsmarktperspectieven voor laaggeschoolden op de lange termijn. Daarnaast wordt ook in bredere zin aandacht besteed aan de aansluiting van de vraag- en aanbodkant op de arbeidsmarkt betreffende opleidingsniveau en -richting. Voordat wordt ingezoomd op de toekomst, komt eerst de huidige arbeidsmarktpositie van laaggeschoolden aan bod. Dit gebeurt om een indruk te geven van het belang van het opleidingsniveau, de opleidingsrichting en andere factoren zoals geslacht en etniciteit die van belang zijn voor iemands positie op de arbeidsmarkt. 4.2 Kwalificaties en arbeidsmarkt: huidige situatie Drie gestileerde feiten Uit het economisch onderzoek naar de relatie tussen het kwalificatieniveau en arbeidsmarktpositie kunnen drie gestileerde feiten worden gedestilleerd: Het opleidingsniveau is van belang voor arbeidsmarktkansen. Naast het opleidingsniveau is ook de opleidingsrichting van belang. Tot slot worden arbeidsmarktkansen voor jonge mensen met een vergelijkbaar onderwijsniveau en/of een vergelijkbare onderwijsrichting mede bepaald door andere factoren zoals geslacht en etniciteit. Het onderstaande licht deze punten kort toe. Opleidingsniveau en arbeidsmarktkansen Uit verschillende onderzoeken blijkt dat lager opgeleiden jongeren slechtere kansen op de arbeidsmarkt hebben. Dit komt onder andere naar voren in een hogere kans op werkloosheid, een lagere participatiegraad, een kleinere kans op een vast dienstverband en een lager brutoloon (zie tabel 4.1) tabel 4.1 Arbeidsmarktkansen lager opgeleide jongeren. Resultaten van verschillende recente onderzoeken Arbeidsmarktindicator Onderzoek Jaar en referentiegroep onderzoek Bruto-uurloon Houtkoop [et al.] (2004) Bruto-uurloon neemt toe naarmate opleidingsniveau stijgt Werkloosheids-percentage SCP (2003) 2 tot 3 procentpunten hoger onder jongeren met vmbo-diploma 8 tot 15 procentpunten hoger voor jongeren zonder enig diploma zie boven jaren negentig, mbo-gediplomeerden jaren negentig, gediplomeerden 41

2 CBS (2005) 7 procentpunten hoger voor niet-schoolgaande jongere zonder startkwalificatie ROA (2005) Werkloosheidskansen lopen op naarmate onderwijsniveau lager is. Geldt echter niet voor alle onderwijsrichtingen (zie hieronder) Houtkoop [et al.] (2004) Kans op werk neemt toe naarmate opleidingsniveau stijgt Participatiegraad CBS (2005) 12 procentpunten lager voor nietschoolgaande jongeren zonder startkwalificatie 2004, niet-schoolgaande jongeren met startkwalificatie Schattingen met logistisch regressiemodel voor periode , kansen ten opzichte van mensen met opleiding mbo-zorg/sociaal cultureel Parameterschattingen voor niveau mbo1/4 t.o.v. vmbo, gediplomeerde schoolverlaters jaargangen 1997/98 en 1998/1999 Zie boven Dienstverband OECD (2005) 14 procent lager voor jongeren zonder startkwalificatie CBS (2005) 7 procentpunten minder vaak dienstverband OECD (2005) 5 procentpunten vaker in een baan van korte duur 2002, jongeren met mbo-diploma Zie boven Zie boven Zie boven Houtkoop [et al.] (2004) Kans op vastdienstverband neemt toe naarmate opleidingsniveau stijgt Bron: samengesteld op basis van M. van der Steeg, D. Webbink (2005), Voortijdig schoolverlaten in Nederland, op.cit, pp SCP (2003): De sociale staat van Nederland 2003, Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau; CBS (2005): I. Beckers, T. Traag (2005) Met een startkwalificatie betere kansen op de arbeidsmarkt, Sociaal-Economische Trends (2005-4), pp ; ROA (2005): ROA (2005) De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2010, op.cit. Houtkoop [et al.] (2004): W.A. Houtkoop, R.K.W. van der Velden, T.F. Brandsma (2004) De waarde van de startkwalificatie, Amsterdam, Max Goote Kenniscentrum; OECD (2005): OECD (2005) From education to work: a difficult transition