Vrijen Virussen Voorbehoeden Voortplanten Veranderen Leerlingenhandleiding

Transcriptie

1 Vrijen Virussen Voorbehoeden Voortplanten Veranderen Leerlingenhandleiding Studiewijzer biologie INHOUD Leerdoelen 2 Planning 4 Begrippenlijst 5 Bronnen 6. Reproductieve en seksuele gezondheid 8 Instructie Praktische Opdracht 9 Instructie en beoordeling betoog 14

2 VVVVV 2 Vrijen Virussen Voorbehoeden Voortplanten Veranderen Studiewijzer vwo 4 biologie LEERDOELEN (grofweg geordend vanaf organismaal tot molecuulniveau): Je kunt in een context: 1. Uitleggen wat reproductieve en seksuele gezondheid is. 2. Uitleggen door welke interne en externe factoren gedrag (m.n. seksueel gedrag) tot stand komt. 3. Argumenten aanvoeren waarmee je in een relationele onderhandelingssituatie je eigen grenzen kunt bewaken. 4. Een beargumenteerde keus maken uit voorbehoedsmiddelen, en die volgens de instructie gebruiken. 5. Bouw en werking van de menselijke voortplantingsorganen beschrijven (m.b.v. Binas 86.A en B) en de rol van hormonen daarbij toelichten. (Binas 86.C en E, 89.A, B en C) 6. Bouw, vorming, ontwikkeling en functie beschrijven van gameten (eicellen/zaadcellen) en van de zygote, en daarbij een relatie leggen met mitose en meiose voor de levenscyclus van de mens. (Binas 86.D) 7. De ontwikkeling van een baby beschrijven van bevruchte eicel tot direct na de geboorte. (Binas 86.E) 8. Het ontstaan van aangeboren ziektes/aandoeningen toelichten. 9. De invloed van voeding, geneesmiddelen, genotmiddelen en van stress op de prenatale ontwikkeling toelichten. 10. Toelichten hoe inwendige en uitwendige factoren invloed hebben op de lichamelijke ontwikkeling van een mens gedurende de levensloop. 11. Met (o.a. biologische) argumenten een standpunt verdedigen over het ingrijpen van de mens in de voortplanting - om bevruchting te voorkomen/te bevorderen of om kwaliteit van nakomelingen te bevorderen of om ziektes te voorkomen.

3 VVVVV Aan de hand van virale of bacteriële soa uitleggen hoe gezondheid verstoord kan worden en welke gevolgen dat kan hebben. 13. Uitleggen dat vanuit een bevruchte eicel en vanuit stamcellen door differentiatie cellen ontstaan die een verschillende vorm en functie hebben. (o.a. Binas 70.K en 84.I) 14. Beargumenteren waarom celdifferentiatie van belang is voor meercellige organismen. 15. Uitleggen dat celdifferentiatie werkt via het aan- en/of uitschakelen van genen. (o.a. Hox-genen) 16. Specifieke eigenschappen van stamcellen beschrijven en weergeven voor welke doelen stamcellen op grond daarvan gebruikt kunnen worden. 17. Uitleggen hoe cellen met elkaar communiceren over korte en over lange afstand via o.a. hormonen en feromonen. 18. Voorspellen van effecten die celcommunicatie op niveau van orgaan en organisme teweeg brengt. 19. Op cel- en organelniveau uitleggen wat geprogrammeerde celdood (apoptose) is. 20. Toelichten hoe apoptose een rol kan spelen tijdens de (embryonale) ontwikkeling. 21. Verklaren dat genen tot expressie komen, afhankelijk van de omstandigheden. 22. Aan de hand van recent onderzoek verklaren hoe genexpressie samenhangt met bouw/functie van een organisme (o.a. van Hox-genen) 23. Aan de hand van chlamydia omschrijven welke eigenschappen bacteriën hebben. (Binas 79.A) 24. Aan de hand van herpes (HSV) of HIV omschrijven welke eigenschappen virussen hebben. 25. De reproductie van DNA-virussen (herpes/hsv) en retro-virussen (HIV) beschrijven aan de hand van afbeeldingen en afleiden wat een virusinfectie betekent voor de gastheercel. (Binas 80.D en E) (welke zou jij hier nog bij vinden passen?)

