INDOCTRINATIE DE HERSENEN EN DE TOEPASSING IN PRAKTIJK NADER BEKEKEN

Transcriptie

1 INDOCTRINATIE DE HERSENEN EN DE TOEPASSING IN PRAKTIJK NADER BEKEKEN Sil Gaertner en Sjoerd Bekkers Profielwerkstuk 11 februari 2015

2 Titel: Indoctrinatie, de hersenen en de toepassing in praktijk nader bekeken Auteurs: Sil Gaertner en Sjoerd Bekkers Onderwerp: Indoctrinatie VWO 6, Dominicus College, Nijmegen Begeleider: Jacques Benen (BEQ) Profiel: Natuur en Gezondheid (N&G) en Natuur en Techniek (N&T) Vakken: Biologie (en geschiedenis) Datum: 11 februari

3 Inhoudsopgave Inleiding 6 Hoofdstuk 1: Definitie en vormen van indoctrinatie 9 1.1: Wanneer kun je spreken van indoctrinatie? 9 1.2: Vormen van indoctrinatie: 10 Hoofdstuk 2: Zenuwstelsel, de bouw en functie van de hersenen en leren en geheugen : Het zenuwstelsel : Algemene informatie over het zenuwstelsel : Impulsopwekking en geleiding : De myelineschede : LTP en LTD : indeling van het zenuwstelsel : De bouw en functie van de hersenen : De frontaalkwab : Neocortex : Limbisch systeem Hersenplasticiteit : Conditioneren, leren en geheugen Klassiek conditioneren : Operant conditioneren 21 3

4 2.3.3: Leren en geheugen : Geheugen en emoties 23 Hoofdstuk 3: Indoctrinatie, kijkend naar personen : Waarom is indoctrinatie mogelijk? : Beseffing van indoctrinatie : Verschillen in gevoeligheid voor (de rationele vorm van) indoctrinatie : Versterking van de gevoeligheid voor (de emotionele vorm van) indoctrinatie : Waarom zijn mensen in staat andere te indoctrineren? : De hersenen als oorzaak voor indoctrinatie 28 Hoofdstuk 4: De hersenen en indoctrinatie : Effectiviteit van het inspelen op emoties : De neocortex : Het dagelijks leven : De amygdala : Amygdala vs neocortex : De neocortex nog in ontwikkeling : Evolutie en sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen : gedrag, emoties en gevoelens : Emoties en indoctrinatie : Conditionering bij het inspelen op emoties : Effectiviteit van het langdurig en eenzijdig herhalen van informatie : De kenmerken van een sekte : Indoctrinatie binnen de sekte : Conditionering bij het langdurig en eenzijdig herhalen van informatie : Het onvrijwillig aansluiten op jonge leeftijd 39 4

5 4.4.2: Het aansluiten op latere leeftijd 40 Hoofdstuk 5: Indoctrinatie in praktijk : Indoctrinatie op jonge leeftijd: de kippenjongen : Indoctrinatie op jonge leeftijd: het staatsonderwijs : Kenmerken van het staatonderwijs met betrekking tot indoctrinatie : Gehoorzaamheid aan blinde autoriteit : De totalitaire staat en nazi-duitsland : Eigenschappen van een totalitaire staat : Totalitaire staat en indoctrinatie : De Hitlerjugend : het begin van de Hitlerjugend : Adolf Hitler en de Hitlerjugend 47 Conclusie 51 Bronnenlijst 53 Bijlagen Bijlage 1: Plan van aanpak: onderzoeksplan en tijdplan 56 Bijlage 2: Logboek en evaluatie 59 Bijlage 3: Overzicht contactpersonen en mails 65 5

6 Inleiding Indoctrinatie, het woord doet u waarschijnlijk vaag herinneren aan een nieuwsbericht over een totalitaire staat of misschien brengt u het begrip in verband met de Tweede Wereldoorlog. Het woord indoctrinatie wordt dan ook te pas en te onpas gebruikt om zaken als ernstige vormen van hersenspoeling en manipulatie aan te duiden en heeft altijd betrekking op groepen mensen, samenlevingen en landen. Nooit wordt indoctrinatie op individueel niveau bekeken. Tot nu. In dit profielwerkstuk wordt er gekeken naar processen die zich afspelen in de hersenen en gebieden in de hersenen die actief worden bij indoctrinatie. Ook wordt gekeken naar het gedrag van mensen. Dit alles in de hoop om het proces indoctrinatie te begrijpen, en nog veel belangrijker: te verklaren. De onderzoeksvraag is daarom als volgt: is het mogelijk om doormiddel van onderzoek naar de hersenen en het gedrag van mensen, meer inzicht te kunnen geven in wat indoctrinatie daadwerkelijk is en welke processen er aan ten grondslag liggen? Kortom willen wij twee dingen bereiken met ons profielwerkstuk: - inzicht geven in wat indoctrinatie daadwerkelijk is. - inzicht geven in welke processen zich afspelen tijdens het indoctrineren. Om het eerste punt te bewerkstelligen hebben we naar de absolute basis van indoctrinatie moeten kijken: namelijk naar de definitie van indoctrinatie, of beter gezegd, definities, want we zijn erachter gekomen dat het begrip indoctrinatie lang niet zo simpel te bepalen is als wordt gedacht. Vanzelfsprekend hebben we om meer duidelijkheid over het onderwerp te krijgen, ook voorbeelden van indoctrinatie in de praktijk geanalyseerd. Voor het tweede punt hebben we veel theoretisch onderzoek moeten doen. Om een zo uitgebreid en betrouwbaar mogelijk werkstuk te maken, hebben wij verschillende boeken, internetsites, leraren en contactpersonen geraadpleegd. Wij willen onze begeleider meneer Benen, mevrouw Crane, meneer Tjong Eng Soe en meneer Van Wielink persoonlijk bedanken, voor hun hulp bij het profielwerkstuk. In ons profielwerkstuk zijn een twaalftal deelvragen opgenomen (terug te vinden in bijlage 1 ( plan van aanpak ) van dit verslag) waar gedurende het verslag antwoord op wordt gegeven. 6