for young adults with low levels of education, Parijs, Organisation for Economic Co-operation and Development Uit de onderzoeken van Houtkoop [et al.] (2004) en ROA (2005) blijkt ook dat er geen eenduidige kritische grens is te trekken waarbij een hoger opleidingsniveau tot een significante verbetering van de onderwijskansen zal leiden. Er lijkt eerder sprake van een glijdende schaal: de kansen op de arbeidsmarkt nemen toe met het niveau van het gevolgde onderwijs. De uitzondering hierop is het halen van een diploma: uit het ROA-onderzoek blijkt duidelijk dat het behalen van enig diploma de arbeidskansen significant verbetert. Verder komt naar voren dat de bij de bepaling van de grens van opleidingen die een goede 42

3 start bieden op de arbeidsmarkt ook de conjunctuur een rol speelt 1. Bij een hoogconjunctuur stijgen de kansen van lager opgeleiden op de arbeidsmarkt. In een laagconjunctuur dalen hun kansen en is een hogere opleiding vereist om de kansen te doen keren. Tabel 4.2 geeft de kwalificatiestructuur van de werkloze beroepsbevolking weer. Deze is in de tweede helft afgezet tegen het aandeel van de betreffende scholingscategorie in de totale beroepsbevolking. Op deze manier ontstaat zicht op de mate van oververtegenwoordiging in de werkloosheid van de betreffende scholingscategorie. Uit deze tabel blijkt nog eens zowel de grotere kans op werkloosheid van mensen met alleen een basisopleiding als de geringere kansen op werkloosheid van mensen met alleen een hogere opleiding. Verrassender is dat de mate van over- en ondervertegenwoordiging in de loop van de tijd constant blijven. Met andere woorden: de arbeidsmarktperspectieven van mensen met een lage opleiding zijn relatief slecht maar ze zijn de afgelopen tien jaar niet verder verslechterd 2. tabel 4.2 Kwalificatiestructuur van de werkloze beroepsbevolking en de mate van oververtegenwoordiging van de verschillende scholingscategorieën in de werkloze beroepsbevolking ( ). Samenstelling werkloze beroepsbevolking (%) Mate van oververtegenwoordiging in werkloze beroepsbevolking* Basis Laag Middel Hoog Basis Laag Middel Hoog ,3 1,3 0,9 0, ,4 1,4 0,9 0, ,5 1,5 0,9 0, ,3 1,5 0,9 0, ,1 1,4 0,9 0, ,1 1,5 0,8 0, ,0 1,5 0,9 0, ,1 1,5 0,9 0, ,2 1,4 1,0 0, ,2 1,5 1,0 0,4 Bron: CBS Statline Toelichting: * = aandeel in de werkloze beroepsbevolking / aandeel in de beroepsbevolking. Opleidingsrichting en werkloosheidskansen Het onderzoek van het ROA (2005) laat zien dat naast het opleidingsniveau ook de onderwijsrichting significante invloed heeft op de werkloosheidskansen van laaggeschoolden. Vooral de werkloosheidskansen van mensen met een technische opleiding zijn significant lager dan voor mensen met een andere onderwijsrichting op hetzelfde onderwijsniveau. Dit geldt overigens niet alleen voor lager opgeleiden maar ook voor afgestudeerden in het mbo. 1 M. van der Steeg, D. Webbink (2005) Voortijdig schoolverlaten in Nederland, op.cit, p Zo ook: P. de Beer (2006) Perspectieven voor laagopgeleiden, Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 2006 (22) - nr. 3, pp

4 Het belang van geslacht en etniciteit voor arbeidsmarktkansen laaggeschoolden Naast de onderwijsrichting zijn ook het geslacht en de etniciteit van belang voor de arbeidsmarktkansen van laagopgeleiden. Tot slot zijn de arbeidsmarktkansen voor laaggeschoolden in Noord-Nederland slechter dan in West-Nederland. Figuur 4.1 geeft de werkloosheidskans weer van allochtone, autochtone, vrouwelijke en mannelijke schoolverlaters met een diploma vmbo-economie in West-Nederland. Hieruit blijkt dat er aanzienlijke verschillen zijn tussen de kansen op de arbeidsmarkt van autochtone en allochtone mannen. Voor vrouwen zijn deze verschillen kleiner. De verdeling van de