Ruimte voor cliëntenperspectief in de transitie Jeugdzorg

Transcriptie

1 Ruimte voor cliëntenperspectief in de transitie Jeugdzorg De jeugdzorg moet anders, beter en efficiënter. Het stelsel gaat op de schop en jeugdzorg wordt uiterlijk 2016 overgeheveld van provincies naar gemeenten. Daardoor zijn het gemeenten die inhoudelijk het jeugdbeleid vorm gaan geven, maar die ook zwaarbevochten verworvenheden op het gebied van inspraak en participatie moeten invullen. Echter, wanneer je de geringe aandacht voor cliëntenbeleid 1 in de vele rapporten over de transitie jeugdzorg in ogenschouw neemt, lijkt het in werkelijkheid anders te lopen. Over de participatie van cliënten wordt veel te weinig gesproken. Cliëntenparticipatie 2 is iets van latere zorg, het is het sluitstuk van de transitie, wordt vaak gehoord. En dat is een gemiste kans, want de stelselherziening kan niet zonder degene te betrekken die het direct raakt: de cliënt. Het activeren van de eigen kracht is een leidend principe in de denk- en handelwijze binnen de hulpverlening en ondersteuning van jeugdigen en gezinnen. Het is de uitdaging aansluiting te zoeken bij de mogelijkheden en de kracht van jeugdigen en hun opvoeders en deze te helpen versterken. Maar daar gaat wel iets aan vooraf. Het benutten van de eigen kracht kan alleen tot volle wasdom komen indien de cliënt weet waarom en waarvoor er een beroep wordt gedaan op de eigen kracht in het nieuwe stelsel. Het actief betrekken en meedoen met veranderingsprocessen in een zo vroeg mogelijk stadium is daarom een cruciaal element in de acceptatie van een nieuwe zorgstructuur. Actieve betrokkenheid in de ontwikkelfase van het nieuwe jeugdbeleid zet een proces in gang dat cliënten sterkt in het geloof in eigen kunnen. Eigenlijk vormt dit de basis voor de inrichting van de jeugdzorg van de toekomst. Dit impliceert dat cliënten samenwerken met professionals op basis van de eigen deskundigheid. Niet alleen op uitvoeringniveau, in de directe relatie tussen cliënt en professional, maar ook op het niveau waar de uitvoeringskaders ontwikkeld worden, op het beleidsniveau. Op dit niveau gebeurt dit in de vorm van inbreng en medezeggenschap. Het realiseren van daadwerkelijk medezeggenschap van cliënten betekent dat zij hun bemerkingen, aanvullingen en vragen ook effectief durven, kunnen en willen zeggen. Daarbij zijn een grondhouding en handelen van belang die uitdrukking geven aan gelijkwaardigheid van en respect voor de eigenheid van cliënten. Zonder deze actieve participatie in beleid is er geen sprake van het volledig benutten van eigen kracht en is deze geen onderdeel van de strategische basis voor de uitvoering. 3 1 Cliëntenbeleid is het vaststellen van de rechten van cliënten- en stimuleren van betrokkenheid van cliënten bij zorginstellingen om de positie van cliënten- te versterken. 2 Letterlijk heeft cliëntenparticipatie de betekenis van cliënten die deel hebben in... In publicaties worden verschillende begrippen door elkaar gebruikt: inspraak, medezeggenschap, betrokkenheid, informatie-uitwisseling, raadpleging, invloed, advisering en deelname. In feite omvat cliëntenparticipatie al deze begrippen. Een veel gebruikte definitie is die van Edelenbos (2000): het vroegtijdig betrekken van einddoelgroepen bij de vorming van beleid en verbetering van de kwaliteit, waarbij in openheid en op basis van gelijkwaardigheid en onderling debat problemen in kaart worden gebracht en oplossingen worden verkend die van invloed zijn op het uiteindelijke besluit. Einddoelgroepen kunnen zijn: patiënt, cliënt, burger. 3 Patiëntenparticipatie in het gezondheidszorgbeleid; Een literatuuroverzicht en verkenning van internationale en Belgische initiatieven; de Koning Boudewijnstichting 17 oktober 2011 Pagina 1