7 Desondanks zullen we aan het einde van het verslag steeds een samenvattend antwoord geven op elke deelvraag. Echter zal dit antwoord erg kort zijn, omdat de antwoorden al uitgebreid behandeld worden in het verslag zelf. Het profielwerkstuk bestaat uit vijf hoofdstukken: - hoofdstuk 1 zal zich bezig houden met de verschillende definities en vormen van indoctrinatie. - in hoofdstuk 2 zal de basis worden gelegd voor hoofdstuk 4. Zowel (zaken omtrent) het zenuwstelsel, als de bouw en functie van de hersenen, als de vormen van conditioneren komen aan bod. Dit wordt gedaan om een beter beeld te krijgen van deze onderwerpen, om zo beter te begrijpen hoe ze met indoctrinatie in verband staan (hoofdstuk 4). Bovendien wordt al ingegaan op de rol van het zenuwstelsel met betrekking tot indoctrinatie, wordt ingegaan op welke hersengebieden betrokken zijn bij indoctrinatie en zal er een begin gemaakt worden met de invloed van het geheugen en emoties bij indoctrineren. - in hoofdstuk 3 staan de mogelijkheid van indoctrinatie, de beseffing van indoctrinatie, verschillen in gevoeligheid voor indoctrinatie, de versterking van de gevoeligheid voor indoctrinatie en de oorzaak voor het feit dat mensen andere indoctrineren centraal. Bovendien komt naar voren hoe mensen zich beter kunnen wapenen tegen indoctrinatie. - hoofdstuk 4 zal zich wijden aan een uitbreiding van het onderwerp emotie en geheugen en zal dit in verband brengen met indoctrinatie. Het zal zich daarnaast bezighouden met hoe indoctrinatie plaatsvindt in een streng sociaal geïsoleerde groep en zal het verband leggen tussen de vormen van indoctrinatie en de conditionering die daarbij plaatsvindt. Kortom, dit hoofdstuk zal uitleggen waarom de twee vormen van indoctrinatie zo effectief zijn en van welke vorm van conditioneren sprake is. - hoofdstuk 5 zal voorbeelden uit de praktijk geven van indoctrinatie. De totalitaire staat, het staatsonderwijs, de kippenjongen en de Hitlerjugend worden onder andere behandeld. Wij hebben het onderwerp indoctrinatie gekozen, omdat het goed aansloot bij de theorie van het vak NLT en het vak biologie en omdat wij beide indoctrinatie een fascinerend onderwerp vonden. Wij wisten globaal wat het onderwerp inhield, zoals de meesten mensen, maar wisten niet hoe indoctrinatie aan de hersenen kon worden gekoppeld. Wij hebben gepoogd alles in begrijpelijke taal neer te zetten, zodat iedereen die indoctrinatie op academisch niveau beter wil leren begrijpen, doormiddel van dit profielwerkstuk daar ook toe instaat is. Wij hebben ons dus niet specifiek gericht op biologen of psychologen. Wij hebben 7

8 geprobeerd alle zaken zo duidelijk mogelijk onder woorden te brengen en hebben daarom veelvuldig gebruik gemaakt van voorbeelden van indoctrinatie uit de actualiteit en de geschiedenis. Wij hopen dat u ons profielwerkstuk zult waarderen en hopen dat wij u zowel kunnen vermaken als dat wij onze kennis aan u kunnen overdragen. De auteurs: Sil Gaertner en Sjoerd Bekkers 8

9 Hoofdstuk 1: Definitie en vormen van indoctrinatie Zoals in de inleiding al is vermeld, wordt bij de absolute basis van indoctrinatie begonnen: de definitie. Vervolgens worden de twee vormen van indoctrinatie behandeld. De volgende twee deelvragen worden beantwoord: wanneer kun je spreken van indoctrinatie? en welke vormen van indoctrinatie zijn er? 1.1: Wanneer kun je spreken van indoctrinatie? Om deze vraag te beantwoorden zal er eerst gekeken moeten worden naar de definitie van indoctrinatie. Een voorbeeld van een definitie (online encyclopedie [1] ) is als volgt: Indoctrinatie (of: indoctrineren) is het systematisch en eenzijdig onderwijzen van aanvechtbare overtuigingen of opvattingen, met de bedoeling dat deze kritiekloos worden aanvaard. Het woord heeft een sterke negatieve connotatie. In het middelgroot woordenboek van Van Dale [2] staat echter: het onder druk bijbrengen of aanvaarden van bepaalde leerstellingen Bij beide definities is er sprake van een genuanceerd verschil. Bij de één gebeurt het indoctrineren onder druk, terwijl het bij de ander systematisch en eenzijdig gebeurt. Dit zorgt voor verwarring, want het is niet precies hetzelfde. Welke van de twee omschrijft indoctrinatie het beste? Het antwoord is: allebei. Vaak is er sprake van beide definities, bijvoorbeeld bij een totalitaire staat: enerzijds worden mensen systematisch met eenzijdige informatie bestookt, anderzijds worden mensen gestraft die een andere mening hebben, waardoor er angst wordt gezaaid bij de bevolking. De bevolking staat zo onder druk en kunnen vaak niets anders dan de leerstellingen te aanvaarden. 9

10 Hersenspoeling en indoctrinatie worden vaak als synoniemen gebruikt. Dit is volgens velen niet helemaal juist, aangezien bij indoctrinatie de nadruk ligt op het aanleren van ideeën. Hiermee hoeft indoctrinatie niet negatief te zijn: op scholen wordt kinderen immers geleerd om zelf na te denken. Negatief wordt het pas als een gedachtepatroon kritiekloos aanvaard moet worden door een persoon. Hersenspoeling is een term die meer de nadruk legt op het afbreken van het oude denkpatroon, en heeft daarom vrijwel altijd een negatieve lading, omdat de nadruk daar meer op onvrijwilligheid ligt, en er zelfs strafbare feiten aan te pas komen. [3] 1.2: Vormen van indoctrinatie: In dit profielwerkstuk worden er twee vormen van indoctrinatie onderscheden, echter zullen ze soms enigszins in elkaar overlopen. De eerste vorm van indoctrinatie speelt in op de oeroude emoties, zoals angst en woede. De tweede vorm is het langdurig eenzijdig informatie geven, met als doel dat de gedachtepatronen kritiekloos aanvaard worden. Angst zorgt ervoor dat het voor mensen moeilijker wordt om rationeel na te denken. Zij, die niet meer rationeel kunnen denken, zijn makkelijk beïnvloedbaar. Later zal duidelijk worden hoe dit komt. Bij de tweede vorm wordt gebruik gemaakt van een streng sociaal geïsoleerde omgeving. Doordat mensen hun hele leven niets anders zien of horen, kunnen ze gemakkelijk beïnvloed worden. Dit is bijvoorbeeld terug te zien bij gelovigen in het zwarte kousen gebied. [4] (zie hoofdstuk 4) Concluderend: Er kan dus geconcludeerd dat er op twee verschillende manieren sprake kan zijn van indoctrinatie: - je kunt spreken van het systematisch en eenzijdig onderwijzen van aanvechtbare overtuigingen of opvattingen met de bedoeling dat deze kritiekloos worden aanvaard - je kunt spreken van het onder druk bijbrengen of aanvaarden van bepaalde leerstellingen Je kunt daarom spreken van twee vormen van indoctrinatie: - het langdurig en eenzijdig herhalen van informatie - het inspelen op iemands emoties Beide onderwerpen zullen uitgebreid aan bod komen in hoofdstuk vier. Gebruikte bronnen bij dit hoofdstuk: 10

11 [1] bron: online encyclopedie, laatst geraadpleegd: [2] bron: Van Dale Middelgroot woordenboek Nederlands, versie van 2014, laatst geraadpleegd: [3] bron: Katleen Taylor, over emoties en gevaarlijke ideeën, titel: Hersenspoeling, ook uw brein kan geïndoctrineerd worden, 2006, laatst geraadpleegd: [4] bron: geloof en indoctrinatie, grenswetenschap, gepubliceerd voor 2013, laatst geraadpleegd:

12 Hoofdstuk 2: Zenuwstelsel, de bouw en functie van de hersenen en leren en geheugen Voordat de twee vormen van indoctrinatie worden uitgewerkt, is informatie over het zenuwstelsel, informatie over de bouw en functie van de hersenen en informatie over leren en geheugen noodzakelijk. Dit is van belang, omdat deze informatie de begrippen myelineschede en LTP/LTD kan verklaren en omdat er een basis wordt gelegd voor hoofdstuk 4. In dit hoofdstuk zal, naast de basis en de bovenstaande begrippen, antwoord gegeven worden op de deelvragen wat is de rol van het zenuwstelsel bij indoctrinatie? en welke hersengebieden zijn betrokken bij indoctrinatie?. Tevens zal een begin worden gemaakt met de deelvraag wat is de invloed van emoties en geheugen bij indoctrinatie? en de deelvraag van welke vorm van conditioneren is er sprake bij indoctrinatie? 2.1: Het zenuwstelsel Het eerste deel van dit hoofdstuk zal zich wijden aan het uitleggen van algemene informatie over het zenuwstelsel in het algemeen, impulsopwekking en -geleiding, de myelineschede, het begrip LTP en de indeling van het zenuwstelsel. De algemene informatie is noodzakelijk, omdat al deze zaken direct of indirect met indoctrinatie te maken hebben. Uitleg over impulsopwekking en - geleiding is belangrijk om een goed beeld van de werking van het zenuwstelsel te krijgen. Dit is dan weer noodzakelijk om te begrijpen waarvoor de myelineschede dient en wat LTP is. De laatste twee begrippen zullen gekoppeld worden aan het begrip indoctrinatie : Algemene informatie over het zenuwstelsel Het zenuwstelsel bevat twee soorten cellen, neuronen en gliacellen. In verband met indoctrinatie zijn echter alleen de neuronen van belang. Daarom wordt er gefocust op de neuronen en niet op de gliacellen. Neuronen zijn de bekendste cellen van het zenuwstelsel. Deze zenuwcellen ontvangen informatie en geven dit door aan andere cellen. Ze werken met elkaar samen om ervaringen mogelijk te maken en gecoördineerd gedrag te bewerkstelligen. Afbeelding 1 op de volgende bladzijde geeft een goed schematisch beeld van een neuron. Neuronen worden in drie hoofdgroepen ingedeeld: de sensorische, de motorische- en de schakelneuronen. Sensorische zenuwcellen geleiden impulsen (signalen) van receptoren naar het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg). Motorische zenuwcellen geleiden impulsen van het 12

13 centrale zenuwstelsel naar de effectoren (uitvoerders, bijvoorbeeld: de spieren). Schakelneuronen geleiden impulsen binnen het centrale zenuwstelsel. De vorm van de neuronen bepaalt het contact met andere neuronen en bepaalt zo ook van welk aantal cellen de neuronen informatie kunnen krijgen. Hoe groter het aantal vertakkingen van het neuron, hoe groter het aantal verbindingen met andere neuronen. Neuronen hebben uitlopers aan het cellichaam: meerdere dendrieten en één axon. De dendrieten geleiden informatie naar het cellichaam van een neuron toe. Zowel de dendrieten als het celmembraan van het cellichaam bevatten vele receptoren voor contact met andere neuronen. Omdat dendrieten kunnen groeien en vertakken, zorgen ze ervoor dat er complexere structuren in de hersenen ontstaan. Een axon is er voor om een impuls van het cellichaam af naar andere neuronen of uitvoerders te geleiden. Het uiteinde van het axon heeft vele vertakkingen met verdikkingen: de presynaptische eindplaatjes. Hier worden neurotransmitters (overdrachtstoffen) afgestaan, die via de synaps (contactplaats tussen zenuwcellen) het volgende neuron kunnen beïnvloeden. Neurotransmitters dragen zo zenuwimpulsen over tussen zenuwcellen. De meeste zenuwcellen hebben honderden en sommige wel duizenden synapsen: ze zijn via elk van deze synapsen in contact met een andere zenuwcel. Daarom staan ze onder invloed van honderden of duizenden zenuwcellen tegelijk. Over de impulsopwekking en -geleiding zo meteen meer. Afbeelding 1 [5] Duidelijk geworden is hoe een neuron eruitziet, later zal nog een essentieel onderdeel van het neuron genoemd worden: de myelineschede. Maar voordat dit begrip uitgelegd wordt, is het eerst belangrijk om impulsopwekking en -geleiding te begrijpen. 13

14 2.1.2: Impulsopwekking en -geleiding Impulsopwekking en -geleiding gebeurt constant. Alleen al het feit dat je voelt of iets koud of warm is, heeft te maken met impulsopwekking en geleiding. Celmembranen kunnen prikkels ontvangen. In elk celmembraan is er een verschil in potentiaal aan de binnenkant en de buitenkant van het membraan. Dit verschil wordt ook wel het rustpotentiaal genoemd en ontstaat doordat het binnenste deel negatief geladen is ten opzichte van de buitenkant. Het rustpotentiaal wordt in stand gehouden door de natrium/kalium pomp. Deze zorgt ervoor dat er voortdurend natriumionen de membraan uit worden gepompt en kaliumionen het membraam in worden gepompt. De natriumionen willen terug naar binnen, maar de doorlaatbaarheid van de kaliumkanaaltjes is veel groter, waardoor er altijd, tijdens het rustpotentiaal, een ladingsverschil gehandhaafd wordt. Het ladingsverschil is ongeveer -70mV en deze ontstaat dus door het verschil in lading tussen de kalium- en natriumionen. Wanneer het celmembraan een prikkel ontvangt van een zenuwcel stijgt de membraanpermeabiliteit voor natriumionen waardoor er meer natriumionen de cel in stromen dan eerst. Hierdoor wordt de binnenkant minder negatief geladen. Zodra de waarde van -50mV wordt bereikt, begint een alles of niets reactie waardoor de natriumkanaaltjes opengaan en wordt er een tijdelijke waarde van +30 mv bereikt. Er vindt depolarisatie plaats. De kaliumkanaaltjes reageren ook op de bereikte waarde van -50mV, alleen iets trager. Dit heeft tot gevolg dat de kaliumkanaaltjes opengaan en de kaliumionen uit de cel stromen, hierdoor wordt de negatieve lading van de inhoud van de cel t.o.v. de buitenkant hersteld, oftewel er vindt repolarisatie plaats. Het potentiaal daalt zelfs tot iets onder het rustpotentiaal. De waarde daalt tot -80mV: hyperpolarisatie. Nu zorgt de Na/K pomp er weer voor dat het rustpotentiaal hersteld wordt. Het actiepotentiaal zorgt voor een spanningsverschil tussen het gedepolariseerde deel van de membraan en de aangrenzende stukjes celmembraan. Hierdoor gaat er elektrische stroompjes lopen tussen het omgepoolde deel en de naastgelegen stukjes. Zo wordt ook hier een actiepotentiaal tot stand gebracht en ontstaat er een golf van depolarisaties. Dit wordt impulsgeleiding genoemd. De impulsen moeten worden overgedragen tussen cellen onderling. Het probleem is dat een actiepotentiaal niet kan overspringen van cel tot cel. Er zit namelijk een spleet tussen de neuronen: de synaptische spleet. Dit overbruggen gebeurt via bepaalde chemische overdrachtsstoffen: neurotransmitters. Als de impuls aankomt bij de synaps in het presynaptisch eindplaatje, dan veroorzaakt de impuls daar een instroom van calciumionen, met als gevolg dat er een korte depolarisatie plaatsvindt. Hierdoor bewegen blaasjes met neurotransmitters zich naar hun celmembraan, botsen ertegen aan 14