werkloosheidskansen binnen deze groep in Noord-Nederland levert een vergelijkbaar beeld op. Wel zijn hier de werkloosheidskansen voor de gehele groep hoger. figuur 4.1 Werkloosheidskansen schoolverlaters (16 jaar) met een diploma vmbo-economie in West-Nederland naar geslacht en etniciteit. Bron: ROA 4.3 De verloren-race-hypothese Volgens de verloren-race-hypothese zullen de perspectieven op de arbeidsmarkt voor laaggeschoolden in de toekomst flink verslechteren. De verhoging van het kwalificatieniveau van het arbeidsaanbod zou achterblijven bij de toename van het vereiste kwalificatieniveau van de arbeidsvraag. Hierdoor ontstaat er een aanbodoverschot van laaggeschoolden (of, anders geformuleerd, een aanbodtekort van hooggeschoolden). Als gevolg neemt het 44

5 relatieve loon van laaggeschoolden af (Jacobs) of zal de structurele werkloosheid van laaggeschoolden stijgen (De Mooij) 3. Deze hypothese wordt gesteund door de ontwikkeling van het rendement op onderwijs die sinds 1995 stijgt, nadat het mede onder invloed van de onderwijsexpansie in de decennia daarvoor was gedaald 4. Volgens Jacobs zet deze trend zich door en neemt het loonverschil tussen hooggeschoolden en laaggeschoolden in de periode met 30 procent toe. Vanuit dit perspectief zou er dus sprake zijn van een aanzienlijke verslechtering van de arbeidsmarktkansen van laaggeschoolden. Dit wordt nog duidelijker als er, zoals De Mooij doet, van uit wordt gegaan dat vanwege starre lonen de verslechterde arbeidsmarktsituatie van laaggeschoolden vooral tot uiting komt in een hogere structurele werkloosheid. Volgens De Mooij stijgt de evenwichtswerkloosheid van laaggeschoolden bij ongewijzigd beleid van 7,25 procent in 2006 naar 13 procent in De evenwichtswerkloosheid voor hooggeschoolden zou in deze periode juist dalen van 4,25 procent naar 3,5 procent. Het verschil in de evenwichtswerkloosheid tussen laag- en hooggeschoolden zou dus oplopen van 3 procentpunten in 2006 naar bijna 10 procentpunten in Kanttekeningen bij de verloren-race-hypothese: aanbodkant Zowel Jacobs als De Mooij baseert zich wat de aanbodzijde betreft op de CPB-CBS-prognose uit Zoals uiteengezet in paragraaf 2.6, is deze prognose te pessimistisch gebleken, en geven meer recente prognoses een optimistischer beeld van de stijging van het aantal hoger opgeleiden en de daling van het aantal lager opgeleiden. Jacobs gaat uit van een jaarlijkse groeivoet van de H/L-ratio van 0,6. Volgens de prognoses van het ministerie van OCenW bedraagt de jaarlijkse groeivoet van de H/L-ratio over de periode ,6 procent (tabel 2.8). In het volgens Jacobs meest plausibele scenario moet de H/L-ratio de komende 15 jaar jaarlijks 2,4 procent stijgen om het loonverschil constant te houden 5. Dit zou impliceren dat volgens de OCenW-prognose de race tussen onderwijs en technologie nog niet beslist is en dat bijgevolg het niet zeker is of het relatieve loonverschil tussen hoog- en laaggekwalificeerden zal toenemen. De meer recente, optimistischer aanbod- 3 Zie: B. Jacobs (2004) The lost race between schooling and technology, op.cit., p. 63; B. Jacobs, R. de Mooij (2006) Reinventing the welfare state, op.cit., p Zie: E. Leuven, H. Oosterbeek (2000) Rendement van onderwijs stijgt, ESB juni, pp ; B. Jacobs, D. Webbink (2006) Rendement onderwijs blijft stijgen, ESB augustus, pp Het relatieve loon blijft in het model van Jacobs constant als de procentuele verandering van de H/L-ratio gelijk is aan σ * t * g. Hierbij is σ de substitutievoet tussen hoog- en laaggeschoolde arbeid (1,4 in het volgens Jacobs meest plausibele scenario), t de tijd (hier 15 jaar) en g de jaarlijkse groeivoet van de relatieve vraag (2 procent in het volgens Jacobs meest plausibele scenario). Zie: B. Jacobs (2004) The lost race between schooling and technology, op.cit., pp

