ZZG zorggroep. Onderzoeksrapport. Ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden met Zorg-op-afstand in de thuiszorg

Transcriptie

1 ZZG zorggroep Onderzoeksrapport Ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden met Zorg-op-afstand in de thuiszorg L.A.M Ten Have & N. Kesseler

2 SAMENVATTING De ervaring van verpleegkundigen en verzorgenden met Zorg-op-afstand is erg afhankelijk van hoe de desbetreffende technologie wordt geïntroduceerd. Over het algemeen is men positief, al ziet men beperkingen. Verpleegkundigen en verzorgenden van ZZG zorggroep zijn overigens positiever over Zorg-op-afstand dan in de literatuurstudie blijkt. Verpleegkundigen en verzorgenden van ZZG zorggroep vinden dat de zorg met PAL4 niet onder doet aan die van de traditionele zorg. Ondersteuning aan verpleegkundigen en verzorgenden is essentieel om de zorg efficiënt te laten verlopen, uit dit onderzoek blijkt dat deze ondersteuning kan worden verbeterd. VOORWOORD De gezondheidszorg is continu in ontwikkeling. Door tot een betere kwaliteit van leven te komen hoopt men meer grip te krijgen op ziekten en wil men steeds meer kennis vergaren. Vooruitgang betekent verandering, zo ook binnen ZZG zorggroep. De toenemende vraag naar thuiszorg maakt dat naar oplossingen moet worden gezocht, op deze manier heeft Zorg-op-afstand zijn intrede gedaan. ZZG zorggroep past Zorg-op-afstand toe in de vorm van het PAL4-systeem. Deze verandering leidt er automatisch toe dat de zorg op een andere manier wordt verleend. De vraag is welke impact dit heeft op de verpleegkundigen en verzorgenden die met PAL4 werken, brengt verandering wel kwaliteit van zorg? De manier waarop verpleegkundigen en verzorgenden werken met, en de houding die zij hebben ten opzichte van het systeem is bepalend voor het effect dat PAL4 heeft op de zorgverlening. Daarom is het van belang om er achter te komen wat de ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden met Zorg-op-afstand zijn. 1

3 INHOUD Inleiding 3 Hoofdstuk 1 Achtergrond Technologie in de zorg 1.2 Zorg-op-afstand 1.3 Ontwikkeling internationaal 1.4 Ontwikkeling in Nederland PAL4-systeem 1.6 Implementatie van het PAL4-systeem binnen de ZZG zorggroep 1.7 Ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden met Zorg-op-afstand 7 Hoofdstuk 2 Methode Literatuuronderzoek 2.2 Praktijkonderzoek 10 Hoofdstuk 3 Resultaten Literatuuronderzoek 3.1.1Beschrijving van de studies Resultaten in categorieën Praktijkonderzoek Beschrijving van respondenten Resultaten in categorieën Hoofdstuk 4 Conclusie 20 Hoofdstuk 5 Aanbevelingen 21 Hoofdstuk 6 Beperkingen van het onderzoek 22 Nawoord 23 Dankbetuiging Bronnenlijst 24 Bijlage 1 Categorieënlijst semi-gestructureerd interview 27 2

4 INLEIDING In de huidige gezondheidszorg is technologie niet meer weg te denken. De World Health Organisation (WHO) omschrijft technologie in de zorg als volgt: de toepassing van georganiseerde kennis en vaardigheden in de vorm van apparatuur, medicatie, vaccinatie, procedures en systemen. Deze zijn ontwikkeld om een gezondheidsprobleem op te lossen en de kwaliteit van leven te verbeteren (WHO, 2010). Recent is een nieuwe technologie in de zorg in opkomst, namelijk Zorg-op-afstand. Zorg-op-afstand staat voor het op afstand verlenen van zorg met behulp van ICT (RIVM, 2010). Steeds meer zorginstellingen passen vormen van Zorg-op-afstand toe. Hierbij is te denken aan een digitale poli waarin cliënten een afspraak met de arts via video beelden hebben, een digitaal consult voor mensen met eczeem of een digitaal logboek. In het huidige rapport wordt met Zorg-op-afstand het zogenaamde telemonitoring en telecare bedoeld. Bij telemonitoring gaat het om het bewaken van de gezondheidssituatie van de cliënt buiten de fysieke aanwezigheid van zorgverleners. Voorbeelden zijn sensoren en alarmsystemen in de omgeving van de cliënt (Jonker en de Witte, 2007). Bij telecare wordt gebruik gemaakt van een videosysteem of het verzenden van digitale beelden van de ene plek naar de andere, om op afstand te kunnen communiceren en zorg te verlenen (Hanson, Percival, Aldred, 2007). Door het gebruik van technologie kan de zorgverlening sneller bereikbaar zijn, kan het zorgproces minder belastend zijn voor de cliënt en kan de cliënt mogelijk langer thuis blijven wonen (Westert, van de Berg, Zwakhals, 2010). Zorg-op-afstand heeft naast het functionele element voor cliënten, thuiszorgorganisaties en verpleegkundigen en verzorgenden ook een maatschappelijke functie. Uit gegevens van Van den Berg Jeths, Timmermans, Hoeymans et al (2004) blijkt dat het aantal ouderen de komende jaren fors zal toenemen, terwijl het aantal mensen tot 55 jaar (en dus het aantal mensen dat beschikbaar is om zorg te verlenen) afneemt. Door de vergrijzing zal de omvang van de vraag naar verpleging en verzorging toenemen. De potentiële vraag neemt tussen 2000 en 2020 met de helft toe, aldus de auteurs (Van den Berg Jeths et al, 2004). Ook zal de inhoud van deze vraag veranderen. Er zal meer behoefte zijn aan monitoring van cliënten met chronische aandoeningen in verschillende zorgsettings. De overheid stimuleert cliënten tegenwoordig zo lang mogelijk zelfstandig thuis te blijven wonen en stimuleert een korte opnameduur in ziekenhuizen of andere instellingen. Het aantal cliënten in de thuiszorg neemt toe, deze ontwikkeling stimuleert de toename van het gebruik van technische oplossingen (RIVM, 2010). Naar aanleiding van dit toekomstperspectief is ook de ZZG zorggroep begonnen met het implementeren van Zorg-op-afstand. ZZG zorggroep is een grote zorgorganisatie in de regio Nijmegen, Rijk van Nijmegen en land van Maas en Waal. Er zijn bij ZZG zorggroep naar schatting 4000 betaalde medewerkers en 900 vrijwilligers werkzaam, zij leveren zorg aan 8500 cliënten in de thuiszorg, verpleeghuizen, verzorgingshuizen, revalidatiecentra, poliklinieken en leveren kraamzorg. De aanleiding voor dit onderzoek is de vraag van ZZG zorggroep te achterhalen hoe verpleegkundigen en verzorgenden in de thuiszorg, Zorg-op-afstand ervaren. ZZG zorggroep is kort geleden gestart met het invoeren van Zorg-op-afstand op verschillende manieren. Een van deze middelen is het Personal Assistant for Life (PAL4) systeem. Met behulp van het PAL4-systeem kan de gebruiker contact leggen met zijn omgeving met als belangrijkste aspect het beeldcontact met verpleegkundigen van de thuiszorg (ZZG zorggroep, 2010). Vanaf januari 2010 is gestart met een pilot binnen verschillende thuiszorgteams, minimaal vijf cliënten werden per team aangesloten op het PAL4-systeem. Tijdens de implementatie van PAL4 heeft een door de ZZG zorggroep uitgevoerde interne evaluatie plaats gevonden. Deze evaluatie richtte zich op de mening van cliënten die PAL4 gebruikten. Uit de evaluatie bleek dat cliënten positief waren over het PAL4-systeem. Nog onduidelijk is hoe verpleegkundigen en verzorgenden het verlenen van zorg met het PAL4-systeem ervaren. De volgende vraagstellingen zijn geformuleerd: Hoe ervaren verpleegkundigen en verzorgenden werkzaam in de thuiszorg het verlenen van Zorg-op-afstand? Hoe ervaren verpleegkundigen en verzorgenden werkzaam in de thuiszorg van ZZG zorggroep het verlenen van Zorg-op-afstand middels het PAL 4 systeem? 3