15 de binnenkant, versmelten ermee, en breken er doorheen. Dan openen ze zich en storten hun inhoud uit aan de buitenkant, de synaptische spleet in. Deze inhoud, oftewel neurotransmitterstoffen, hechten zich aan de andere kant van de synaptische spleet aan receptoren. Deze receptoren bevinden zich op het celmembraan. Er zijn stimulerende- en remmende receptoren. De stimulerende receptoren zorgen voor een tijdelijke depolarisatie van het membraan, omdat er korte tijd natriumionen de cel binnen stromen en de cel dus korte tijd minder negatief geladen is. Als een bepaald aantal receptoren in korte tijd geprikkeld worden ontstaat er een actiepotentiaal. Bij een remmende receptor stromen er tijdelijk chloor-ionen de cel in. Dit zorgt voor hyperpolarisatie. Hierdoor heb je meer stimulerende receptoren nodig, wil er een actiepotentiaal ontstaan. In afbeelding 2 zijn de processen voor de duidelijkheid zichtbaar gemaakt. [6] Afbeelding : De myelineschede Zowel axonen als dendrieten zijn bedekt met een isolerende laag: de myelineschede. De isolerende laag zorgt voor een betere impulsgeleiding. Op de plek waar een myelineschede zit, kan nog maar moeilijk een nieuwe verbinding met een andere neuron worden gemaakt. Door de toename van myelineschedes worden verbindingen tussen verschillende delen van de hersenen 15

16 beter en sneller. Het aanmaken van myelineschedes gebeurt je hele leven, maar er zit een piek rond het vijftigste levensjaar. Dit betekent dat op jongere leeftijd verbindingen in de hersenen sneller gevormd en verbroken kunnen worden en dat op oudere leeftijd de signaaloverdracht sneller gaat. Hieruit is af te leiden dat jongeren beter in staat iets te leren, maar dat mensen in de veertig/vijftig beter in staat zijn om informatie op te roepen. Interessant is daarom dat jongeren, omdat ze beter in staat zijn iets nieuws te leren, vatbaarder zijn voor indoctrinatie. Dit gegeven zal terug komen in hoofdstuk 4. In de afbeelding over de neuron (paragraaf 1.1) is ook de myelineschede te zien : LTP en LTD LTP staat voor Long Term Potentiation. Dit is een proces dat zich afspeelt in de membraan van zenuwcellen. Het proces kan verklaren waarom een zenuwcel na veelvuldige prikkeling gevoeliger wordt. Dit kan dan weer antwoord geven op de vraag wat er blijvend in de hersenen verandert, waardoor men zich na jaren nog steeds iets kan herinneren. Onderzoek op het gebied van LTP is nog volop gaande. In ieder geval is bekend dat LTP zich afspeelt op het niveau van neuronen en synapsen. Doordat een bepaalde neurotransmitter zich hecht aan een bepaalde receptor in het postsynaptisch membraan, wordt het ladingsverschil tussen binnen en buiten kleiner. In hetzelfde postsynaptisch membraan zit nog een andere receptor. Deze receptoren worden normaal geblokkeerd door de stof magnesium. Doordat het membraan tijdelijk iets gedepolariseerd was, zoals eerder uitgelegd, wordt de magnesium afgestoten. Hierdoor wordt de tweede receptor geactiveerd en stromen zowel natrium- als calciumionen naar binnen. Deze calciumionen zorgen op hun beurt, via genen, ervoor dat een bepaald eiwit wordt geproduceerd. Dit eiwit zet allerlei processen in gang, waardoor de zenuwcel gevoeliger wordt voor prikkels doordat: - de dendriet bepaalde receptoren verschuift naar een gunstigere plek waardoor ze toegankelijker worden voor bepaalde neurotransmitters. - de dendriet meer vertakkingen kan maken waardoor bepaalde prikkels beter kunnen worden doorgegeven en ontvangen. Wat er gebeurt, is dat er een verandering optreedt in de structuur in het membraam van de synaps zodat de synaps gedurende bepaalde tijd gevoeliger wordt voor herhaalde prikkeling van dezelfde soort: long term potentiation. Je kunt hier dus spreken van een sneeuwbaleffect: hoe meer prikkeling, des te gevoeliger de synaps is. Deze verandering komt dan voor langere tijd vast te liggen en dit kan verklaren waardoor iemand zich iets gedurende lange tijd kunt herinneren. Dit is belangrijk bij indoctrinatie. Door een bepaalde synaps constant te prikkelen (dit kan zijn door steeds 16

17 op een bepaalde emotie in te spelen, maar ook door constant informatie te herhalen), is het blijkbaar mogelijk een overtuiging vast te zetten in iemands lange termijngeheugen. LTD staat voor long term depression. Dit houdt simpelweg in dat in plaats van dat verbindingen worden versterkt, ze worden verzwakt. Dit is daarom het tegenovergestelde van LTP. Het belang van LTP en LTD zal duidelijk worden in hoofdstuk : indeling van het zenuwstelsel Het zenuwstelsel kan worden ingedeeld in twee verschillende groepen: het autonome en het animale zenuwstelsel. In wat volgt zullen ook begrippen genoemd worden die terug komen in het tweede deel van dit hoofdstuk. Zoals vermeld, worden onderscheden: - Het autonome zenuwstelsel: dit zenuwstelsel functioneert zelfstandig, dus buiten de wil om. Voorbeelden van functies van dit zenuwstelsel zijn de ademhaling, spijsvertering en het inwendig milieu constant houden. Het werkt hierbij samen met het hormoonstelsel. Het autonome zenuwstelsel is vooral gecentreerd in de hypothalamus, de hersenstam en het limbisch systeem. Dit zenuwstelsel is voornamelijk betrokken bij indoctrinatie. [7] - Het animale zenuwstelsel: dit stelsel is betrokken bij handelingen van het organisme die bewust worden uitgevoerd (onder invloed van de wil). Als je bedenkt dat je gaat lopen, wordt de opdracht door de hersenen doorgegeven aan de motorische zenuwcellen in het ruggenmerg. Deze zenuwcellen zijn verbonden met de spieren in je benen. Als de impuls aankomt bij de spieren, ontstaat spieractiviteit en zo wordt de opdracht uitgevoerd (functie). Dit zenuwstelsel wordt grotendeels tegengewerkt bij indoctrinatie. 2.2: De bouw en functie van de hersenen In de klassieke oudheid werd de functie van de hersenen als volgt omschreven door Hippocrates ( ): Het dient algemeen bekend te zijn dat de bron van zowel ons plezier, onze vreugde, gelach en vermaak als van onze smart, pijn, angst en tranen, geen andere is dan de hersenen. Het is in het bijzonder dit orgaan dat ons in staat stelt te denken, te zien en te horen en het lelijke van het schone, het kwade van het goede, het aangename van het onaangename te onderscheiden. Het zijn de hersenen ook waar zich de zetel bevindt van waanzin en krankzinnigheid, van angsten en verschrikkingen die ons bestormen, dikwijls s nachts, maar soms zelfs overdag; daar ligt de oorzaak van slapeloosheid en slaapwandelen, van gedachten die niet willen komen, van vergeten verplichtingen en van zonderlinge verschijnselen. [8] 17