4 VVVVV 4 PLANNING les Doen vóór de les Doen in de les Relaties Associëren op levensloop; voortplanting; differentiatie. 1 Wat is leuk/niet leuk aan seks? Studiewijzer doornemen. Herhaal de organen Nanotoets 2 Bespreken Wat is leuk/niet leuk vB 5.1, 5.2*, 5.3*. BvJ 2.1, 2.2. Binas 86.A, B. 10vB 6.1, 6.2, 6.3, 6.4. BvJ 2.4. Lees Reproductieve en seksuele gezondheid Onderzoek Orgaanniveau Surf + schrijf recensie. 6 Groepen vormen voor PO PO-plan per mail x ingeleverd! Kinderen (wel/niet krijgen) 10vB 19.1, 19.7*, *. BvJ 2.3; Binas 86.C 10vB 6.5*, BvJ vB 6.7 BvJ 2.5 Binas 79.A, 80.A-E 10vB 5.5*, 5.6, 5.7, BvJ Jungle van de tienerseks MC4U - Stefan en Marije/ Lang Leve de Liefde. Sekssteps Homoseksualiteit: Mannenharem met delen van Spreek je uit + opdrachten Reproductieve en seksuele gezondheid mee Bespreking Reproductieve en seksuele gezondheid; sexual consent form Loverboys, Peter & Julia; Fotoroman De eerste keer. Introductie PO; eerdere spellen en werkstukken kijken. Terugkijken vorige lessen: wat gedaan, wat geleerd, wat was doel, wat gemist? Schriftelijk, anoniem (alleen j/m) Opwinding: met vooraf denken en nabespreken. Artikel Laan mee. Check groepvorming; plan maken! Menstruatieanimatie (Bioplek) Menstruatiesimulatie met nabespreking Nanotoets menstruatie Voorbehoedsmiddelenkoffer + condoominstructie (anticonceptiebingo) Chlamydiatestsetje. PPT SOA: Bacteriën, virussen (HSV, HIV) PPT Embryo 10 Tekenen embryo-ontwikkeling Wonder van het nieuwe leven 11 PPT Apoptose: apoptose en tegenstroomprincipe 12 10vB 3.1, 3.3*, 3.4, 3.5, 3.7*, 5.8* Onderzoek celniveau Prenatale diagnostiek of Vruchtbaarheid. Biobits Ethiek: Wat als een baby geen leven heeft? 13 PPT Differentiatie, hoxgenen, zebraviscelmigratie, stamcellen 14 Uitloop les 13; Vragen stellen. Oefentoets mee. 15+ Werken aan PO X Start SE week. 10vB = * betekent ook alle onderliggende pagina s BvJ = Biologie voor Jou 4 vwo, thema 2.

5 VVVVV 5 BEGRIPPENLIJST Begrip Boek BvJ 4 VWO Binas Bioplek 10vB Aangeboren ziekte/aandoening 5.8 Apoptose 127, afb Bacterie 79.A bacterie 2.6 Balts 199 e.v Buitenbaarmoederlijk zwanger 61 Celcommunicatie 174 afb G, 89 B Differentiatie DNA-virus 80.D 2.7 Embryo E embryo Erectie 44, 56 afb K man Feromoon Foetus 60, afb E embryo FSH (Follikelstimulerend hormn) C, E, 89.A, C cyclus Gameet Gedrag 198, Genen 174, afb HCG 52, afb E Herpes (zie HSV) HIV 6.7 HIV 54 cyclus 6.7 Hormonen 173 afb A, 67 E 19 Hox-genen zie onder de tabel HSV 6.7 Indaling 64, afb IVF (in-vitro-fertilisatie) KI (kunstmatige inseminatie) LH (luteïniserend hormoon) C, E, 89.A cyclus Menstruatiecyclus 50, afb C cyclus Nageboorte Oestrogeen (= estrogeen) C,E, 89.A, cyclus 67.E.2 Ontsluiting 64, afb. 46 embryo Placenta Prenataal 5.8 Prikkel Progesteron/progestageen 49 51, afb. 17,18 86.C,E, 89.A, cyclus 67.E.2 Retrovirus 80.D Reverse transcriptase 80.D RNA-virus 80.D HIV 2.7 Sleutelprikkel 203 afb. 10, Specialisatie zie differentiatie 3.1 Stamcel 232, afb. 8 (bij bloed:) 84.I 3.4 Supra-/supernormale prikkel 203 afb. 13(fout!), Tegenstroomprincipe 14 tegenstr Terugkoppeling 49, 162, C 19.2 Testosteron 48 afb. 13, 178 tab 89 A,C, 67 E Uitdrijving 65, afb Vomeronasaal orgaan - - Zygote 46, Hox genen bepalen wanneer, waar, hoe lang en in welke hoeveelheid bepaalde eiwitten geproduceerd worden. Ze regelen de expressie van andere genen. Door in de hals de wervelgroei langer te laten duren ontstaan dieren met grotere halswervels (zoals bij giraffen). Door extreme groei van vingerkootjes konden