5 De doelstelling van het onderzoek is als volgt geformuleerd: Halverwege januari 2011 blijkt uit het onderzoeksrapport wat de ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden zijn met betrekking tot Zorg-op-afstand. Deze informatie zal uit een literatuurstudie van internationale onderzoeksrapporten komen en er zal een intern onderzoek binnen de thuiszorg van ZZG zorggroep plaatsvinden. In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de achtergrondinformatie van technologie in de gezondheidszorg. Vervolgens wordt in hoofdstuk twee de methode van onderzoek beschreven en in het daarop volgende hoofdstuk worden de resultaten van de literatuurstudie en het praktijkonderzoek beschreven en worden de conclusie en aanbevelingen beschreven. Het rapport wordt afgesloten met de beperkingen van het onderzoek. In de bijlage is een categorieënlijst van het de voor de interviews te lezen. 4

6 HOOFDSTUK 1: ACHTHERGROND 1.1 Technologie in de zorg Dit rapport gaat over technologie in de zorg. Met deze term kan een breed scala aan technologieën in de gezondheidszorg worden aangeduid. Zo zijn er computergerelateerde technologieën zoals elektronisch patiëntendossiers (EPD). Bij geneesmiddelen en biotechnologieën is te denken aan gentherapie. Ook zijn er technologieën die zich richten op de toediening van geneesmiddelen zoals vernevelingapparatuur, en is er de ontwikkeling van minimale invasieve technologieën zoals instrumenten om in het lichaam te kijken. De ontwikkeling van technologieën richt zich ook op orgaanondersteunings-en orgaanvervangingstechnologieën zoals dialyse apparatuur. Thuis- en zelfzorgtechnologieën richten zich op ICT binnen en buiten de woning van de cliënt. Ook zijn er technologieën die de arbeidsomstandigheden verbeteren zoals til liften (Jonker en de Witte, 2007). 1.2 Zorg-op-afstand Zorg-op-afstand typeert zich door de fysieke afstand die er is tussen de gebruikers, maar ook door afstand in communicatieve zin. Het gaat om contact tussen cliënten, hulpverleners en medische faciliteiten. Zorg-opafstand is niet alleen gericht op de zorg aan cliënten (thuis), ook richt het zich op consultatie tussen specialisten via een satelliet (Vlaskamp, Webers, Peters-Volleberg et al, 2001). In dit rapport worden twee vormen van Zorg-op-afstand geїncludeerd, dit zijn telemonitoring en telecare. Bij telemonitoring gaat het om het bewaken van de gezondheidssituatie van de cliënt buiten de fysieke aanwezigheid van zorgverleners. Een voorbeeld is sensoren en alarmsystemen in de omgeving van de cliënt, zoals een belmat (Jonker et al, 2007). Bij telecare wordt gebruik gemaakt van een videosysteem of het verzenden van digitale beelden van de ene plek naar de ander, om te kunnen communiceren en zorg te verlenen. Telemonitoring en telecare onderscheiden zich van telemedicine waarbij het gaat om medische behandeling met behulp van technologie. Ook onderscheidt het zich van domotica waarmee de functionaliteit binnen het huis vergroot wordt met behulp van technologie voor bijvoorbeeld deuren of ramen (Hanson et al, 2007). 1.3 Ontwikkeling internationaal In een internationaal onderzoek van de Gareis, Kubitschke en Lull (2008) is de ontwikkeling van technologie in de zorg in veertien landen vergeleken. Het betreft twaalf Europese landen en twee landen buiten de Europese Unie. De technologische ontwikkeling is gecategoriseerd in drie generaties. Bij de eerste generatie technologie gaat het om alarmsystemen waarmee de gebruiker alarm kan slaan in een noodsituatie. Bij de tweede generatie betreft het meer ontwikkelde alarmsystemen zoals systemen met sensoren. Met de derde generatie wordt technologie bedoeld die in staat is continuïteit aan te brengen in de monitoring van cliënten. Opvallend is dat Bulgarije ver achter loopt op andere landen, bij hen is er op het gebied van de eerste generatie technologie nog geen tot weinig activiteit. Polen en Slovenië hebben de eerste generatie technologie gedeeltelijk geïmplementeerd. De overige landen waaronder Denemarken, Duitsland, Spanje, Finland, Frankrijk, Hongarije, Ierland, Italië, Nederland, Zweden, Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Japan, hebben de eerste generatie technologie volledig geïmplementeerd. Kijkend naar de tweede generatie technologie is te zien dat Bulgarije wederom weinig tot geen activiteit laat zien. Hongarije loopt achter op de andere landen en heeft de technologie in pilotfase lopen. Alle overige landen hebben de tweede generatie technologie gedeeltelijk geïmplementeerd, hierin verschillen de vorderingen per land. Bij de derde generatie technologie valt een groot aantal landen af als het gaat om de integratie ervan. Alleen de landen Japan en de Verenigde Staten zijn hierin verder, zij bevinden zich in de implementatie van de pilotfase. Te concluderen is dat in de westerse wereld de ontwikkeling van technologie in de zorg zich nog moet uitbreiden (Gareis et al, 2008). 5

7 1.4 Ontwikkeling in Nederland Om inzicht te krijgen in de ontwikkeling van Zorg-op-afstand in Nederland is gebruik gemaakt van een door de NIVEL uitgevoerd onderzoek (Peeters en Francke, 2009). Uit dit onderzoek komt naar voren dat elf gezondheidsorganisaties in Nederland op het moment van de peiling (2008) Zorg-op-afstand leveren tegenover zes zorgaanbieders in 2005, zij bieden zorg aan 1021 cliënten. Twee thuiszorgorganisaties hebben speciaal voor het videonetwerk een zorgcentrale opgezet, de overige negen zorgorganisaties gebruiken een eigen bestaande zorgcentrale of die van een andere zorgorganisatie. In vergelijking met eerdere peiling in 2005 is er vooruitgang geboekt in de ontwikkeling van Zorg-op-afstand. Zo is het nu bij negen zorgorganisaties mogelijk voor cliënten om beeldcontact te hebben met familie en kennissen. Ook is er gestart met het ontwikkelen van Zorg-op-afstand voor specifieke doelgroepen, denkend aan cliënten met COPD. Twee organisaties die Zorg-op-afstand leveren hebben videocommunicatie en/of telecare volledig geïntegreerd in de dagelijkse zorg. De andere organisaties zijn hier mee bezig (Peeters et al, 2009). Hoewel de introductie van Zorg-op-afstand dus duidelijk toeneemt is de Algemene Rekenkamer (2009) van mening dat de innovaties in de langdurige zorg, zoals Zorg-op-afstand te langzaam van de grond komen. Er worden drie oorzaken benoemd. Er zijn weinig prikkels om te innoveren en de innovaties te verspreiden, er is een gebrek aan de continuïteit in de financiering en er is sprake van een remmende regelgeving. Deze remmingen zijn volgens de auteurs een gebrek aan ICT-standaarden en gebrek aan draagvlak bij zorgaanbieders en cliënten. Het NIVEL is tot op heden nog niet gekomen met een inventarisatie over PAL4-systeem ZZG zorggroep maakt gebruik van het PAL4-systeem om de toenemende vraag naar zorg te ondervangen. PAL4 is een communicatie-infrastructuur waarmee verschillende aspecten en functies kunnen worden toegepast op een aanraakscherm, op de televisie of op de eigen computer. Het PAL4-systeem is onderverdeeld in kwadranten, met navigatieknoppen kan de cliënt de informatie gemakkelijk in PAL4 opzoeken en bestuderen. Cliënten kunnen informatie opzoeken uit de wijk, spelletjes spelen en videocontact maken met andere cliënten of vrienden en familie (Cobben, Nijhof, 2009). Naast deze recreatieve onderdelen is het systeem te gebruiken voor de zorgverlening. Het videocontact dat een cliënt met het PAL 4 systeem kan hebben, kan een aanvulling zijn op de huidige zorg die een cliënt thuis van de ZZG zorggroep ontvangt. Het kan ook een moment van zorg waarvoor verpleegkundigen en verzorgenden voorheen bij de cliënt thuis kwamen vervangen. Met beeldcontact op afstand kan de cliënt contact maken met de zorgcentrale van de ZZG zorggroep, de cliënt ziet dan een zorgverlener in beeld. De cliënt kan ook gebruik maken van controle, begeleiding en instructie door de verpleegkundige of verzorgende van de thuiszorg via beeld en geluidsverbinding. In dit geval maakt de verpleegkundige of verzorgende van het thuiszorgteam verbinding met de cliënt, de cliënt kan geen directe verbinding maken met het thuiszorgteam (ZZG zorggroep domoticazorg). 1.6 Implementatie van het PAL4-systeem binnen de ZZG zorggroep Om als thuiszorgorganisatie tegemoet te kunnen komen aan de groeiende en veranderende zorgvraag van cliënten is ZZG zorggroep in januari 2010 begonnen met het introduceren van Zorg-op-afstand in de vorm van het PAL4-systeem. ZZG zorggroep is gestart met één thuiszorgteam, eind 2010 doen negen thuiszorgteams aan dit experiment mee. Tachtig cliënten zijn vanaf dat moment in contact via PAL4 met de zorgcentrale. Bij alle negen thuiszorgteams is één contactpersoon aangesteld die de pilot coördineert. De negen contactpersonen komen iedere zes weken bijeen met de projectleider domoticazorg van de ZZG zorggroep om te praten over het verloop van het verlenen van Zorg-op-afstand (Cobben et al 2009). 6