2 Met deze notitie reageert Zorgbelang Nederland op de voorgenomen stelselwijziging rond de zorg voor jeugd, waarvan een transitie van de verantwoordelijkheid voor de jeugdzorg van provincies naar gemeenten een belangrijk onderdeel is. Daarbij is de jeugdzorg een van de samenhangende sociale beleidsgebieden die gedecentraliseerd worden naar gemeenten. Zorgbelang Nederland is een brancheorganisatie waarin zich 13 zorgbelangorganisaties hebben verenigd, die elk in hun eigen regio actief zijn. Zij behartigen de belangen van zorgvragers in de regio, geven informatie en zetten zich in voor de kwaliteit van de zorg. De gezamenlijke zorgbelangorganisaties nemen de vrijheid om overheidsinstanties en zorginstellingen in de onderhavige notitie te attenderen op het bestaan van de huidige rechten van cliënten en de rol van cliëntenparticipatie in het nieuwe stelsel. Vervolgens zijn op het gebied van de vormgeving van deze rol een aantal uitgangspunten geformuleerd, waarbij rekening is gehouden met de aanbevelingen die cliënten hebben gedaan in het evaluatierapport Wet op de Jeugdzorg (Wjz). Daarna wordt benoemd wat de gezamenlijke zorgbelangorganisaties kunnen betekenen in en na het transitieproces. Tot slot vragen wij uw speciale aandacht voor de functie van een onafhankelijke vertrouwenspersoon die in de huidige wet is vastgelegd. Leer van cliëntervaringen en neem deze mee in de beleidsvorming! Huidige rechten van cliënten 4 Recht op informatie Het uitgangspunt bij de totstandkoming van de Wet op de Jeugdzorg (Wjz) in 2005 was dat jeugdigen en ouders volledig geïnformeerd moesten zijn over en betrokken zijn bij de te doorlopen stappen, de voortgang, de te nemen beslissingen en de rechten en plichten voortvloeiend uit deze beslissingen. De Memorie van Toelichting vermeldt dat dit Recht op informatie in de Wjz de cliënt centraal staat. Recht op participatie In de MvT wordt tevens aangegeven dat cliënten dienen te participeren in de beleidsvorming van Bureau Jeugdzorg (BJZ), de zorgaanbieders en de overheden. De betrokkenheid van cliënten is terug te vinden in de Wjz bij het overheidsbeleid, bij de toegang tot de zorg en bij de zorgverlening. Zo stellen de artikelen 30 en 35 dat cliëntenorganisaties betrokken moeten worden bij zowel het provinciale als het landelijke beleidskader ontwerp van het provinciale beleidskader. Recht op Jeugdzorg Hierbij geldt wat betreft de toegankelijkheid: Eén toegang, onafhankelijke indicatiestelling en ondersteuning van de cliënt bij het verwezenlijken van zijn aanspraak. Wat betreft de zorgverlening 4 Gebaseerd op het evaluatierapport van de Wet op Jeugdzorg( BMC). 17 oktober 2011 Pagina 2

3 geldt onder meer dat cliënten binnen een redelijke termijn passende en samenhangende jeugdzorg krijgen en daarnaast dat zorgaanbieders een acceptatieplicht en een plicht hebben om een samenhangend hulpverleningplan tot stand te brengen. (MvT , pag ). 5 De rol van cliëntenparticipatie in het nieuwe stelsel In de huidige wet is er dus de verplichting om cliënten te betrekken bij de landelijke en/of provinciale beleidsontwikkeling. Die liggen vooral op collectief niveau en verlopen veelal via cliëntenorganisaties, (zoals de zorgbelangorganisaties op het provinciaal niveau). Door de stelselherziening zullen individuele gemeenten de verantwoordelijkheid krijgen voor de vorming en invulling van het jeugdbeleid. Dit zal dus op hun beurt van de gemeenten vragen om burgers te betrekken bij de vormgeving van dat beleid. Een van de uitgangspunten van de decentralisatie is immers een verdere horizontalisering van het beleid: betrokkenheid van en verantwoording aan de stakeholders. En dat houdt in het geval van gemeentelijk beleid niet op bij de gemeenteraad. Over hoe het nieuwe stelsel er inhoudelijk precies uit gaat zien is op dit moment nog onvoldoende te zeggen, laat staan in hoeverre cliëntenparticipatie hierin formeel meegenomen wordt. Zorgbelangorganisaties weten wel dat het (vroegtijdig) betrekken van de cliënt geen vanzelfsprekendheid, maar wel een noodzakelijkheid is. Zorgbelang gaat er daarom vanuit dat de huidige verworvenheden op het gebied van cliëntenparticipatie behouden blijven. Zij zijn een eerste stap om te komen tot een volwaardige en een in de wet verankerde cliëntenparticipatie. Eén van die verworvenheden die aandacht verdient is de inspraak van cliënten op het beleid van de instelling (Wmcz) 6. Cliënten kunnen hun mening kenbaar