6 VVVVV 6 vleermuisvleugels ontstaan. Ook verschillen in snavelvorm en grootte kan verklaard worden door verschillen in het tijdstip waarop en de mate waarin bepaalde regeleiwitten gevormd worden. BRONNEN Alles over vrijen en seks Soa Aids Nederland, Rutgers Nisso Groep, GGD Nederland, de GGD-centra voor seksuele gezondheid en hun regionale partners, RIVM en ZonMw (2009). Sense. Gezien 3 november Aangeboren ziektes Leroi, A. (2005). Mutanten over de (mis)vorming van het menselijk lichaam. Amsterdam/Antwerpen: Contact. Apoptose Berry, D. (2007). Molecular animation of cell death mediated by the Fas pathway. Science STKE, tr1. Film te zien via of op youtube (beide gezien op 3 november 2010.) Brochures over vrijen en voorbehoeden als pdf: Rutgers Nisso Groep, kenniscentrum seksualiteit Producten. Gezien 3 november Bijvoorbeeld: Anticonceptiemiddelenhttp:// Verliefd; En dan ga je... vrijen!; Feiten & fabels over het maagdenvlies Embryonale ontwikkeling Eriksson & Nilsson, L. (2003). Het wonder van een nieuw leven. B-motion [DVD, 55 minuten] Prenatale diagnostiek en erfelijke ziekten BioBits afl. 102 (2008). De maakbare mens: Erfelijke ziektes. Gezien 3 november Deze aflevering aandacht voor een nieuwe onderzoekstechniek waarbij stukjes foetaal DNA uit het bloed van een zwangere vrouw kunnen worden geïsoleerd, om erachter te kunnen komen of het ongeboren kind gezond is. De nieuwe techniek kent niet de risico's van een vlokkentest of een vruchtwaterpunctie. Op deze manier kan onderzoek worden gedaan naar bepaalde erfelijke ziektes. Aan het woord komen artsen, analisten en patiënten. Puberteit Nemo (2009) Teen facts. Hilarisch filmpje over de puberteit van Nemo. Gezien 4 november Seksuele rechten Rutgers Nisso Groep (z.j) Seksuele vorming. Gezien 3 november Tienerseks Zembla (12 mei 2005) De jungle van de tienerseks. Veroudering, stamcellen Biobits afl. 101 (2009). De maakbare mens: veroudering. Gezien 3 november De gemiddelde leeftijd neemt nog steeds toe, maar niemand ontkomt aan het feit dat hij ouder wordt en lichamelijke en geestelijke gebreken krijgt. In het onderwerp veroudering staat de biologie van de cel centraal. Begrippen zoals celcyclus, celdifferentiatie en verstoorde celfuncties zijn hierbij belangrijk. Virussen Posthuma, C.C. (2003) Hokjesdenken in de virologie. Gezien 3 novembver Artikel over allerhande virustypen (o.a. hepatitis A, B, C)

7 VVVVV 7 Vruchtbaarheid BioBits afl. 100 (2008). De maakbare mens: voortplanting. Gezien 3 november Onvruchtbaarheid treft mannen en vrouwen bijna gelijk. Centraal in deze aflevering staat het ontstaan van een zwangerschap, de hormonen die hierbij betrokken zijn, technieken om eventuele vruchtbaarheidsproblemen te verhelpen en de ontwikkeling van een ongeboren baby. (Biobits site maakbare mens: ) Hulp Informatie over anticonceptie, hulp bij ongewenste zwangerschap, zwangerschapswens of seksuele problemen kun je vinden bij die zitten in het Slotervaartziekenhuis.