8 1.7 Ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden met Zorg-op-afstand Onderzoek van Gareis et al (2008) laat zien dat Zorg-op-afstand zich momenteel nog veelal in de pilotfase bevindt. Om die reden bestaat er doorgaans ook veel aandacht voor het evalueren en beoordelen van het implementatieproces (Peeters, 2010). In Nederland is door het NIVEL een studie gedaan naar de ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden met Zorg-op-afstand in de thuiszorg (de Veer en Francke, 2009). Overigens is dit het enige rapport in Nederland dat zich richt op de ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden met Zorg-op-afstand in de thuiszorg. Uit het rapport blijkt dat volgens verpleegkundigen en verzorgenden nieuwe technologieën in de zorg vooral moeten zorgen voor verbeterde zorg voor de cliënten. Ook menen verpleegkundigen en verzorgenden dat Zorg-op-afstand de zorgverlening voor hen minder zwaar kan maken. Wanneer verpleegkundigen en verzorgenden wordt gevraagd welke technologieën zij de grootste aanwinst vinden, noemen zij elektronische dossiers, beweeg en meldingsfuncties en videocommunicatie. Belangrijk blijkt ook dat de acceptatie erg afhankelijk is van de gekozen implementatiestrategie en de technologie zelf. Wanneer de implementatie van een nieuwe technologie samen met de verpleegkundigen en verzorgenden wordt opgepakt kan dit volgens hen het plezier in het werk verhogen. De verpleegkundigen en verzorgenden willen meer worden betrokken in de implementatie van nieuwe technieken. Het betrekken van de verpleegkundigen en verzorgenden vergroot de kans dat de technologie gebruikt wordt. 7

9 HOOFDSTUK 2: METHODE De bedoeling van het huidige onderzoek is inzicht te verwerven in de ervaring van verpleegkundigen en verzorgenden met PAL4. De reden dat specifiek verpleegkundigen en verzorgenden worden onderzocht, is omdat zij degene zijn die PAL4 dagelijks gebruiken tijdens de zorg. Zij hebben voor een groot deel invloed op de effectiviteit van de zorgverlening. Wanneer zij als groep geen positieve houding hebben ten opzichte van de nieuwe zorgverlening, zal dit gevolgen hebben voor het gebruik in de toekomst. ZZG zorggroep kan de conclusies van dit onderzoek gebruiken om het werken met PAL4 effectiever te laten verlopen. Om op beide onderzoeksvragen antwoord te geven is zowel een literatuuronderzoek verricht als onderzoek gedaan naar de mening van verpleegkundigen ten aanzien van Zorg-op-afstand. 2.1 LITERATUURONDERZOEK Om er achter te komen wat de bevindingen zijn van onderzoek naar de ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden met Zorg-op-afstand is een literatuuronderzoek verricht. Allereerst wordt de zoekstrategie beschreven, zie Tabel 1. Tabel 1. Zoekstrategie Zoekstrategie 1.Pubmed 2.Cinahl 3.Sneeuwbalmethode Zoektermen -Telecare -Telehomecare -Attitude -Perception -Nurse Resultaten zoekstrategie 71 artikelen Inclusiecriteria -Mening/ervaring verpleegkundigen en verzorgenden -Telemonitoring en telecare -Internationale artikelen -Thuiszorg setting Exclusiecriteria - Mening/ervaring patiënten - Overige ICT toepassingen - Nederlandse artikelen 8

10 Studie design De huidige studie is een systematisch literatuuronderzoek zonder een kwalitatieve beoordeling van de geïncludeerde studies. De literatuurstudie is een verkennende studie omdat er relatief weinig onderzoek is gedaan naar ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden met telecare en telemonitoring. Binnen de zoekstrategie is gekeken naar internationale relevante artikelen met betrekking tot telecare en telemonitoring. In-/exclusiecriteria In het literatuuronderzoek zijn studies geïncludeerd waarin gegevens zijn verzameld over ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden in de eerste lijn met Zorg-op-afstand (telemonitoring en/of telecare). Er is specifiek gezocht in de Engelstalige internationale literatuur, hiervoor is gekozen om een beeld te krijgen van de ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden in verschillende landen. De onderzoeken in Nederland op dit gebied waren al bekend bij de opdrachtgever van dit onderzoek. Zoekstrategie en selectie Er is gezocht in Pubmed en Cinahl waarbij de volgende zoektermen zijn gehanteerd: ( telecare of telehomecare ) en ( attitude of perception ) en nurse. Dit leverde in eerste instantie 71 artikelen op (62 Pubmed/9 Cinahl). Titels en samenvattingen zijn door beide onderzoekers gelezen op grond waarvan 65 artikelen werden geëxcludeerd, en zes artikelen zijn geїncludeerd. Deze selectie is overlegd met Rob van der Sande, lector langdurige zorg. De overige artikelen zijn gelezen waarbij de literatuurreferenties zijn gebruikt voor verder onderzoek naar relevante literatuur (sneeuwbalmethode). Dit leverde nog eens vijf artikelen op. Voor de zoekstrategie en de selectie van artikelen zie Tabel 2. Tabel 2. Zoekstrategie en selectie van artikelen Zoekstrategue Zoektermen Aantal resultaten Aantal geëxcludeerd resultaten Cinahl Telecare en (perception of attitude) en nurse Pubmed 1 Telecare en (perception of attitude) en nurse Pubmed 2 Telehomecare Sneeuwbalmethode 1 Referentielijst Gagnon Sneeuwbalmethode 2 Vernieuwde versie van Hanson et al Sneeuwbalmethode 3 Referentielijst de Veer en Franke Categorieën De artikelen zijn gelezen door beide onderzoekers die de gegevens hebben ingedeeld in een aantal categorieën. Er is op zoek gegaan naar categorieën waarbinnen de analyse van gegevens kon plaatsvinden. In het rapport van Mair, Histock en Beaton (2008) kwamen verschillende bruikbare categorieën naar voren, namelijk verandering verantwoordelijkheid', technische problemen, communicatie. Verder kwamen twee andere categorieën veelvuldig terug in de overige onderzoeken, dit waren geschiktheid van cliënten en ondersteuning. Deze categorieën waren de basis voor de analyse van de literatuur. 9