maken via de cliëntenraad van de zorginstelling. Zonder deze verankering waren successen met betrekking tot cliëntgebonden voorwaarden in inkoopcontracten c.q. leveringsvoorwaarden in de cure en de care en de contractuele afspraak dat periodieke klantervaringsonderzoeken moeten leiden tot verbeterafspraken met c.q. instemming van cliëntenraden, niet geboekt. Daarnaast moeten nieuwe vormen van cliënteninbreng ontwikkeld worden die aansluiten op de nieuwe beleids- en zorgstructuur, die er in de eerste plaats op is gericht de opvoeding en de opvoedingsondersteuning niet over te nemen, maar deze zoveel mogelijk te versterken. De zorgbelangorganisaties bepleiten dat partijen uitgedaagd worden op zoek te gaan naar deze nieuwe vormen en methodieken die passen bij de ontwikkelingen en de doelgroepen. Zorgbelang een niet aan overheid of instelling gebonden belangenorganisatie - kan daarin een ondersteunende rol spelen. Om de rol van cliëntenparticipatie in het nieuwe stelsel zo goed mogelijk vorm te geven en de betrokkenheid van belanghebbende burgers te waarborgen, hanteren de zorgbelangorganisaties de volgende uitgangspunten: 5 Evaluatie van de Wet op Jeugdzorg (BMC) 6 Wet medezeggenschap cliënten zorginstellingen (Wmcz) 17 oktober 2011 Pagina 3

4 Vormgeving van de collectieve participatie die beter inspeelt op de nieuwe zorgstructuur die veel meer uitgaat van de eigen kracht van de cliënt. Cliëntenparticipatie in de jeugdzorg moet op alle relevante niveaus vorm krijgen. Dus op het niveau van beleidsvorming (ambtelijk, gemeenteraad, Wmo-raad), op het niveau van de coördinatie van de uitvoering (Centra voor Jeugd en Gezin) en op het niveau van de verleners van zorg en ondersteuning (instellingen). Dat vraagt om geoormerkte middelen voor cliëntenbeleid jeugdzorg per gemeente, nu de gemeenten zelfstandig verantwoordelijk worden om daaraan invulling te geven. De gemeenten zullen een rol krijgen bij het beoordelen van de kwaliteit van jeugdzorginstellingen na de transitie. Cliënten moeten op het niveau van aanbieders van zorg en ondersteuning worden betrokken bij de kwaliteitsbeoordeling van en het ontwikkelen van zorgarrangementen op basis waarvan cliënten zorg krijgen. Aandacht in het eventuele certificeringsysteem van zorginstellingen voor cliëntenbeleid en het toetsen daarvan. De onafhankelijke functie vertrouwenspersoon dient wettelijk verankerd te blijven. Professionalisering van de functie vertrouwenspersoon door landelijke samenwerking op het gebied van kwaliteitskader en beroepsprofiel. Daarbij is een aantal uitgangspunten van belang: meer kwalitatieve tijd voor de cliënt; minder procedurele afhandeling van klachten; meer rechtsgelijkheid en rechtszekerheid; duidelijke toegankelijkheid voor cliënten; betere benutting van aanwezige kennis bij uitvoerders en kwaliteitsverbetering instellingen. Tot slot is het inhoudelijk verstandig om in het nieuwe gemeentelijk jeugdbeleid rekening te houden met de aanbevelingen die cliënten hebben gedaan in het evaluatierapport Wjz. Hieruit blijkt dat cliënten niet zo zeer problemen hadden met de wet op de Jeugdzorg, maar vooral met de werkwijze en bejegening binnen de instellingen. De cijfers uit de cliëntregistratie 7 van de zorgbelangorganisaties ondersteunen dit gegeven. Wij onderschrijven de verbeterpunten die cliënten zelf hebben aangegeven, zoals: Meer voorlichting over rechten en plichten van cliënten van Jeugdzorg; Meer voorlichting over het bestaan van cliëntenraden en jongerenraden en de verschillende hulpverleningsvormen; Meer aandacht voor jongeren die Jeugdzorg verlaten als ze 18 zijn; Meer inspraak bij indicatiestelling en hulpverleningsplan; dit wordt door cliënten met klem benadrukt. 7 In 2010 hebben wij bijna 700 cliënten en meer dan 1000 kwesties. Daarvan waren er 400 klachten. De meeste klachten gingen over de uitvoering van de hulpverlening, beslissingen en bejegening van cliënten. 17 oktober 2011 Pagina 4