18 Elk gebied in de hersenen heeft zijn eigen taak, maar alle hersengebieden werken ook met elkaar samen. Alle hersengebieden hebben ontelbare verbindingen met elkaar. Daardoor wordt de informatie aan elkaar gekoppeld en kan er complexe verwerking van de informatie plaatsvinden. Deze paragraaf zal zich wijden aan de onderdelen van de hersenen die met betrekking tot indoctrinatie belangrijk zijn. Hieronder vallen: - de frontaalkwab: dit is een onderdeel van de grote hersenen; - de neocortex: dit is de buitenste laag van de grote hersenen; - het limbisch systeem: tot dit systeem behoren delen van de grote hersenen tussenhersenen en middenhersenen. In deze paragraaf zullen deze onderdelen verder toegelicht worden. Verder zal in deze paragraaf worden ingegaan op het aanpasbaar vermogen van de hersenen, ook wel hersenplasticiteit genoemd : De frontaalkwab De frontaalkwab behoort tot de grote hersenen. De buitenste laag van de grote hersenen (grootste deel van menselijke hersenen) heet de cortex of hersenschors. Door de geplooide structuur past het allemaal in de schedel. De cortex van de grote hersenen is de plaats waar bewustwording plaatsvindt. Ook het geheugen voor bewustwordingen bevindt zich hier. In de binnenkant van de grote hersenen zitten bijna alleen uitlopers (dendrieten/axonen) met een myelineschede, terwijl in de cortex vooral de cellichamen zitten. De beide hersenhelften zijn onderverdeeld in vier kwabben met ieder een eigen functie. Met betrekking tot indoctrinatie is echter alleen de frontaalkwab van belang. De frontaalkwab is de grootste van de vier kwabben. Dit hersengebied is de locatie van het menselijk zelfbewustzijn. In het voorste deel van de frontaalkwab ligt de prefrontale cortex. De prefrontale cortex houdt alle activiteiten van het centrale zenuwstelsel in de gaten en beoordeelt ze. Het zorgt bijvoorbeeld voor motivatie, planning, organisatie en voor aanvaardbaar (sociaal) gedrag door impulsen zo nodig te onderdrukken. Het is ook de plek waar de cognitieve processen (logisch redeneren bijvoorbeeld) plaatsvinden. Zowel geweten, motivatie en karakter kunnen aan de prefrontale cortex worden gekoppeld : Neocortex De neocortex behoort evolutionair gezien tot een relatief nieuw deel van het brein, zoals het woordje neo ook al aangeeft. Het is een intelligent en analytisch deel dat logisch kan beredeneren, 18

19 abstract kan denken en afwegingen kan maken. De neocortex is zichzelf nog steeds aan het ontwikkelen en maakt dus fouten. De neocortex speelt een erg belangrijke rol bij één van de vormen van indoctrinatie, niet omdat het een actieve functie heeft, maar omdat het op non-actief wordt gesteld. Op beide zaken wordt in hoofdstuk 4 verder ingegaan : Limbisch systeem Het limbisch systeem is ook onderdeel van de grote hersenen, maar ook van de midden- en tussenhersenen. [9] Het limbisch systeem is belangrijk voor motivatie en emoties zoals angst en woede en functioneert buiten de wil om. Het limbisch systeem bestaat uit meerdere onderdelen: - de hippocampus: de hippocampus speelt een belangrijke rol bij het opslaan van informatie in het geheugen (dit wordt verduidelijkt in hoofdstuk 4); - en de amygdala: de amygdala (amandelkernen) legt verbanden tussen informatie van verschillende zintuigen en koppelt deze aan emoties. De amygdala is betrokken bij het vormen van onbewuste herinneringen, die buiten de hersenschors om gaan. (hier wordt verder op in gegaan in hoofdstuk 4); - de gyrus cinguli: een deel van de gyrus cinguli is betrokken bij het geven van het gevoelselement aan emoties, namelijk de cingulate cortex (dit wordt in hoofdstuk 4 verder besproken); - de thalamus: dit is het schakelstation tussen alle zintuigen, behalve de reuk, en het zenuwstelsel. - de hypothalamus: de hypothalamus reguleert het autonome zenuwstelsel (zie paragraaf 1.5); - de septum pellucidum: het septum pellucidum verbindt de verschillende gedeelten met elkaar. Afbeelding 3 [10] 19

20 In (bovenstaande) afbeelding 3 zijn meerdere onderdelen van het limbisch systeem te zien. Begrippen in de afbeelding die nog niet besproken zijn, zijn niet belangrijk met betrekking tot het onderwerp indoctrinatie Hersenplasticiteit Een belangrijk deel van de ontwikkeling en kwaliteit van de hersenen wordt bepaald door wat mensen met hun hersenen doen. Genen stellen mensen tot iets in staat (intelligentie), maar ons leefpatroon en de manier waarop je als persoon gevormd wordt, bepaalt het eindresultaat. Als je iets leert (bijvoorbeeld pianospelen) worden cellen en verbindingen gevormd in de hersenen. Deze cellen en verbindingen kunnen alleen overleven als ze worden gebruikt. Daarom geldt voor de hersenen hetzelfde als voor spieren: hoe meer je ze traint, hoe krachtiger ze worden. De hersenen worden intensief gebruikt: verbindingen die niet meer gebruikt worden, verdwijnen grotendeels. Er wordt zo ruimte geschept, zodat de hersenen weer nieuwe neuronen (zenuwcellen) en hersenverbindingen aan kunnen maken. [11] De hersenen bepalen het gedrag maar het gedrag vormt uiteindelijk weer de hersenen. De vorm en werking van het brein is daarom daadwerkelijk te veranderen door gedrag te veranderen. [12] Niet alleen gedrag speelt een rol. De hersenen worden ook gevormd door zaken als leeftijd, ervaring, maar zeker ook door beïnvloeding. Deze beïnvloeding kan zulke extreme vormen aannemen dat er sprake is van indoctrinatie. 2.3: Conditioneren, leren en geheugen Om iets te kunnen leren is motivatie nodig. Belangstelling is één van de drijvende krachten achter het geheugen van de mens. Als iemand zichzelf of juist een ander iets aanleert, komt het begrip conditioneren ter sprake. Conditioneren is het aanleren van gedrag of gewoonten door gebruik van beloning en straf. [13] Er zijn twee belangrijke vormen van conditioneren die nodig zijn om uit te kunnen leggen hoe indoctrinatie precies plaatsvindt. Deze uitleg komt in hoofdstuk 4 aan bod Klassiek conditioneren Ten eerste wordt het begrip klassiek conditioneren beschreven. Klassiek conditioneren houdt eigenlijk niks anders in dan prikkel A wordt vervangen door prikkel B waarbij dezelfde reactie plaatsvindt. Dit is gemakkelijk uit te leggen met behulp van onderstaand voorbeeld. 20