11 2.2 PRAKTIJKONDERZOEK Studie design Het praktijkonderzoek heeft een kwalitatieve opzet. In dit onderzoek is gekozen om gegevens te verzamelen met behulp van interviews, omdat de vraagstellingen betrekking hebben op meningen, opvattingen en attitudes van de verpleegkundigen. Deze laten zich goed onderzoeken met behulp van interviews. Om de ervaringen van verpleegkundigen en verzorgenden van ZZG zorggroep met PAL4 te kunnen onderzoeken is gebruik gemaakt van semigestructureerde interviews. Na het interviewen van acht respondenten kwam geen nieuwe informatie naar voren en werd de saturatie van informatie bereikt. Om de plausibiliteit van de interviews te vergroten heeft vooraf een proefinterview plaatsgevonden met de lector langdurig zorg van de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN) en de projectleider domoticazorg van ZZG zorggroep. De beide onderzoekers werden tijdens het proefinterview beoordeeld op hun gespreksvaardigheden. De interviews zijn evenredig verdeeld onder beide onderzoekers. Tijdens de interviews is gebruik gemaakt van een voicerecorder. De gesprekken zijn middels transcriptie op papier beschreven. Vervolgens is een samenvatting van deze transcriptie gemaakt. De respondenten is gevraagd of zij behoefte hebben aan een membercheck, wanneer dit het geval was is een samenvatting naar de betreffende respondent gestuurd. Om de kwaliteit van de interviews te garanderen heeft er een reflectie op de interviews plaatsgevonden door beide onderzoekers. Na ieder interview werd het interview geëvalueerd en werd feedback gegeven op gespreksvaardigheid, luistervaardigheid, attitude en inhoud. Op deze manier kon feedback gebruikt worden voor een volgend interview. In/-exclusiecriteria Binnen de thuiszorg van ZZG zorggroep zijn willekeurig vier regio s geselecteerd. Binnen iedere regio is één verpleegkundige (niveau vier of vijf) en één verzorgende (IG) geselecteerd, enkel één regio heeft twee verpleegkundigen geleverd. Dit leidde tot een totaal van acht respondenten (n=8). Omdat leeftijd en opleidingsniveau mogelijk van invloed kunnen zijn op de resultaten van het onderzoek is er voor gezorgd dat leeftijd en opleidingsniveau gelijkelijk zijn verdeeld onder de geïnterviewden. Er is namelijk een selectie gemaakt van twee leeftijdsgroepen, de leeftijd van 20 tot 45 en de leeftijd van 45 tot 65 jaar. De geselecteerde respondenten zijn gelijk verdeeld over beide leeftijdsgroepen. Categorieën De gebruikte categorieën binnen het literatuuronderzoek, zijn de rode draad geweest voor het praktijkonderzoek. Tevens zijn de wensen van de opdrachtgever gebruikt om sturing te geven aan de interviews. De volgende categorieën zijn gebruikt; ondersteuning en eigen verantwoordelijkheid, geschiktheid van cliënten, communicatie, verandering van verantwoordelijkheid en technische problemen. Voorafgaand aan het praktijkonderzoek is gekozen om een de respondenten te vragen naar het toekomstperspectief met PAL4 in de dagelijkse zorgverlening. Dit onderdeel kwam niet tot uiting bij de analyse van de literatuur. Omdat de onderzoekers geïnteresseerd waren in de mening van verpleegkundigen en verzorgenden over de toekomst, is deze categorie ontstaan. 10

12 HOOFDSTUK 3: RESULTATEN 3.1 LITERATUURONDERZOEK Beschrijving van de studies In totaal zijn elf studies gebruikt voor de literatuurstudie (n=11), alle studies hebben een kwalitatief onderzoeksdesign. Één studie heeft naast een kwalitatieve benadering ook een kwantitatieve benadering [4]. Het overzicht van de artikelen staat in tabel 1. In de studies wordt gebruik gemaakt van één of meer van de volgende methoden: interviews, document analyse voor de literatuurstudie en cliënt gegevens, observaties, enquêtes, case studies, logboeken en focusgroepen. In acht studies werd de mening gevraagd van de respondenten over videocontact [1, 3,6,7,8,9,10,11]. De gebruikte technologie worden binnen verschillende artikelen anders genoemd. De ene studie plaatst beeldcontact in de categorie telemedicine, de ander noemt beeldcontact telehealth of telecare. Hoewel dus onder verschillende benamingen, gaat het in alle artikelen om videocontact. In drie studies wordt naar de meningen van de respondenten over monitoring apparatuur gevraagd [2, 4,9]. In zeven studies worden verpleegkundigen onderzocht [1,3,5,6,7,10,11]. In tien studies worden naast verpleegkundigen ook andere professionals geїncludeerd: sociaal hulpverleners en zorgverleners, technisch experts, psychiaters en leidinggevenden. In negen studies is onderzoek gedaan in de thuiszorg [1,2,3,4,5,6,7,9,10]. In één studie wordt ook gesproken over het verpleeghuis [9]; in twee studies gaat het ook om de (ambulante of forensische) psychiatrie [8,11]. Alle studies richten zich op het beschrijven van meningen en ervaringen over het gebruik van telecare of telemonitoring. Voor een overzicht van de geselecteerde artikelen zie Tabel

13 Tabel 3. Literatuuronderzoek Studie Technologie Doelstelling Methode Resultaten Studie 1: Verenigde Staten Demiris, 2001 The nature of communication within home health care. Studie 2: Verenigd Koninkrijk Hanson, 2007 Attitudes to telecare among older people, professional care workers and informal carers: a preventatative strategy of crisis management. Telecare Telemonitoring Het analyseren van aard en de kwaliteit van de interactie tussen verpleegkundige en patiënt. Er is bovendien gekeken naar het percentage tijd dat aan bepaalde aspecten besteedt is. Het inzicht krijgen in de opvattingen van professionals over de mogelijkheden en belemmeringen van telecare (alarmeringssensoren) thuis. Analyse van 30 beeldcontacten van 10 patiënten en 10 verpleegkundigen. Kwalitatief beschrijvend onderzoek naar de aard van de communicatie de mening van verpleegkundigen (n=3) over de communicatie met de patiënt Casusbesprekingen in focusgroepen met ouderen (n=92), zorgprofessionals (n=55) en mantelzorgers (n=39) Beeldcontact heeft de voornaamste aspecten van interactie zoals bij normale huisbezoeken. De onderzoekers concluderen dat verpleegkundigen beeldcontact als een nuttige manier van zorgverlening ervaren. Uit de studie blijkt dat het gebruik van het beeldcontact het verpleegproces niet hindert, maar juist verrijkt. De verpleegkundigen denken dat de normale huisbezoeken niet significant beter zijn dan communicatie via videocontact. Telemonitoring geeft een grotere mate van zelfstandigheid, kan cliënten langer zelfstandig laten functioneren en maakt dat de cliënt minder toezicht nodig heeft. Ook bestaat er een beter beeld van het functioneren van de cliënt. Toch was men bezorgd dat de toename van controle de keuzemogelijkheid en onafhankelijkheid ondermijnd. Studie 3: Verenigd Koninkrijk Hibbert, 2004 Health professionals responses to the introduction of a home telehealth service. Telemonitoring en telecare Inzicht in de opvattingen van verpleegkundigen over mogelijkheden van een telehealth nursing service, de interactie via video-phone, de zorgverlening en de bruikbaarheid van de video-phone. Participerende observatie gedurende de implementatie van telemonitoring en telethuiszorg bij verpleegkundigen (n=12). De resultaten werden onderverdeeld in categorieën; verwachtingen over geschiktheid, interactie tussen verpleegkundige en cliënt, professionele veiligheid en de technologie in de zorgverlening.verpleegkundigen ervaren de technologie als beperkt bruikbaar. Veel relevante informatie gaat verloren als het contact beperkt blijft tot beeldcontact. Zij ervaren het beeldcontact als een bedreiging voor hun professioneel werken en als risicovol. Studie 4: Verenigd Koninkrijk Horton, 2008 The use of telecare for people with chronic obstructive pulmonary disease: implications for management. Telemonitoring Het evalueren van telemonitoring geboden door thuiszorg teams aan patiënten met COPD. Kwalitatief en kwantitatief onderzoek. Interviews met patiënten, casus gesprekken met verpleegkundigen. De resultaten zijn in de volgende categorieën geplaatst; bruikbaarheid van de technologie, verspilling van tijd, voordelen voor de cliënt, verandering in beroepsuitoefening, toekomstperspectief en telecare in zorgverlening bij COPD patiënten. De hulpverleners gaven aan dat de snelle toegang tot zorg, het toegenomen gevoel van veiligheid bij de cliënt, en de continuïteit van zorg voordelen zijn van de technologie.toch werd de technologie als gebruiksonvriendelijk en omvangrijk ervaren.er is een tekort aan kennis en zelfvertrouwen bij de verpleegkundigen, dit probleem kan met een goede scholing verholpen worden. Studie 5: Zweden Jönson, 2008 Implementation of telenursing within home healthcare Telecare Het onderzoeken van de effecten van telecare in de thuiszorg. Kwalitatieve studie met enquêtes voor verpleegkundigen (n=9) en document analyse. De verpleegkundigen vonden dat de tijd beter werd benut en vonden dat de communicatie met het systeem een menselijke manier van zorgverlening was binnen de thuiszorg. De verpleegkundigen in de testgroep waren zich meer bewust van hun rol en zij konden hun tijd beter indelen. Studie 6: Verenigd Koninkrijk Mair, 2005 Patient and provider perspectives on home telecare: preliminary results from a randomized controlled trial. Telecare Meningen en ervaringen van verpleegkundigen en COPD patiënten met telethuiszorg. Kwalitatief onderzoek, RCT. Logboeken van patiënten en verpleegkundigen (n=14), enquêtes. Deelnemende cliënten zijn positiever over telethuiszorg dan de verpleegkundigen. De verpleegkundigen ervaren negatieve effecten bij communicatie met beeldcontact. Zij hadden het gevoel de problemen van de patiënt minder goed te begrijpen wanneer zij beeldcontact hebben. 12