5 Wat kunnen zorgbelangorganisaties betekenen in en na het transitieproces? De missie van Zorgbelang is: het versterken van de positie van jeugdzorgcliënten en hun verzorgers en het verbeteren van de kwaliteit van de jeugdzorg. Zorgbelangorganisaties genereren direct en indirect veel informatie over de mogelijkheden, wensen en behoeften van cliënten in de jeugdzorg en jeugdhulpverlening. Daardoor kan een bijdrage geleverd worden aan de verbetering van jeugdzorg en de noodzakelijke innovaties. Zorgbelangorganisaties maken gebruik van bestaande netwerken of richten nieuwe netwerken in. Er is nog geen zicht op de gecombineerde effecten voor gezinnen van de verschuiving van verantwoordelijkheden en de bezuinigingen op het gebied van sociale wetgeving (WSW, WAJong, wet Werken naar Vermogen), ziektekosten (AWBZ, PGB) en jeugdzorg. Deze overkoepelende blik is in de uitvoering van de toekomstige regiefunctie van de gemeenten wel belangrijk. Zorgbelangorganisaties kunnen vanuit het perspectief van de cliënt domeinoverstijgend kijken, ook omdat zij bij verschillende transitietrajecten zijn betrokken. In overleg met diverse partijen worden projecten ontwikkeld die kunnen bijdragen aan nieuwe ontwikkelingen binnen het brede veld van zorg en welzijn. Laat cliënten meedenken en meedoen! In de praktijk zijn er vele voorbeelden van de manier waarop de kennis en behoeften van cliënten opgehaald kunnen worden 8 : Bevorderen van cliëntenparticipatie bij jeugdzorginstellingen. Toetsen van signalen van individuele cliënten door het organiseren van cliëntenpanels, E-panels, polls op jongerensites ( en interactieve digitale communities (signaleringsonderzoek). Organiseren van debatavonden in de provincie om jongeren een podium te bieden voor beleidsbeïnvloeding op zowel provinciaal als landelijk niveau. Verzorgen van gastlessen op (hoge)scholen gastcolleges op universiteiten om toekomstige hulpverleners in een zo vroeg mogelijk stadium kennis te laten maken met de doelgroepen waarmee zij gaan werken. De gastlessen worden gegeven door jongeren met een hulpverleningsachtergrond. Uitvoeren van audits bij zorginstellingen door jongeren die als vrijwilliger samenwerken met Zorgbelang. Inzetten van jongeren in relatie tot de CJG s. Bijvoorbeeld Mystery onderzoek of under cover jongere bij CJG s. Instellen van klankbordgroepen van ouders, jongeren en instellingen om vanuit elk perspectief het CJG inhoud en vorm te geven. 9 8 Wij geven graag een nadere toelichting op de verschillende instrumenten. Elke zorgbelangorganisatie heeft zijn eigen activiteiten. Het wil dus niet zeggen dat alle activiteiten aangeboden worden door alle zorgbelangorganisaties. 17 oktober 2011 Pagina 5

6 Organiseren van de Streep 10 op scholen in het voortgezet onderwijs. Uitvoeren van kortdurende projecten, die tot doel hebben de participatie van jongeren te bevorderen. Bijvoorbeeld een project als Kracht van Talent 11 en Get Z, doe het met zorg! 12. Opzetten van jongerenpanels die kunnen meedenken in de vormgeving van het jeugdbeleid. Houden van enquêtes onder jongeren in de residentiële jeugdzorg. Organiseren van thema-avonden voor ouders en/of verzorgers van cliënten in de jeugdzorg. Onderhouden van contacten met en het vormen van een netwerk van cliëntenraden. Verzorgen van trainingen klachtafhandeling voor jeugdzorgwerkers. Raadplegen van cliënten-/ ouderinitiatieven zoals het Oudernetwerk Jeugdzorg (Helpdesk, Maatjesproject, Ouderbijeenkomsten). Betrekken van jongeren en ouders bij deskundigheidsbevordering van medewerkers en inwerkprogramma s. Organiseren van congressen waar verschillende groepen samen komen (cliënten, burgers, politici, instellingen). Een denktank waar cliëntvertegenwoordigers uit de jeugdzorg bij elkaar komen om actuele zaken te bespreken, voorlichting te krijgen vanuit Zorgbelang en gezamenlijk ieder jaar een wensenlijst opstellen om beleidsmakers te informeren. een digitale wegwijzer voor mensen die gebruik maken van de Jeugdzorg. Op deze wegwijzer kunnen mensen ook via de chat contact krijgen met een van onze vertrouwenspersonen. Door zorgbelangorganisaties vroegtijdig te betrekken in het transitieproces krijgen cliënten een serieuze stem in iets wat direct van invloed is op hun leven. Uiteindelijk zal het