21 Ivan Pavlov, een beroemd wetenschapper op dit gebied wist dat als een hond een stuk vlees kreeg, de hond begon te kwijlen. Pavlov liet daarop gedurende een bepaalde tijd een bel rinkelen, telkens als de hond een stuk vlees kreeg. Wat bleek was, dat na deze bepaalde tijd de hond begon te kwijlen als de bel werd gerinkeld, zelfs als er geen vlees gegeven werd. Dit is het principe van klassieke conditionering: prikkel A (het vlees in dit geval) wordt vervangen door prikkel B (de bel), maar leidt in beide gevallen tot dezelfde reactie (kwijlen). Het is overigens wel belangrijk te melden, dat wanneer de hond lange tijd geen vlees krijgt als er gedurende een tijd een bel wordt gerinkeld, de hond in de gaten krijgt dat hij voor de gek wordt gehouden. De hond zal niet meer gaan kwijlen, oftewel, er vindt uitdoving plaats. In (de onderstaande) afbeelding 4 wordt het proces nog een keer verduidelijkt, met een bot in plaats van vlees als voedsel. Afbeelding 4 [14] 2.3.2: Operant conditioneren De tweede vorm van conditioneren is operant conditioneren. Operant conditioneren houdt simpelweg in dat een mens of dier leert aan de hand van de gevolgen van wat hij of zij doet, wat de beste reactie is op een prikkel. Oftewel, de gevolgen van een prikkel bepalen de beste reactie. Het komt erop neer dat goed gedrag wordt beloond en slecht gedrag gestraft. Een simpel voorbeeld: puppies leren op jonge leeftijd dat als ze s nachts eenzaam of bang zijn en ze gaan piepen of janken, er iemand komt. Ze krijgen aandacht. Voor de puppy maakt het overigens niet uit of je begint te schreeuwen, de hond uitscheldt, aait, of er rustig tegen praat. Feit blijft: de puppy krijgt aandacht. De hond zal daarop volgende nacht weer gaan piepen en janken 21

22 want het heeft de link gelegd tussen piepen of janken en aandacht. Oftewel: een prikkel (eenzaamheid of angst) zorgt voor een reactie (piepen of janken) wat een positief gevolg voor de pup heeft in dit geval. Er komt namelijk iemand die ze aandacht geeft. Daar staat tegenover dat als bepaald gedrag (het piepen) bestraft wordt, door bijvoorbeeld de hond te negeren, dit leidt tot minder vaak optreden van dit gedrag (piepen). Kortom, in dit geval, leidt beloning tot vaker optreden van spontaan gedrag en bestraffing tot minder vaak optreden (dit kan echter in bepaalde situaties ook andersom zijn). Kortom: bij klassiek conditioneren wordt de ene prikkel vervangen door een andere prikkel. Bij operant conditioneren gaat het om de selectie van de juiste reactie (als gevolg van een bepaalde prikkel) : Leren en geheugen Door straf en beloning leert men vanaf zijn geboorte, zodat men sociaal gewenst gedrag gaat vertonen. Gedrag wordt zo aangeleerd. Zaken die je onbewust leert wordt impliciet leren genoemd. Impliciet leren vindt plaats in de kleine hersenen (cerebellum). Dit is een ouder gedeelte van de hersenen (vergeleken met de grote hersenen). Dit gedeelte is belangrijk voor de coördinatie van bewegingen. Leren waar moeite voor wordt gedaan is expliciet leren. Expliciet leren vindt vooral plaats in de cortex van de grote hersenen. Er zijn verschillende manieren van expliciet leren. Te onderscheiden zijn het kortetermijngeheugen en het langetermijngeheugen. Herinneringen in het korte termijn geheugen verdwijnen snel, tenzij ze herhaald worden, denk hierbij terug aan het kopje hersenplasticiteit. Herinneringen in het langetermijngeheugen daarentegen, kunnen zelfs na jaren nog opgeroepen worden. Als impulsen (van de zintuigen bijvoorbeeld) worden doorgegeven aan de cortex van de grote hersenen, dan wordt de informatie heel kort vastgehouden, op een plaats in de cortex die afhankelijk is van de prikkel. De prefrontale cortex ontvangt de informatie en bepaalt de manier waarop de gegevens door andere delen van de cortex (expliciet) of in het cerebellum (impliciet) kan worden gebruikt. De hippocampi coderen relevante gegevens. De hippocampus stuurt de ervaringen regelmatig terug naar de cortex of de kleine hersenen. Uiteindelijk zijn de herinneringen zo stevig vastgezet, dat de hippocampus niet langer nodig is om ze op te roepen. Na langdurige herhaling worden de ervaringen door verschillende delen van de cortex opgeslagen en uiteindelijk gecodeerd in de verschillende hersenkwabben. Het oproepen van informatie vindt plaats via de frontaalkwabben. Als informatie in fragmenten op verschillende plaatsen van de cortex wordt 22

23 opgeslagen en opgeroepen kan worden, wordt het beter onthouden. Kortom: verschillende hersendelen zijn betrokken, bij het leren en het geheugen : Geheugen en emoties Als iemand iets meemaakt/ervaart, dan worden de hersenen actief. Het proces in de hersenen dat ontstaat door deze ervaringen is kort weer te geven in een schema. Bijvoorbeeld bij iemand die angst heeft voor spinnen. Als diegene een spin ziet, worden er hormonen, in dit geval de hormonen adrenaline en cortisol, afgegeven. Deze hormonen stimuleren (direct en indirect) de amygdala en de hippocampus, en bevorderen zo het geheugen. Het opslaan van recente gebeurtenissen wordt bevorderd. De stresshormonen bevorderen zo het onthouden van stressvolle gebeurtenissen. Omdat de amygdala en de hippocampus behoren tot het limbisch systeem, zijn ze op deze manier belangrijk voor emoties. In het schema komt de invloed van de hormonen op het geheugen naar voren: Cortisol adrenaline nervus vagus (hersenzenuw) amygdala hippocampus cortex Concluderend: Het zenuwstelsel heeft dus op twee manieren een belangrijke rol bij indoctrinatie: - de myelineschede, die om de axonen en dendrieten heen zit zorgt ervoor dat indoctrinatie op latere leeftijd moeilijker is dan op jongere leeftijd. - door het proces LTP, dat wordt veroorzaakt door een prikkel langdurig te herhalen, kan iemand gevoeliger zijn voor bepaalde prikkels worden waardoor indoctrinatie makkelijker verloopt. Door het constant herhalen van angst zal iemand op den duur vatbaarder zijn voor deze emotie. De link tussen beide onderwerpen en indoctrinatie zal in hoofdstuk 4 verder aan bod komen. De gebieden van de hersenen die betrokken zijn bij indoctrinatie zijn: - Het limbisch systeem (belangrijk onderdeel: de amygdala) 23