14 Studie Techtnologie Doelstelling Methode Resultaten Studie 7: Verenigd koninkrijk Mair, 2008 Understanding factors that inhibit or promote the utilization of telecare in chronic lung disease. Telecare Procesevaluatie over een RCT van telethuiszorg bij COPD patiënten. Kwalitatief onderzoek, RCT. Semigestructureerde interviews van verpleegkundigen (n=11) en patiënten (n=9). De resultaten zijn onder verdeeld in de volgende categorieën; problemen met apparatuur, communicatie problemen, de relatie tussen verpleegkundige en cliënt, houding ten opzichte van telethuiszorg, werk van verpleegkundige en cliënt, veiligheid en professionele problemen. De telethuiszorg heeft geen voordeel voor de interactie met de cliënt. Het past niet bij het beeld dat verpleegkundigen hebben over het gebruik van hun vaardigheden.de verpleging vertrouwt er niet op dat dit een veilige manier van zorgverlening is. Echter blijkt dat de cliënten geen klachten hebben, zij vinden dat het systeem hen meer veiligheid en autonomie biedt. Studie 8: Verenigd Koninkrijk. May, 2001 Resisting and promoting net Technologies in clinical practice: the case of telepsychiatry. Telecare Het onderzoeken van de ervaringen met beeldcontact in de ambulante psychiatrie om het effect op de relatie met de patiënt te bekijken. Evaluatie studie. Interviews met zorgverleners (n=15), observaties, bijeenkomsten. Zorgverleners geven aan dat zij zeer negatief staan tegenover beeldcontact. Volgens de zorgverleners leidt beeldcontact tot onpersoonlijk en minder spontaan contact. Zij vinden dat non-verbaal gedrag moeilijk te plaatsen is via beeldcontact. Het heeft volgens hen een negatieve invloed op de communicatie en de beroepsuitoefening. Studie 9: Zweden Sävenstedt, 2006 The duality in using information and communication technology in elder care. Telemonitoring en telecare Het uitlichten van de waarden en meningen van zorgverleners over het gebruik van ICT in de geriatrie. Kwalitatieve inhoudsanalyse. Interviews met zorgverleners (n=10). De resultaten zijn onder verdeeld in de volgende categorieën; oppervlakkigheid en oprechtheid, gevangenschap en vrijheid, onwaardigheid en waardigheid. Aan de ene kant denken de zorgverleners dat de zorg met ICT een toenemende mate van vrijheid, onafhankelijkheid en bescherming kan geven. Aan de andere kant laten de zorgverleners weerstand zien t.a.v. verandering. Zij denken dat zorg via ICT kan leiden tot onmenselijke zorg. De angst voor onmenselijke zorg moet worden erkend en moet ter discussie worden gesteld. Studie 10: Verenigde Staten Whitten, Collins, Mair 1998 Nurse and patient reactions to a developmental home telecare system. Telecare Het bestuderen van de reactie van verpleegkundigen op telethuiszorg. Kwalitatieve evaluatiestudie. Interviews met verpleegkundigen (n=4) en patiënten (n=54), document analyse en enquêtes. De resultaten zijn in de volgende categorieën onder verdeeld; achtergrond en interesse van de verpleegkundige, scholing, verschillen tussen gewone huisbezoeken en beeldcontact, ideale eigenschappen van de verpleegkundige, belangrijkste reacties van de verpleegkundigen, ideale eigenschappen van de cliënt en problemen van de cliënt. De verpleegkundigen vonden dat het systeem effectief was binnen het project. Echter vonden zij dat dit afhankelijk was van de verpleegkundige, de cliënt en het ziektebeeld van de cliënt. Studie 11: Verenigde Staten Whitten, Kuwahara 2004 A Multi-phase telepsychiatry programme in Michigan: organisational factors affecting utilization and user perceptions. Telecare Het beschrijven van de belangrijkste organisatorische problemen. Kwalitatieve evaluatiestudie. Interviews met verpleegkundigen (n=12 en psychiaters (n=4), bijeenkomsten, document analyse. De voordelen zijn een makkelijke toegang tot cliënten en een vermindering van reistijd. Het grootste nadeel is het voorkomen van technische problemen. Er zijn veel mogelijkheden in de toekomst voor telepsychiatrie. Telepsychiatrie is niet voor alle patiënten geschikt, dit hangt af van de psychische toestand 13

15 3.1.2 Resultaten in categorieën Ondersteuning en eigen verantwoordelijkheid In vijf studies wordt gesproken over de rol van ondersteuning en eigen verantwoordelijkheid bij het werken met een nieuwe technologie [4,5,8,10,11]. In deze studies wordt er op gewezen dat goede ondersteuning vanuit de organisatie en leidinggevende een belangrijke factor is voor het al dan niet slagen van een implementatie. Scholing is een manier om die ondersteuning te bewerkstelligen. Verpleegkundigen geven aan dat scholing op het gebied van de computer, technische problemen en luistervaardigheid bij beeldcontact nodig is om de zorgverlening op een juiste manier uit te voeren [10]. Verder blijkt dat verpleegkundigen en andere zorgverleners moeite hebben de situatie van de cliënt in te schatten. Zij vinden de zorg met beeldcontact en monitor technologie vaak onveilig. Wanneer scholing zou worden aangeboden om de luistervaardigheid tijdens beeldcontact van zorgverleners te verbeteren, zullen zorgverleners mogelijk een positiever beeld krijgen over een veilige en verantwoorde uitvoering van zorg. In één studie wordt aangegeven dat het scholen van cliënten en zorgverleners nodig is om hen te leren handelen als een beeldscherm onvoldoende functioneert. Op deze manier staan technische problemen de communicatie zo min mogelijk in de weg [8]. Wanneer scholing wordt aangeboden, blijkt dat verpleegkundigen dit als prettig ervaren [5]. Naast de behoefte aan ondersteuning en scholing blijkt uit één studie dat verpleegkundigen eigenschappen benoemen die het voor een verpleegkundige gemakkelijker maken aan een nieuwe technologie te wennen. De verpleegkundige moet zelfstandig kunnen werken, gaat graag persoonlijke contact aan met de cliënt en heeft een goede luisterhouding. Daarnaast blijkt uit de studie dat werkervaring in de zorg en/of in de thuiszorg en ervaring met computers belangrijke aspecten zijn. Verpleegkundigen blijken echter meer waarde te hechten aan persoonlijke eigenschappen dan aan ervaring met computers, dit laatste kan namelijk worden aangeleerd. Behalve eigenschappen en aspecten die invloed hebben op het functioneren van verpleegkundigen met een nieuwe technologie, komen uit de literatuurstudie geen resultaten over de eigen verantwoordelijkheden van respondenten tijdens de implementatie van de technologie naar voren. Geschiktheid van cliënten In vijf studies wordt besproken welke cliënten geschikt zijn voor zorg met beeldcontact of telemonitoring [2,7,9,10,11]. Cliënten met dementie zijn volgens de verpleegkundigen een geschikte doelgroep, maar dit hangt af van de ernst van dementie. Wanneer de dementie ver gevorderd is, is het omgaan met de technologie moeilijk. Om de zorg effectief te laten verlopen moet de cliënt de technologie begrijpen. [2,9,10]. Uit één studie blijkt dat sommige verpleegkundigen vinden dat zorg met videocontact niet geschikt is voor cliënten op oudere leeftijd, terwijl cliënten vinden dat videocontact juist voor deze oudere groep geschikt is [7]. Cliënten die eveneens geschikt zijn voor zorg met de technologieën zijn volgens de respondenten eenzame en geïsoleerde cliënten [9,10], cliënten met geheugenproblemen [10], psychiatrisch cliënten die gewelddadig of boos zijn, mogelijke gewelddadig gedrag vertonen, psychiatrisch cliënten die bang zijn hun huis uit te komen en psychiatrisch stabiele cliënten [11]. Volgens de verpleegkundigen uit één studie kunnen niet alle vormen van hulpverlening met beeldcontact worden geleverd, dit hangt af van de psychische toestand van de cliënt. Psychiatrische hulpverlening die volgens de verpleegkundigen niet kan worden geleverd via beeldcontact zijn verschillende types van psychologische hulpverlening en advisering, crisis diensten, bezoeken aan kinderen en situaties waarvoor medicatie inname nodig is [11]. Samenvattend blijkt dat het begripsniveau en de psychische toestand van de cliënt belangrijke voorwaarden zijn om Zorg-op-afstand uit te voeren. Communicatie Uit de studies die zijn gebruikt voor deze literatuurstudie blijkt dat de meerderheid (n=5) resultaten geeft van negatieve ervaringen met communicatie via beeldcontact [3,6,7,8,9]. In deze studies geven verpleegkundigen en zorgverleners aan dat de communicatie wordt belemmerd als er gebruik wordt gemaakt van beeldcontact. De communicatie wordt als oppervlakkig ervaren, men is bang dat het contact onmenselijk wordt, men vindt het moeilijk de situatie van de cliënt in te schatten omdat non-verbaal gedrag moeilijk te beoordelen is en men heeft het gevoel de cliënt moeilijker te begrijpen [6,8,9]. Het verlenen van psychosociale ondersteuning met beeldcontact wordt als beperkt ervaren, het kost meer moeite een emotionele relatie met de cliënt aan te gaan. Het contact wordt als onpersoonlijk ervaren en men vindt dat het contact minder spontaan is. Dit alles leidt er toe dat men de veiligheid en moraliteit ter discussie stelt [8]. De verpleegkundigen vragen zich af in hoeverre deze manier van zorg wettelijk verantwoord en veilig is. Eveneens bestaat de angst dat de kwaliteit van zorg en de holistische visie op de verpleegkundige beroepsbeoefening afneemt [7].Wanneer cliënten naar hun mening over de communicatie wordt gevraagd blijkt dat zij deze problemen niet herkennen [6,7]. Zij vonden dat de 14