draagvlak voor de wet groter zijn wanneer de cliënt zijn stem kan laten horen en terugvindt in het beleid. Individuele ondersteuning en vertaling naar collectieve signalen: vertrouwenspersonen 13 In de wet (art 57) is de functie van onafhankelijk vertrouwenspersoon expliciet vastgelegd. Deze houdt zich bezig met advisering, informatie, ondersteuning en signalering en is met name gericht op de uitoefening door de cliënt van zijn rechten. Veel cliënten in de jeugdzorg verkeren in een kwetsbare positie, mede vanwege het gedwongen karakter waarin ze (dreigen te) verkeren. In de algemene maatregel van bestuur (AMvB) wordt benoemd waaruit de beschikbaarheid bestaat, zodat iedere cliënt in de jeugdzorg in Nederland dezelfde rechtszekerheid krijgt. Doordat het wettelijk 9 Heeft in Wageningen bijvoorbeeld geleid tot een visiedocument waarbij allen betrokken zijn en zich in herkennen. Ouders hebben zich aangeboden voor PR activiteiten over het CJG en waren zeer actief bij de sollicitatieprocedure van de CJG coördinator. 10 De Streep is vergelijkbaar met Challenge day, dat al meer dan 20 jaar een succes is in de VS. Doel van de Streep is: wederzijds respect stimuleren, waardoor bijvoorbeeld pesten voorkomen wordt. 11 Een voorbeeld is het project De kracht van Talent in Tilburg en heeft als doel werkgevers en jongeren met een hulpverleningsachtergrond met elkaar in contact te brengen. 12 Get Z, doe het met zorg! is een project over nazorg waarin jongeren geïnterviewd zijn over hun ervaringen, wensen en behoeften. Van de interviews is o.a. een dvd gemaakt met een quiz voor gemeenteambtenaren en beleidsmedewerkers aanbieders. 13 De functie van vertrouwenspersoon is bij sommige provincies elders ondergebracht. 17 oktober 2011 Pagina 6

7 geregeld is kunnen alle cliënten een beroep doen op toegankelijke en onafhankelijke ondersteuning bij het aan de orde stellen van onvrede. De vertrouwenspersonen zijn er voor de individuele, residentiële of ambulante cliënten die te maken hebben met zorginstellingen, Bureau Jeugdzorg en/of de Raad voor de Kinderbescherming. In de toekomst zou dat uitgebreid kunnen worden met cliënten van de CJG s. De vertrouwenspersonen bieden cliënten individuele oplossingsgerichte ondersteuning bij vragen en/of klachten over de hulp die zij krijgen. Informatie verstrekken over de rechten van de cliënt is hierbij een belangrijk onderdeel. Cliënten kunnen naast face-to-face en schriftelijk contact ook te woord worden gestaan op een meer interactieve manier via de sociale media zoals facebook, hyves, chat en msn. De bemiddeling van zorgbelangorganisaties hebben o.a. tot doel om als derde onafhankelijke partij de communicatie tussen de organisatie en cliënt op gang te houden of weer op gang te brengen. Vaak leidt dit tot meer begrip tussen de partijen en worden daarmee officiële klachtprocedures voorkomen. Daarnaast houden vertrouwenspersonen een gedetailleerd cliëntregistratiesysteem bij en doen hiervan anoniem verslag bij de betreffende organisaties. Mede op basis van deze input kunnen beleidsmakers hun zorgverlening optimaliseren. De vertrouwenspersoon is met de ervaringen die hij of zij in de uitoefening van de taak opdoet goed in staat tot het signaleren van structurele problemen die op een collectief niveau getild kunnen worden. Gelet op de wettelijke omschrijving van de vertrouwenspersoon, die toegespitst is op individuele gevallen, is dit niet tot een uitdrukkelijke taak gemaakt, maar vanzelfsprekend staat niets eraan in de weg dat de vertrouwenspersoon ook deze voor de kwaliteit van de zorg belangrijke functie vervult. Hiermee kan Zorgbelang als een ervaren partner uitvoering geven aan de wettelijke verplichting van het kunnen raadplegen van een onafhankelijke vertrouwenspersoon door cliënten in de jeugdzorg. Deze visie is tot stand gekomen met medewerking van: Zorgbelang Nederland en 13 zorgbelangorganisaties ( Voor verdere informatie kunt u contact opnemen met: Drs. Eveline Monteiro; manager jeugd bij Zorgbelang Brabant; emonteiro@zorgbelang-brabant.nl / Maak gebruik van cliëntkennis! 17 oktober 2011 Pagina 7