24 - De frontale kwab (belangrijk onderdeel: prefrontale cortex) - De neocortex Bovenstaande gebieden zullen deels in hoofdstuk 3 en vooral in hoofdstuk 4 verder behandeld worden. Bovendien worden de vormen van conditionering aan de verschillende vormen van indoctrinatie gelinkt. Gebruikte bronnen bij dit hoofdstuk: Algemeen gebruikte bron: NLT module voor vwo, Hersenen en leren, Stuurgroep NLT, Deze bron is gebruikt bij iedere paragraaf van dit hoofdstuk. Vandaar dit niet per paragraaf expliciet is aangegeven. [5] bron: site met onder andere informatie over de hersenen en het zenuwstelsel, gevonden bij Google afbeeldingen, laatst geraadpleegd: [6] bron: informatieve site over Biologie, afbeelding gevonden bij Google afbeeldingen, laatst geraadpleegd: [7] bron: Rijksuniversiteit Groningen over Hersenen en Gedrag, laatst geraadpleegd: [8] boek: Wij zijn ons brein, Van baarmoeder tot alzheimer van Dick Swaab, genre: medische literatuur, uitgegeven in 2010, uitgeverij Atlas, laatst geraadpleegd: [9] bron: site met informatie over het menselijk lichaam, datum onbekend, laatst geraadpleegd: [10] bron: site waar informatie over het limbische system te vinden is, afbeelding gevonden bij Google afbeeldingen, laatst geraadpleegd: [11] boek: Het maakbare brein, door Prof. Dr. Margriet Sitskoorn (hoogleraar klinische neuropsychologie aan de Universiteit van Tilburg), eerste druk november 2006, uitgeverij Bert Bakker, laatst geraadpleegd: [12] bron: Mark Mieras (wetenschapsjournalist), in artikel De Volkskrant ( ): Denken moet je doen, laatst geraadpleegd: [13] Bron: Katleen Taylor, over emoties en gevaarlijke ideeën, titel: Hersenspoeling, ook uw brein kan geïndoctrineerd worden, 2006, laatst geraadpleegd:

25 [14] Bron: site met informatie over conditionering, afbeelding gevonden bij Google afbeeldingen, laatst geraadpleegd:

26 Hoofdstuk 3: Indoctrinatie, kijkend naar personen In dit hoofdstuk staat het volgende onderwerpen centraal: waarom is indoctrinatie mogelijk?, de beseffing van indoctrinatie, verschillen in gevoeligheid voor indoctrinatie, de versterking van de gevoeligheid voor indoctrinatie en waarom zijn mensen in staat andere te indoctrineren? Ook komt naar voren hoe mensen zich beter kunnen wapenen tegen indoctrinatie. Dit hoofdstuk geeft daarmee antwoord op de deelvragen: zijn bepaalde mensen gevoeliger voor indoctrinatie dan andere?, kan deze gevoeligheid zich versterken, bijvoorbeeld door ervaringen in je leven?, hoe wordt indoctrinatie door geïndoctrineerde mensen zelf beschouwd? en hoe kun je indoctrinatie tegen gaan als individu? 3.1: Waarom is indoctrinatie mogelijk? Theoretisch gezien kunnen alle mensen geïndoctrineerd worden. Onze hersenen zijn namelijk in basis vatbaar voor sterke beïnvloeding. De hersenen hebben als doel om de realiteit zo betrouwbaar mogelijk weer te geven. Echter is de mens niet in staat om over alles na te denken. Het brein is daarom altijd bezig om snelle hersenverbindingen te maken, omdat er in het dagelijkse leven simpelweg geen tijd is om alles uitgebreid te analyseren. Het vertrouwen van mensen op basis van relatie en autoriteit is een voorbeeld van een snelle hersenverbinding, ook wel een shortcut genoemd. [15] De hersenen kunnen zich alleen focussen op bepaalde taken tegelijk, het is daarom zinloos en onmogelijk om in alle activiteiten van de hersenen evenveel energie te stoppen. Het bewustzijn kan onderscheid maken in het belang van de taken en is dus bedoeld om problemen op te lossen. Mensen die andere mensen indoctrineren kunnen hier handig gebruik van maken. Als een persoon bijvoorbeeld ziek is, stoppen de hersenen veel energie in het beter worden. Op zo n moment zijn mensen kwetsbaarder voor indoctrinatie, omdat het bewustzijn het gevaar niet aan ziet komen. Meer hierover volgt in de volgende paragraaf. 3.2: Beseffing van indoctrinatie Juist het ontkennen van het feit dat indoctrinatie voorkomt in het dagelijkse leven van mensen maakt hen kwetsbaarder. Beseffen dat je op ieder moment geïndoctrineerd kan worden is daarom essentieel om indoctrinatie tegen te gaan. Bij de vorm van indoctrinatie die inspeelt op de ratio, waarbij langdurig eenzijdige informatie gebruikt wordt als indoctrinatiemiddel, is het gemakkelijk om verschillen in kwetsbaarheid tussen mensen te zien. Mensen die beseffen dat ze geïndoctrineerd worden, stoppen op dat moment energie in het opstellen van een schild, om zich tegen de indoctrinatie te wapenen. Besef en bewustzijn is dus van groot belang om indoctrinatie tegen te 26