16 verpleegkundigen hun problemen goed kunnen in schatten wanneer zij gebruik maakten van beeldcontact [6]. Cliënten vinden de kwaliteit van de zorg niet onder doen en vinden de zorg niet minder effectief, ze vinden dat de kwaliteit juist verbetert en het hun autonomie vergroot [7]. Een kleiner aantal studies (n=3) laat zien dat verpleegkundigen en zorgverleners ook positieve ervaringen hebben met communicatie via beeldcontact en het gebruik van telemonitoring [1,5,10]. Verpleegkundigen geven aan dat beeldcontact het verpleegproces niet hindert maar juist verrijkt. Uit één studie blijkt dat tijdens de communicatie met beeldcontact de meeste tijd werd besteed aan het bespreken van psychosociale problemen, en de minste tijd werd besteed aan het geven van voorlichting [1]. Verpleegkundigen gaven aan dat zij verbaasd waren over de snelle mate waarin een positieve relatie met de cliënt via beeldcontact werd opgebouwd [10]. Wanneer de resultaten van de studies over de communicatie met de cliënt kritisch worden bekeken, leidt dit tot een interessante conclusie. De beweegredenen die verpleegkundigen en zorgverleners noemen om de negatieve ervaringen te beschrijven, worden door cliënten niet erkend. Cliënten ervaren de communicatie met de technologieën als positief, terwijl de meeste verpleegkundigen die zelfde technologie niet effectief vinden in de zorgverlening. Het lijkt zo te zijn dat verpleegkundigen andere eisen stellen aan de communicatie met de technologie dan de cliënt of de technologie anders beleven. Verandering van verantwoordelijkheid In acht studies wordt gesproken over de verandering van de verantwoordelijkheden met de nieuwe technologie [2,3,4,5,7,8,9,10]. Telemonitoring kan zorgen voor een vergroting van de onafhankelijkheid; hierdoor wordt familie minder belast waardoor de bezorgdheid kan afnemen [2,9]. Aangezien de apparatuur de registratie en observatie van de cliënt overneemt, kan intensieve observatie achterwege worden gelaten. Met de komst van de technologieën is een verandering van verantwoordelijkheid ontstaan. Omdat de technologie taken overneemt hebben verpleegkundigen minder grip op het verzamelen van gegevens. Wanneer een cliënt zelf bijvoorbeeld zijn bloeddruk meet en deze gegevens digitaal doorstuurt of doorgeeft aan de verpleegkundige tijdens beeldcontact, ligt de verantwoordelijkheid bij de cliënt [4,7,10]. De verpleegkundigen geven aan dat zij moeite hebben de verantwoordelijkheid bij de cliënt neer te leggen, zij merken dat de cliënt de gegevens niet altijd kan lezen [4,7]. Verpleegkundigen denken dat de verandering van verantwoordelijkheid een negatieve invloed heeft op de zorg [7]. Verpleegkundigen die werken met beeldcontact geven aan dat dit een negatieve invloed heeft op de beroepsbeoefening [3,8,9]. Er ontstaat een verandering in de gespreksvaardigheid, deze verandering wordt als negatief ervaren. Met beeldcontact ontstaat een vermindering van professionele veiligheid en geloofwaardigheid naar de cliënt toe omdat informatie verloren gaat wanneer er via beeldcontact wordt gecommuniceerd. Men heeft hierdoor het gevoel dat de zorg minder veilig is [3]. Opvallend is dat verpleegkundigen weerstand tonen over de verandering van verantwoordelijkheid, men vindt het moeilijk vertrouwen te krijgen in de apparatuur. Dit zou mogelijk kunnen komen door de behoefte van verpleegkundigen om zelf controle te hebben over de zorg aan de cliënt. Wanneer zij deze verantwoordelijkheid uit handen moeten geven denken zij geen grip te hebben op de situatie van de cliënt. Één studie benoemt verschillende factoren die volgens de verpleegkundigen belangrijk zijn om met het systeem te kunnen werken. De verpleegkundige moet zelfstandig kunnen werken, gaat graag persoonlijke contacten aan met de cliënt en heeft een goede luisterhouding. Het is belangrijk dat de verpleegkundige werkervaring heeft, ervaring in de thuiszorg heeft en ervaring heeft met computers. Men vond echter dat ervaring met computers kon worden aangeleerd en een minder grote rol speelde [10]. De verantwoordelijkheid van de zorg verandert met de intrede van nieuwe technologieën. Mogelijk zullen verpleegkundigen die bovenstaande kwaliteiten beheersen, in staat zijn beter met de technologie te werken. Technische problemen In acht van de elf studies wordt gesproken over technische problemen die zich voor doen tijdens het gebruik van beeldcontact en telemonitoring [1,2,3,4,7,8,10,11]. De genoemde technische problemen die voorkomen zijn onder andere een trage verbindingssnelheid [3], gevoeligheid van de apparatuur [2], slechte kwaliteit van beeld en geluid [1,7,11], problemen bij het toesturen van gegevens [4,5] en problemen die veroorzaakt worden door het verkeerd gebruiken van de technologie [1,8]. In het laatste geval is een voorbeeld te noemen waarbij verpleegkundigen of de cliënt niet goed voor het scherm zaten, hierdoor waren zij slecht te zien wanneer zij communiceerden via beeldcontact [8]. De mate van begeleiding is bij de onderzochte settings verschillend. In sommige zorgsettings wordt met het implementeren van een nieuwe technologie ondersteuning geboden door technische experts, bij anderen moeten de verpleegkundigen zelf zorgen voor een oplossing van de problemen. In één studie wordt genoemd dat het ontvangen van ondersteuning bij technische problemen een significant verschil maakte voor de verpleegkundigen [4]. Wanneer verpleegkundigen verantwoordelijk waren voor het oplossen van technische problemen gaven zij aan dat dit niet hun verantwoordelijkheid zou moeten zijn [7]. 15

17 Wanneer gebruik wordt gemaakt van monitoring apparatuur, vinden verpleegkundigen het moeilijk de cliënt thuis achter te laten. Zij geven hierbij hun eigen verantwoordelijkheid voor observatie en registratie uit handen [4]. Eveneens komt vals alarm van de monitoring apparatuur voor, verpleegkundigen uiten hun zorgen over de betrouwbaarheid van deze apparatuur [2]. Verpleegkundigen vinden dat scholing uitkomst kan bieden om hen beter te leren omgaan met technische problemen [10]. In enkel één studie wordt gekeken of het voorkomen van technische problemen invloed heeft op de mening van verpleegkundigen over de bruikbaarheid van de technologie. Verpleegkundigen geven aan dat dit geen verband met elkaar heeft [1]. Uit de studies kan niet worden afgeleid dat het voorkomen van technische problemen een invloed is op het wel of niet slagen van de implementatie en het accepteren van de technologie door verpleegkundigen. Technische problemen doen zich voor, maar gewoonlijk hebben andere factoren een grotere invloed op de implementatie en acceptatie van de technologie door verpleegkundigen. 16