8 VVVVV 8 Reproductieve en seksuele gezondheid Seksuele en reproductieve rechten zijn fundamentele en universele rechten van de mens. Reproductieve gezondheid heeft onder andere te maken met de beschikbaarheid van voorzieningen in een land die het mensen mogelijk maken om al dan niet te kiezen voor het krijgen van kinderen. Seksuele gezondheid gaat over een veilige, gewenste en prettige manier van seksualiteitsbeleving. Seksuele en reproductieve rechten hebben zowel betrekking op individuen als op stellen. Deze vloeien voort uit internationaal erkende mensenrechten. Een aantal belangrijke VN-conferenties, waaronder de Internationale Mensenrechtenconferentie (Wenen, 1993), de Internationale Conferentie over Bevolking en Ontwikkeling (Caïro, 1994) en de Wereldvrouwenconferentie (Beijing, 1995), resulteerde in internationale afspraken over seksuele en reproductieve rechten op basis van een actieplan. Hiermee werd een juridisch kader gevormd voor de ontwikkeling van initiatieven die seksuele en reproductieve gezondheid bevorderen. De landen die per oktober 2003 de rechten nog niet erkenden zijn: Brunei, Cook Islands, Iran, Kiribati, Monaco, Nautu, Oman, Qatar, San Marino, Somalië, Sudan, Swaziland, Tonga, Verenigde Arabische Emiraten en de Verenigde Staten van Amerika (IPPF Charter Guidelines on Sexual and Reproductive Rights, 2003). Seksuele en reproductieve rechten uitgelegd aan jongeren De controle over jouw eigen lichaam Jij bent de enige die bepaalt wat met jouw lichaam gebeuren mag. Als jij iets niet prettig vindt, dan kan niemand anders bepalen dat dit wel lekker of fijn is. Alle mensen, ook je ouders, moeten rekening houden met jouw grenzen. Het recht op plezier in seks Jij bepaalt zelf welke vorm van seks voor jou prettig is: knuffelen, zoenen, vrijen, etc. Het recht om je seksueel te uiten Dit betekent dat je uiting mag geven aan jouw seksuele gevoelens en voorkeur. Het recht om een seksuele partner te kiezen Alleen jij bepaalt of je met iemand wil knuffelen, zoenen of vrijen. Niemand mag jou hiertoe dwingen. Het recht om jezelf te beschermen tegen ongeplande zwangerschap, SOA en HIV/AIDS Het recht om vrij te zijn van seksueel geweld Het recht op bescherming tegen seksueel misbruik Het recht op informatie en diensten om deze rechten uit te oefenen Om te kunnen doen met jouw lijf wat je wil en er (seksueel of op andere manier) van te kunnen genieten, is het nodig om te weten hoe het mannelijk en/of vrouwelijk lichaam functioneert. Daarom heb je het recht om informatie te zoeken en te gebruiken die jou helpt dit te ontdekken. Dit betekent net zo goed dat je recht hebt op seksuele voorlichting of andere kennisbronnen, die jou informeren over de leuke en minder leuke kanten van seks, zoals SOA- of HIV-besmetting of ongewenste zwangerschap. Daardoor kom je ook te weten waar je terecht kunt als je ooit hulp nodig hebt in geval van seksueel misbruik. Zo kan jij zelf uiteindelijk, volledig geïnformeerd bepalen of, wanneer en hoe jij uiting wilt geven aan seksuele gevoelens. Het recht betrokken te worden op alle niveaus Jongeren hebben het recht actief te worden betrokken bij onder meer het ontwikkelen van informatie, diensten en andere middelen die voor hen zijn bedoeld. Programma's seksuele vorming zullen, wanneer ze op deze manier worden ontwikkeld, goed aansluiten op de belevingswereld van jongeren. Bron: > lestips > achtergrondinformatie > seksuele rechten