6 prognoses betekenen ook dat de door De Mooij verwachte stijging van de evenwichtswerkloosheid van laaggeschoolden waarschijnlijk kleiner zal zijn 6. Kanttekeningen bij de verloren-race-hypothese: vraagkant De prognose van de ontwikkeling van de vraag naar laaggeschoolde arbeid hangt vooral af van de inschatting van het tempo van de skill-biased technologische verandering en de daarmee gepaard gaande upgradingssnelheid (paragraaf 3.3). Jacobs gaat in het in zijn ogen meest plausibele scenario uit van een jaarlijkse groeivoet van 2 procent. Dat betekent dat de vraag naar laaggeschoolde arbeid jaarlijks 2 procent achterblijft bij de vraag naar hooggeschoolde arbeid. De Mooij rekent met een hogere skill-bias in de technologische verandering (groeivoet 3 procent). Volgens het ROA zal deze groeivoet in de toekomst echter aanzienlijk afnemen (zie paragraaf 3.3). Tabel 4.3 laat de gevoeligheid van de prognoses voor het loonverschil in het model van Jacobs zien voor verschillende waarden van het tempo van de skill-biased technology (g) en de substitutievoet (σ) 7. Daarbij is uitgegaan van een jaarlijkse stijging van de H/L-ratio van 2,4, waarbij in het basisscenario het relatieve loonverschil constant blijft. In het minimumscenario (g=0,01) stijgt de relatieve vraag naar hooggeschoolde arbeid vanwege de sectorale verschuivingen en de werkgelegenheid (paragraaf 3.2) en de skill-biased technology, maar is de verschuiving van de vraag naar hooggeschoolde arbeid minder groot dan in het door Jacobs geachte meest plausibele scenario (g = 2, σ = 1,4). Het maximumscenario (g = 0,03) sluit aan bij de door De Mooij gehanteerde veronderstellingen. 6 Daarbij gaat het vooral om een inschatting van de ontwikkeling van het kwalificatieniveau tussen 2022 en De Mooij verwacht dat het aandeel van mensen in de potentiële beroepsbevolking met een opleiding op het middenniveau en hoger tussen 2005 en 2022 met 4 procentpunten toeneemt en daarna tot 2040 op het 2022 bereikte niveau stabiliseert (B. Jacobs, R. de Mooij (2006) Reinventing the welfare state, op.cit., p. 148). Volgens de OCenW-prognose neemt dit aandeel tussen 2005 en 2020 met 8 procentpunten toe (zie tabel 2.8). Op grond van de OCenW-prognoses voor de kwalificatiestructuur van de studenten en leerlingenpopulatie die uitgaan van een verdere toename van aantal leerlingen in havo en hoger en mbo en hoger, mag verwacht worden dat de toename van het aandeel van mensen met een mbo-opleiding en hoger in de potentiële beroepsbevolking zich ook na 2020 doorzet. Nader onderzocht zou moeten worden hoe plausibel dit is. 7 Een relatieve toename van het aanbod van hooggekwalificeerde werkers leidt ceteris paribus tot een daling van de grensproductiviteit van hooggekwalificeerden en daardoor tot een lagere relatieve beloningsvoet. Dit negatieve effect op de beloningsverhouding tussen hoog- en laaggekwalificeerden is kleiner naarmate laaggeschoolde arbeid makkelijker door hooggeschoolde arbeid kan worden vervangen: de grensproductiviteit van hooggeschoolde arbeid daalt dan immers minder. Een hoge substitutie-elasticiteit impliceert dat de grensproductiviteit van hooggeschoolde arbeid minder afneemt, waardoor het drukkend effect op het relatieve loonverschil kleiner is, en het effect van de skill-biased technology (g) groter is. 46