18 3.2 PRAKTIJKONDERZOEK Beschrijving van de respondenten Tabel 4. Respondenten Respondent Functie Leeftijd Werkervaring thuiszorg Gebruik computers 1. Verzorgende 53 jaar 24 jaar Minder dan twee uur per week 2. Verpleegkundige A / aanspreekpunt PAL4 60 jaar 41 jaar Meer dan twee uur per week 3. Verpleegkundige (HBO) 24 jaar 4 maanden Meer dan twee uur per week 4. Verpleegkundige (HBO) 22 jaar 1,5 jaar Meer dan twee uur per week 5. Verpleegkundige (HBO) / zorgcoördinator 51 jaar 28 jaar Meer dan twee uur per week 6. Verzorgende IG 42jaar 6 jaar Meer dan twee uur per week 7. Verpleegkundige (MBO) 24 jaar 5 jaar Meer dan twee uur per week 8. Verzorgende IG 58 jaar 16 jaar Geen gebruik Resultaten in categorieën Ondersteuning en eigen verantwoordelijkheid Zeven respondenten hebben gedurende een teamoverleg te horen gekregen dat PAL4 zou worden geïntroduceerd binnen hun team en zij hebben vervolgens uitleg gekregen. Deze uitleg werd door het hoofd domoticazorg van ZZG zorggroep aan de verpleegkundigen en verzorgenden gegeven tijdens een teamoverleg. Bij deze respondent is PAL4 tijdens het inwerken geïnstrueerd. Alle teams maakten gebruik van een informatiemap, ook was er een helpdesk beschikbaar. Vier respondenten geven aan dat zij in de uitleg voor het team informatie hebben gemist. Zo was onduidelijk of de cliënt naast het contact met de zorgcentrale ook contact kan zoeken met het thuiszorgteam. Hoe PAL4 precies werkt en hoe met PAL4 moest worden omgegaan binnen de zorgverlening was ook onduidelijk. Tevens werd aangeven dat er verwarring ontstond binnen een team over het doel van het project. Het werd namelijk verward met het project langer thuis met dementie. Naast de onduidelijkheden over de introductie gaf de helft van de respondenten aan dat er onduidelijkheid ontstond tijdens het gebruik van PAL4 in het dagelijks werk. Verpleegkundigen en verzorgenden kregen de taak cliënten te zoeken die in aanmerking kwamen voor PAL4. De sturing tijdens het implementatieproces werd gemist. Hierbij merkte één respondent op dat een aanspreekpunt binnen het team van verpleegkundigen en verzorgenden hiervoor een oplossing zou kunnen zijn. Een paar respondenten zeiden dat er onvoldoende tijd was om de cliënt wegwijs te maken met het systeem. Vanaf het moment dat PAL4 in de zorg werd gebruikt, was men zelf verantwoordelijk voor het efficiënt gebruik in de zorg. Met deze verantwoordelijkheid werd door iedereen anders omgegaan. Opvallend is dat verzorgenden een grotere behoefte hadden aan ondersteuning ten opzichte van verpleegkundigen bij de introductie en tijdens de zorgverlening met PAL4. Zij voelden zich ondanks de middelen die geboden werden niet vertrouwd met PAL4. De andere helft van de respondenten vindt dat men de verantwoordelijkheid zelf moet nemen door gebruik te maken van de geboden middelen. Men geeft aan dat verpleegkundigen en verzorgenden zelf tijd moeten inplannen om met het systeem met een cliënt te oefenen. Ook benoemen zij dat men creatief moet omgaan met de nieuwe technologie, een positieve instelling hierbij is belangrijk. Één respondent zei dat het belangrijk is dat collega s elkaar aanspreken op hun verantwoordelijkheid ten aanzien van het werken met PAL4. Van de vier respondenten die positief staan tegenover de implementatie hebben twee een sturende functie binnen het project. Opvallend is dat er een tweedeling bestaat tussen de acht respondenten als het gaat over de verantwoordelijkheid van verpleegkundigen en verzorgenden tijdens de implementatie van PAL4. Enerzijds bestaat de mening dat de verantwoordelijkheid bij de verpleegkundige of verzorgende zelf ligt, anderzijds wordt benoemd dat deze verantwoordelijkheid te omvangrijk is en dat sturing wordt gemist. Geschiktheid van cliënten De verpleegkundigen en verzorgenden vinden dat niet iedere cliënt geschikt is voor PAL4. De cliënt moet het apparaat begrijpen, aanleren er mee om te gaan, hij moet kunnen communiceren en eventuele geheugenproblemen moeten niet te groot zijn. Daarnaast is het belangrijk dat de cliënt begrijpt dat zorg met PAL4 een vervanging van een huisbezoek is. De ervaring is dat de cliënt anders het contact met het PAL4- systeem overslaat of vergeet. Eveneens vinden verpleegkundigen en verzorgenden het belangrijk dat de cliënt daadwerkelijk zorg met PAL4 wil ontvangen; hiervoor moet de cliënt enthousiast zijn. Één respondent zegt dat het belangrijk is dat het doel van het PAL4 moment vooraf is vastgesteld, het zorgmoment moet aansluiten bij de 17