9 VVVVV 9 PRAKTISCHE OPDRACHT BIOLOGIE De praktische opdracht in de laatste periode is een creatieve verwerkingsopdracht. Kies een onderwerp dat met seksualiteit of voortplanting te maken heeft, én dat je persoonlijk boeit of waar je meer van af wilt weten. Verderop staat een aantal voorbeelden. Als je zelf een (beter) idee hebt, wordt dat erg gewaardeerd. Essentiële stappen voor een voldoende product zijn: - Groepje maken (of kiezen voor alleen werken). - Logboekje bijhouden (wie doet wat wanneer hoe lang) - Onderwerp kiezen. - Plan (scenario) met tijd, inhoud en taakverdeling maken en ter goedkeuring voorleggen. - Plan uitvoeren. - Conceptversie of tussenproduct inleveren voor commentaar en verbetering. - [Verbeteren] - Produceren. - Evaluatie schrijven (wat heb je geleerd, hoe lastig/makkelijk was het, wat doe je voortaan anders, wat moet er voortaan anders in de opdracht, welk cijfer verdien je en waarom? Verdienen je groepsgenoten hetzelfde cijfer?) - Eindproduct + logboekje + evaluatie inleveren. Belangrijke data en deadlines: - Datum: Start opdracht; instructie en groep vormen. - Datum bij eind van de les: groepsindeling bekend. - Datum vóór 20 uur: Plan mailen naar leraar(es)@school.nl - Datum XX:00 u: Concept inleveren. Je krijgt binnen 48 uur feedback. - Datum: alle lestijd gereserveerd om aan PO te werken. (Docent afwezig) - Datum XX:00 u: Inleveren definitieve versie voor niet mailbare spullen, per mail mag tot 20:00u. Voorbeelden van invulling van deze PO: a. Je maakt een (bord- of kaart)spel over seksualiteit en/of voortplanting en/of ontwikkeling dat in de 2 e of 4 e klas gebruikt kan worden. Als het een spel voor bijvoorbeeld 4 personen is, zorg dan dat er één compleet afgewerkt exemplaar is en zorg dat via bijgeleverde bestanden de school meer exemplaren kan (laten) maken. Spelregels moeten er bij zitten. Een korte verantwoording moet bijgeleverd worden met (a) waarom dit onderwerp en (b) waarom zó. b. Je maakt een humoristisch maar effectief voorlichtingsfilmpje over een aspect van seksualiteit. Denk aan hoe je duidelijk maakt welke argumenten je kunt gebruiken om te zorgen dat er veilig en met wederzijdse instemming wordt gevreeën. (Vergelijk het loverboys-filmpje). Je kunt werken met echte personen, met poppen (Barbie!) of met animatie. Het filmpje moet geschikt zijn voor gebruik in de 2 e of 4 e klas. Je plan is in dit geval een scenario. Bij de definitieve film moet het scenario bijgeleverd worden én een korte verantwoording met (a) waarom dit onderwerp en (b) waarom zó.

10 VVVVV 10 c. Je doet een onderzoek naar de manier waarop leerlingen van deze school (en andere?) denken over seks, of wat ze ervan weten of hoe ze ermee omgaan, en je vergelijkt de resultaten met Hiervan maak je een onderzoeksverslag. d. Je schrijft met gebruikmaking van bronnen een essay waarin je jouw standpunt over een kwestie rond seksualiteit toelicht, bijvoorbeeld Religie en homoseksualiteit, of rol van ouders in de voorlichting op school, of verschillen in houding tussen jongens en meiden. e. Je maakt een webquest over seksualiteit en/of voortplanting en/of ontwikkeling die te gebruiken is in de 4 e klas. Zie f. Je maakt een ruim van afbeeldingen voorziene toets van tien vragen over seksualiteit en voortplanting en ontwikkeling op basis van de eindtermen voor jouw groep. De toetsvragen moeten zowel kennis als inzicht toetsen en vier vragen moeten gebaseerd zijn op artikeltjes van krantenstukjes of andere bronnen. De toetsvragen moeten geheel eigen werk zijn. Op een apart blad moeten de antwoorden en puntenverdeling staan. g. Je houdt een interview met een persoon die van seksualiteit en/of voortplanting en/of ontwikkeling zijn/haar beroep maakt (verloskundige, inseminator, konijnenfokker, seksuoloog, sekswerker), en schrijft met dat als basis een artikel waarin je óók gegevens uit andere bronnen aantoonbaar verwerkt. h..iets dat je zelf bedenkt en dat de meester goed vindt.