27 gaan. Mensen die het besef niet hebben, zullen ook nooit begrijpen en toegeven dat ze geïndoctrineerd zijn. 3.3: Verschillen in gevoeligheid voor (de rationele vorm van) indoctrinatie Persoonlijke levenservaring, karakter, geschooldheid en intelligentie en leeftijd zijn allemaal indicatoren die aangeven of iemand gemakkelijk te indoctrineren is. Als van iemand, ooit in zijn leven, misbruik is gemaakt, dan heeft deze persoon moeite om iemand te vertrouwen. Een slecht vertrouwen in mensen heeft als gevolg dat de persoon de overtuiging van een ander minder snel overneemt/als de waarheid beschouwt. Hetzelfde geldt als iemand erg eigenwijs of dominant van karakter is. Bovendien zorgt een hoge intelligentie en geschooldheid ervoor dat mensen geen genoegen nemen met onheldere, dubbelzinnige of inconsistente antwoorden. Het wordt zo moeilijker om personen uit naam van een bepaalde godsdienst of levensbeschouwing van alles te laten geloven. Een vak als filosofie kan daarom een goede basis zijn om mensen te wapenen tegen indoctrinatie. [16] Ten slotte ben je op jongere leeftijd vatbaarder voor de mening van een ander. Omdat autoriteit nog erg belangrijk is op jonge leeftijd en omdat, zoals al eerder aangeven, autoriteit een vorm van een short-cut in de hersenen is, heeft dit tot gevolg dat er minder energie wordt gestoken in het kritisch nadenken en analyseren. Dit maakt iemand (in dit geval een jong persoon) dus gevoeliger voor indoctrinatie. Zoals al eerder aangegeven in hoofdstuk 2, zijn kinderen ook beter in staat iets nieuws te leren, omdat verbindingen in de hersenen sneller gevormd en afgebroken kunnen worden. Ze zijn daarmee ook vatbaarder voor indoctrinatie. Het heeft er tevens mee te maken, dat je kinderen op jonge leeftijd van alles wijs kan maken. Vanzelfsprekend geldt, dat iemand die nog nooit iets ergs heeft meegemaakt en in een hecht en eerlijk gezin is opgegroeid, vatbaarder kan zijn voor indoctrinatie. Het woord kan wordt expres gebruikt, om aan te geven dat de theorie de kans op kwetsbaarheid voor indoctrinatie vergroot. Het hoeft dus niet meteen zo te zijn dat iedereen die geen slechte levenservaringen heeft, gemakkelijk geïndoctrineerd kan worden. Een zachtaardig karakter, weinig zelfrespect en een lage geschooldheid en intelligentie vergroten bovendien de kans op kwetsbaarheid voor indoctrinatie. Als de kwetsbaarheid toeneemt, wordt indoctrinatie eerder mogelijk. 3.4: Versterking van de gevoeligheid voor (de emotionele vorm van) indoctrinatie De gevoeligheid voor indoctrinatie kan versterken als er bij indoctrinatie wordt ingespeeld op emotie. Dit is meteen de tweede vorm van indoctrinatie. Vooral de emotie angst speelt een grote rol. Het emotionele deel van de hersenen is ouder dan het rationele deel. Dit is niet van tevoren bedacht, maar is simpelweg een gevolg van de evolutie. Als bij indoctrinatie vooral op emotie wordt ingespeeld, bijvoorbeeld op de oer-emoties angst en woede, dan krijgen de hersenen van de mensen niet de tijd om lang na te denken. Het oude deel van de hersenen werkt nu eenmaal 27

28 sneller dan het nieuwe deel. Waarom dit van belang is, komt nog uitgebreid aan de orde in hoofdstuk 4. Door dus direct op emotie in te spelen en ervoor te zorgen dat mensen niet nadenken, maak je mensen kwetsbaarder en daarmee gevoeliger voor indoctrinatie. Om dit te verduidelijken volgt nu eerst een voorbeeld. Een meisje die als kind misbruikt is door een man, kan een bepaalde haat tegen mannen ontwikkelen. Het meisje is erg intelligent. Toch kan een vrouw, bijvoorbeeld iemand in haar directe omgeving, haar gemakkelijk indoctrineren. Een vrouw kan haar wijswaken dat alle mannen in de wereld slecht zijn. Het meisje kan met het rationele deel van haar hersenen beredeneren dat dit onzin is, maar haar slechte ervaring belet haar verstandig na te denken. Haar emotie krijgt de overhand. Ze kan alles wat gezegd wordt (gedurende de indoctrinatie) zonder tegenspraak overnemen. Kortom: door op emotie in te spelen kan de gevoeligheid voor indoctrinatie toenemen. Hierdoor wordt indoctrinatie eerder mogelijk. 3.5: Waarom zijn mensen in staat andere te indoctrineren? Mensen die gebruik maken van indoctrinatie zijn vaak geen alledaagse mensen. Individuen hebben vanzelfsprekend hun eigenbelang in het leven. Sommige mensen zoals Hitler bijvoorbeeld, zijn/waren zo overtuigd van iets dat het ze niet meer om de mening van een ander geven. Dit soort mensen zien andere niet als personen, maar als middelen, om iets te bereiken. Wat bij deze personen allemaal overeenkomstig is, is het gebrek om zich in een ander in te leven. Zij verschillen daarmee met de meeste personen in de huidige maatschappij, waar egoïsme wordt verafschuwd en waar het gewaardeerd wordt om iets over te hebben voor een ander. Hoe graag je iets ook wil, moreel gezien is het onverantwoord om koste wat kost je mening aan een ander wil opleggen. 3.6: De hersenen als oorzaak voor indoctrinatie De amygdala, een belangrijk deel van de hersenen, legt verbanden tussen informatie, afkomstig van verschillende zintuigen en koppelt deze aan emoties. Van belang is dat de ontwikkeling van de amygdala extern beïnvloed kan worden. Deze beïnvloeding kan bij mensen de oorzaak zijn dat ze gebruik maken van indoctrinatie. De beïnvloeding van de amygdala kan bijvoorbeeld een jeugdtrauma zijn [17], hier is sprake van een heftige beïnvloeding door externe impulsen. Ook beschadigingen aan de hersenen door hersenvliesontstekingen en vergiftigingen (door verslavingen) kunnen het emotionele deel van de hersenen aantasten. Als de amygdala beschadigd raakt, dan vermindert of verdwijnt het empathisch vermogen. Om precies te zijn, zijn de spiegelcellen van de amygdala, cellen die emoties van anderen in iemands hersenen nabootsten, die normaal gesproken actief worden als je je in de emoties van een ander inleeft, beschadigd geraakt. Dit is iets dat vaak bij autistische kinderen al aangeboren is. Het verdwijnen van het empathisch vermogen houdt in dat emoties bij anderen niet goed meer herkent kunnen worden en 28

29 dat iemand zich niet in een ander kan inleven (zie onderstaande afbeelding). De emotionele prikkels zijn namelijk niet sterk genoeg om de toch al kapotte amygdala te stimuleren. Kort gezegd, zijn mensen die indoctrineren vaak mensen die het moeilijk vinden om zich in te leven in een ander, die emoties niet herkennen en mensen die met een bepaalde beperking/stoornis zoals bijvoorbeeld autisme geboren zijn. Afbeelding 5 [18] In afbeelding 5 is te zien, dat de meeste personen emoties bij elkaar goed kunnen herkennen, in tegenstelling tot mensen die gebruik maken van indoctrinatie. Concluderend: Te concluderen is dat sommige mensen gevoeliger zijn voor indoctrinatie dan andere. Persoonlijke levenservaring, karakter, geschooldheid en intelligentie en leeftijd zijn allemaal indicatoren voor deze gevoeligheid. De gevoeligheid kan zich versterken als er in bovenstaande indicatoren verandering optreedt en als bij indoctrinatie wordt ingespeeld op emotie. Mensen zijn zich niet bewust van het feit dat ze geïndoctrineerd worden en besef en bewustzijn is dus van groot belang om indoctrinatie tegen te gaan. Ten slotte kan externe beïnvloeding van de amygdala, bij mensen de oorzaak zijn dat ze gebruik maken van indoctrinatie. 29