7 tabel 4.3 Ontwikkeling relatieve loonverschil hoog- en laaggekwalificeerden, j.g. H/L-ratio 2,37 g = 0,01 g = 0,02 g = 0,03 σ = 1-27%* -12% +3% σ = 1,4-15% 0%** +15% σ = 2-6% +9% +24%*** Toelichting: g = jaarlijkse groeivoet van de relatieve vraag naar hooggeschoolde arbeid; σ = substitutie-elasticiteit tussen de beide soorten arbeid; een (-) duidt erop dat het relatieve loon van hooggeschoolden afneemt (en het relatieve loon van laaggeschoolden dus toeneemt). Bij een (+) wint hooggeschoolde arbeid en verliest laaggeschoolde arbeid. * waarden g en σ volgens best case-scenario Jacobs; ** waarden g en σ volgens meest plausibele scenario Jacobs; *** waarden g en σ volgens worst case-scenario Jacobs. Bron: eigen berekeningen De tabel laat zien dat, gegeven de hogere prognose van de groeivoet van de H/L-ratio, de door Jacobs verwachte stijging van het relatieve loonverschillen met 23 procent alleen in het slechtst denkbare scenario optreedt (g = 0,03, σ = 2). Bij kleinere waarden van g zal de oploop van de loonverschillen veel minder zijn, of zou er zelfs sprake kunnen zijn van een aanbodoverschot van hooggeschoolden waardoor het loonverschil afneemt. Gegeven de substitutievoet bedraagt de variatie van het loonverschil 30 procentpunten tussen de laagste en hoogste waarde van g 8. Dit maakt duidelijk hoe gevoelig de uitkomsten zijn voor de aanname ten aanzien van de skill-biased technologische verandering. De stijging van het rendementen op onderwijs na 1995 lijkt de lost-race-hypothese (verloren-race-hypothese) te bevestigen. Het is echter nog te vroeg voor een definitief oordeel. De komende jaren zal blijken of het rendement op onderwijs en de loonverschillen tussen hoog- en laaggeschoolden verder zullen stijgen. Of zwakt de stijging van het rendementen op onderwijs op den duur af door herstel van de hoger-onderwijsdeelname en het daarmee gepaard gaande grotere aanbod van hooggeschoolden? Zet aan de vraagkant de skill-biased technological change zich in hetzelfde tempo door? Of zal, zoals het ROA verwacht (zie paragraaf 3.3) de upgradingssnelheid afnemen? 4.4 Polarisatie en mismatch tussen vraag en aanbod De algemene conclusie dat onderwijs de race met de technologie al verloren heeft en dat de arbeidsmarktpositie van laaggeschoolden in de toekomst hierdoor substantieel zal verslechteren, lijkt op basis van de meer recente aanbodprognoses te pessimistisch. In het licht van de onzekerheden over het toekomstige tempo van de skill-biased technologische verandering en de gevoeligheid van de uitkomsten daarvoor, is in ieder geval voorzichtigheid geboden met het doen van algemene uitspraken over de arbeidsmarktpositie van laaggeschoolden. Op basis van de voorafgaande analyse kan wel worden gewezen op een aantal mogelijke, meer specifieke problemen met betrekking tot de toekomstige arbeidsmarktpositie van laaggeschoolden. Deze problemen hebben te maken met de gesignaleerde polarisatie en de mogelijke mismatch tussen vraag en aanbod. 8 De variatie van het loonverschil bij verschillende waarde van de substitutievoet is kleiner (14 procentpunten). 47

8 Polarisatie De upgrading van de vereiste kwalificaties en de veranderingen in de sectorstructuur waardoor laaggeschoold productiewerk verdwijnt, leveren weinig problemen op als deze veranderingen samenlopen met de upgrading van het kwalificatieniveau van de beroepsbevolking als gevolg van het cohorteffect. Oudere laaggeschoolde werknemers worden vervangen door jongere hoger geschoolde werknemers. Er ontstaat echter een probleem als er meer jongere laaggeschoolden bijkomen. Voor hen is er dan onvoldoende uitbreidings- en vervangingsvraag naar bijvoorbeeld laaggeschoold productiewerk. De ontwikkelingen in het huidige voortgezet onderwijs groei van het aantal lwoo-leerlingen en hardnekkige schooluitval wijzen uit dat bij ongewijzigd beleid er sprake zal zijn van een polarisatie in de kwalificatiestructuur van nieuwkomers op de arbeidsmarkt. Niet alleen komen er meer hooggeschoolden bij, maar ook het aantal laaggeschoolden neemt toe (zie tabel 2.9). De macrocijfers over de ontwikkeling van de