19 doelen uit het zorgdossier. Één respondent gaf aan dat de cliënt in de huiskamer ruimte moet hebben voor het PAL4-apparaat. Het ziektebeeld dat volgens de respondenten de cliënt vooral ongeschikt maakt voor zorg met PAL4 is dementie, het gaat hierbij om de cliënt die in een ver gevorderd stadium verkeert. Deze cliënten zijn veelal niet in staat op een juiste manier te communiceren, hebben geheugenproblemen en kunnen hierdoor niet met het apparaat omgaan. Concluderend is te zeggen dat het begripsniveau en de mate van communicatie van de cliënt belangrijke voorwaarden zijn voor zorg met het PAL4-systeem. Communicatie De zorgverlening met het PAL4-systeem wordt verleend door enkel communicatie met de cliënt. De meerderheid van de respondenten geeft aan dat de kwaliteit van de zorgverlening met PAL4 niet onder doet voor de zorg aan huis. Men vindt dat PAL4 de zorg wel verandert. De respondenten vinden dat de communicatie met PAL4 veelal zorgt voor korte contactmomenten. Er worden meer gerichte vragen gesteld waardoor de gesprekken minder uitgebreid zijn. Ook geven de respondenten aan dat de zorg met PAL4 minder zicht geeft op het doen en laten van de cliënt omdat het beeldscherm een beperkt zichtveld geeft. Echter omdat cliënten naast zorg met PAL4 eveneens zorg aan huis krijgen, vinden verpleegkundigen en verzorgenden dat zij voldoende in staat zijn zicht te houden op de cliënt. Naast de communicatie tussen de cliënt en de verpleegkundige of verzorgende spreken de respondenten ook over het contact dat cliënten met anderen in de wijk kunnen aangaan. Opvallend is dat nog weinig cliënten gebruik maken van deze faciliteit, de respondenten benoemen dat cliënten hier veelal niet van af weten of de drempel te hoog is. De respondenten geven aan dat zij tijdens de introductie van PAL4 weinig tijd hebben besteed aan het voorlichten en het oefenen van deze faciliteiten met de cliënt. Eén respondent denkt dat veel cliënten geen behoefte hebben om contact aan te gaan met onbekenden aangezien cliënten hun eigen kennissenkring hebben. Twee respondenten denken dat wanneer een cliënt in contact treedt met anderen, dit de behoefte aan contact kan bevredigen. Deze respondenten denken dat cliënten een grote behoefte hebben aan psychosociale ondersteuning. Wanneer cliënten contact aangaan met anderen in de buurt, kan dit een vermindering van psychosociale begeleiding vanuit verpleegkundigen en verzorgenden betekenen. Concluderend kan worden gezegd dat PAL4 een aanvulling geeft op de traditionele zorg en dat de kwaliteit van de communicatie niet onder doet voor die van de normale zorgverlening. Naast contact tussen verpleegkundigen of verzorgenden en cliënt, kunnen cliënten onderling contact met elkaar aangaan. Dit wordt door cliënten echter nog weinig gedaan, het zou in de toekomst de vraag naar psychosociale ondersteuning kunnen doen afnemen. Naast verandering in communicatie tussen de cliënt en verpleegkundige of verzorgende, is er ook verandering gekomen in de communicatie tussen verpleegkundigen en verzorgenden onderling. Drie respondenten geven aan dat de communicatie met een voor hen onbekende cliënt moeilijk is. Wanneer men bij de cliënt thuis komt is de communicatie gemakkelijker, de omgeving is al snel aanleiding tot gesprek. Wanneer zorg wordt verleend via PAL4 aan een onbekende cliënt vindt men het moeilijk een gesprek aan te gaan. De respondenten geven aan dat dit mede komt doordat het doel van het zorgmoment onduidelijk is. Verpleegkundigen en verzorgenden zijn eerst verantwoordelijke voor bepaalde cliënten, wanneer deze cliënt zorg met PAL4 ontvangt is het de taak van deze persoon om een werkinstructie te maken. De respondenten geven aan dat dit wordt gemist. Mogelijk is niet voor iedereen duidelijk dat een werkinstructie nodig is om tot doelgerichte zorg met PAL4 te komen. Uit de interviews kwam naar voren dat verzorgenden een andere taak hebben in het verlenen van zorg met PAL4 dan verzorgenden IG of verpleegkundigen. De voornaamste taak van verzorgenden bij PAL4 is het verlenen van psychosociale ondersteuning. De verpleegkundigen en verzorgenden IG daarentegen doen controle met PAL4 op het gebied van bloedsuiker prikken, inname van medicatie en het spuiten van insuline. Verzorgenden geven enkel psychosociale ondersteuning met PAL4. Verzorgenden IG en verpleegkundigen geven aan dat zij de fysieke aanwezigheid van de cliënt niet missen tijdens de psychosociale ondersteuning. Één verzorgende geeft aan fysieke aanwezigheid nodig te vinden bij de psychosociale ondersteuning bij de cliënt. Verandering van verantwoordelijkheid Aan de respondenten is gevraagd of zij bij de cliënt een toename van de zelfstandigheid opmerken, hierop wordt verschillend gereageerd. De helft van de respondenten denkt dat zorg met PAL4 tot een toename van de zelfstandigheid van de cliënt kan leiden. Zij vinden dat de cliënt met zorg via PAL4 handelingen zelfstandig kan uitvoeren met ondersteuning van de verpleegkundige of verzorgende op de achtergrond. Met PAL4 zal de cliënt een gehele handeling zelfstandig moeten kunnen uitvoeren. Dit betekent dat de mate van afhankelijkheid verkleind kan worden en hiermee de verantwoordelijkheid van de verpleegkundige of verzorgende verandert. Ook wordt genoemd dat cliënten een grotere mate van privacy hebben, omdat de cliënt minder wordt belast met 18

20 huisbezoeken. Met de zorgverlening via het PAL4-systeem wordt vertrouwen aan de cliënt gegeven, de cliënt krijgt de verantwoordelijkheid voor zijn handelen. Hierdoor krijgt de cliënt meer eigenwaarde. De critici onder de respondenten denken dat zorg met PAL4 niet leidt tot een toename van de zelfstandigheid bij de cliënt. Sommige respondenten geven aan dat de toename van zelfstandigheid momenteel nog niet is vast te stellen omdat de groep cliënten die zorg via PAL4 ontvangt relatief klein is. Mogelijk is in de toekomst een beter beeld te scheppen. Zelfstandigheid wordt door één respondent gezien als de mogelijkheid het huis te verlaten zonder te wachten op het zorgmoment. Deze respondent geeft aan dat de zorg met PAL4 in de middag wordt gepland omdat de verpleegkundigen en verzorgenden in de ochtend in de wijk zijn. De zorg met PAL4 kan niet in de ochtend plaatsvinden omdat de verpleegkundige of verzorgende uit de wijk terug moet komen naar kantoor om zorg met PAL4 te verlenen. De cliënt kan wel contact opnemen met de zorgcentrale, echter zijn de zorgmomenten met PAL4 binnen het thuiszorgteam nog niet doorlopend. Omdat nog weinig zorgmomenten met PAL4 worden verleend, is er geen doorlopend schema voor deze zorg. De cliënt moet alsnog thuisblijven totdat de zorg met PAL4 in de middag plaatsvindt, de zelfstandigheid neemt hierdoor niet toe. Concluderend is te zeggen dat verpleegkundigen en verzorgenden verschillend denken over de verandering van verantwoordelijkheid die ontstaat met PAL4. Technische problemen Een aantal respondenten geven aan tegen technische problemen aan te lopen, zoals problemen met de server of een camera die niet goed functioneert. Ook moet het systeem regelmatig worden geüpdatet waardoor het systeem niet kan worden gebruikt. Een ander probleem dat zich voordoet, is dat er geen verbinding kan worden gemaakt omdat de cliënt de computer uit heeft staan. Verpleegkundigen en verzorgenden moeten in dit geval naar de cliënt bellen om te vragen of de cliënt het PAL4-systeem aan wil zetten, dit gaat af van de tijd dat voor het zorgmoment staat. Wanneer technische problemen voorkomen kunnen verpleegkundigen en verzorgenden contact op nemen met de systeembeheerder, deze ondersteuning wordt door hen als positief ervaren. Technische problemen beïnvloeden de bereidheid van cliënten om zorgverlening te ontvangen met PAL4. Wanneer sommige cliënten technische problemen ervaren haken zij af en geven aan liever zorgverlening aan huis te krijgen. Één respondent geeft aan een informatie over de werking van het PAL4-systeem te hebben gemist. Uit bovenstaande informatie kan niet gezegd worden dat het voorkomen van technische problemen bij verpleegkundigen en verzorgenden er toe leidt dat zij minder positief staan tegenover het PAL4-systeem. Toekomstperspectief Zes respondenten zeggen dat PAL4 in de toekomst een goede bijdrage kan leveren in de thuiszorg. Men denkt dat het grootschalig gebruik in de zorg zal leiden tot meer efficiëntie van zorg omdat de tijd beter wordt benut. Het contact met de cliënt is doelgerichter en minder uitgebreid en reistijd kan worden bespaard. Sommige verpleegkundigen en verzorgenden menen dat de zorg in de toekomst zal moeten vernieuwen om de stijgende vraag naar zorg aan te kunnen. Twee respondenten vinden dat het grootschalig gebruik van PAL4 de zorg onpersoonlijker maakt en dat met zorg aan huis betere zorg kan worden geleverd. Alle respondenten zijn het er over eens dat er voorafgaand aan zorgverlening met het PAL4-systeem moet worden gekeken naar de mogelijkheden en wensen van de cliënt. Tijdens de interviews zijn verschillende ideeën aangedragen om PAL4 in de toekomst efficiënt te gebruiken. Zo denkt één respondent dat bij een nieuwe cliënt de mogelijkheid voor zorg met PAL4 meteen moet worden aangeboden. Wanneer op de opname checklijst een herinnering wordt toegevoegd, zullen nieuwe cliënten sneller worden aangemeld voor zorg met PAL4. Volgens een ander is het nodig criteria op te stellen voor de geschiktheid van cliënten voor zorg met PAL4. Één respondent vindt dat bij het aanmelden van een cliënt beter moet worden gekeken naar het doel waarvoor PAL4 ingezet zou kunnen worden, dit doel moet aansluiten op het zorgplan van de cliënt. Sommige cliënten ontvangen zorg via PAL4 terwijl het niet daadwerkelijk zorgmomenten vervangt. Dit leidt volgens de respondent tot inefficiënt gebruik van PAL4. Weer een andere respondent geeft aan dat een scholing over gespreksvaardigheid tijdens zorgmomenten met PAL4 werd gemist. Onder gespreksvaardigheid wordt het leren vragen stellen om tot de juiste informatie te komen bedoeld. Één respondent geeft aan dat het belangrijk is de zorgmomenten met PAL4 achter elkaar te plannen, op deze manier wordt de tijd efficiënt gebruikt. Verpleegkundigen en verzorgenden hoeven niet uit de wijk terug te komen naar het kantoor om zorg met PAL4 te verlenen, hierdoor wordt reistijd verkort. 19