H/L-ratio, die in vorige paragraaf zijn besproken in verband met de verloren-race-hypothese, verbergen dit beeld. Mannen en vrouwen De verwachte afname van laaggeschoold productiewerk zal mogelijk ten dele worden gecompenseerd door toename van laaggeschoolde banen in de dienstensector. Ook het laaggeschoold werk zal verder tertiariseren. Een mogelijk probleem hierbij is echter dat er nu vooral mannen laaggeschoold productiewerk doen, terwijl de laaggeschoolde banen in de dienstensector vooral door vrouwen worden bezet (zie paragraaf 3.2). Een implicatie hiervan kan zijn dat bij het voortbestaan van typische mannen- en vrouwenberoepen het vooral voor jongere laaggeschoolde mannen moeilijker zal worden om aan de slag te komen. Allochtonen en autochtonen Allochtonen zijn ruim oververtegenwoordigd bij de lwoo-leerlingen en voortijdig schoolverlaters. Ook zijn de slagingskansen in het onderwijs voor allochtonen gemiddeld lager (dit geldt voor alle onderwijsniveaus). Op grond hiervan kan worden afgeleid dat de polarisatie in de toekomstige kwalificatiestructuur deels samen zal vallen met het onderscheid allochtoon en autochtoon. Gezien de huidige hogere werkloosheidskansen van allochtonen (waarbij de kansen op werkloosheid voor mannen hoger zijn dan voor vrouwen) impliceert dit dat de arbeidsmarktperspectieven voor laagopgeleide allochtone mannen slecht zijn. Dit geldt overigens ook in het algemeen voor laagopgeleiden in Noord-Nederland. 48

9 Onderwijsrichting en onderwijsniveau De werkloosheidskansen van allochtonen worden verder vergroot doordat allochtonen gemiddeld minder vaak voor technische studierichtingen kiezen 9. Zoals hierboven aangegeven (paragraaf 4.2) bieden technische studierichtingen op alle onderwijsniveaus de beste arbeidsmarktperspectieven. Hier ligt mogelijk een meer algemener mismatchprobleem tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt (zie paragraaf 2.8). 4.5 Conclusies aansluiting vraag en aanbod De huidige arbeidsmarktpositie van laaggeschoolden is over het algemeen relatief slecht. Maar het opleidingsniveau is niet alleen bepalend: ook factoren als de opleidingsrichting, het geslacht en de etniciteit spelen een rol. Opvallend is dat de kwalificatiestructuur van de werkloze beroepsbevolking de afgelopen tien jaar redelijk constant is gebleven. Dit duidt erop dat de arbeidsmarktperspectieven van laaggeschoolden de afgelopen tien jaar niet zijn verslechterd. Bij de prognoses dat de toekomstige arbeidsmarktperspectieven van laaggeschoolden zullen verslechteren omdat onderwijs de race met de technologie verliest, zijn de nodige kanttekeningen te plaatsen. Deze prognoses zijn gebaseerd op verouderde inzichten over de ontwikkeling van de kwalificatiestructuur van het arbeidsaanbod (zie hoofdstuk 2) en ze zijn gevoelig voor variaties in het tempo van de upgradingssnelheid van de vereiste kwalificaties (hoofdstuk 3). Op basis van de analyses in dit themadocument komen een aantal problemen met betrekking tot de toekomstige arbeidsmarktpositie van laaggeschoolden naar voren. Deze vloeien enerzijds voort uit de gesignaleerde dreigende polarisatie van de kwalificatiestructuur van het arbeidsaanbod en anderzijds uit de mogelijke mismatch tussen vraag en aanbod. Den Haag, 20 oktober 2006 A.H.G. Rinnooy Kan Voorzitter N.C.M. van Niekerk Algemeen secretaris 9 Zie: R.V. Bijl [et al.] (2005) Integratiekaart 2005, Den Haag, Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), p. 26; CBS (2006) Jaarboek onderwijs in cijfers 2006, Den Haag, Centraal Bureau voor de Statistiek, p Allochtone jongeren kiezen meer dan gemiddeld voor economische studierichtingen; dat geldt zowel voor het hbo als voor het vmbo. De achtergronden hiervan zijn niet helemaal duidelijk. 49