11 VVVVV 11 BEOORDELING Het eind-po-cijfer heeft hetzelfde gewicht als een toets (en is dus 20% van je jaarcijfer). Deze deel-po is 60 % daarvan; betogen uit periode 2 en 4 tellen elk 10% en het LC50- verslag 20%. Beoordeling van deze deel-po gebeurt aan de hand van de criteria hieronder, waarin zowel proces- als productonderdelen zitten. De beoordeling gebeurt sowieso door de docent. Waar medeleerlingen ook beoordelen telt hun beoordeling half zo zwaar als die van de docent. Bij kennelijk plagiaat is het eindcijfer een 1. De bewijslast ligt bij de docent. aspect criteria Plan Realistisch, origineel en doordacht Inhoud (2x) Overtuigend, kloppend. (telt 2x) verdubbeling Biologie (2x) Biologische begrippen worden goed gebruikt (2x) Vorm Taal Beeld Conceptversie Tijdbewaking Evaluatie Logboek Bronnen verdubbeling Pakkend, humor, origineel Stijl en spelling feilloos Beelden ondersteunen of zíjn het verhaal Serieuze conceptversie of tussenproduct ingeleverd Alles is (ruim) voor de deadlines ingeleverd Leereffect benoemd, verbeteringen, (cijfer)verdeling Compleet, overzichtelijk, cumulatieve tijden Betrouwbare bronnen, vermeld volgens de regels Score Max 13 * 3 = 39 Cijfer (Score + 1 ) / 4 BRONNEN en - voor jongeren van SOAAIDS - Alles wordt uitgelegd, zonder gêne. :AnticonceptiemiddelenSterilisatie; Het orgasme bij vrouwen; Erectieproblemen; Zaadlozing; Verliefd; Ongesteld; En dan ga je... vrijen!; Wel seks geen zorgen! Foldertje over alle anticonceptiemiddelen, het gebruik, de voor- en nadelen, risico's en waar het verkrijgbaar is. Boyz; Girlz; Feiten & fabels over het maagdenvlies

12 VVVVV Online cursus op maat van de GGD Amsterdam - Amsterdams Centrum voor Seksuele Gezondheid o.a. abortus Bronnen vermelden 1 Je mag teksten en ideeën van anderen niet samenvatten of wijzigen en het vervolgens presenteren als je eigen werk. Dat is plagiaat en dat levert altijd een 1 op. Als je voor een werkstuk literatuur en andere bronnen hebt bestudeerd, kun je daar tóch delen uit overnemen. Door een duidelijke bronvermelding maak je duidelijk welke delen van je werkstuk zijn overgenomen uit het werk van een ander. Met deze bronvermelding kan je docent (of een andere lezer) nagaan: welke bronnen je hebt gebruikt (betrouwbaarheid) of je een variatie aan bronnen hebt gebruikt of de bron correct is gebruikt, en of belangrijke bronnen ontbreken. Dit overnemen van delen van andermans werk kan op twee manieren: door te parafraseren (in je eigen woorden weergeven) door te citeren (een stukje van de tekst letterlijk overnemen). Een citaat plaats je altijd tussen aanhalingstekens. Achterin je werkstuk neem je een lijst op van alle bronnen die je hebt geraadpleegd: de bronnenlijst. Die bronnenlijst rangschik je op alfabetische volgorde van (eerstgenoemde) auteur. (Je verdeelt het dus niet onder naar type bron, zoals verder in dit document.) INTERNETBRONNEN Achternaam auteur, voorletter(s) (Publicatiejaar of update). Titel van het document of de website. Geraadpleegd op dag maand jaar, adres website. Voorbeelden: - Meijden, B. van der (1998). Schiphol als thema voor een geschiedenis-, interneten/of profielwerkstuk. Geraadpleegd op 7 juli 2005, - Cuppen, A., Loon, J. van, & Rijenga, M. (2006) Richtlijnen bronvermelding: Hoe verwijs je naar verschillende soorten informatiebronnen in een bronnenlijst? Geraadpleegd op 7 april 2008, - De geschiedenis van het internet. (z.d.). Geraadpleegd op 7 juli 2005, BOEKEN Achternaam auteur, voorletter(s) (Jaar van uitgave). Titel: Eventuele subtitel. Plaats uitgever: uitgever. Voorbeeld: - Dijk, P. van, & Jansen, F. (2003). Wereldgids: Reisgids door de literatuur. Amsterdam: Promotheus. Hoofdstuk in een boek door verschillende auteurs en met redacteuren: - Vlieger, T.A. de (1978). Het centrale zenuwstelsel. In: Dijkgraaf, S. en Zandee D.I. (red.): Vergelijkende dierfysiologie (2e druk). Utrecht: Bohn, Scheltema & Holkema, p Bron: Cuppen, A., Loon, J. van, & Rijenga, M. (2006) Richtlijnen bronvermelding: Hoe verwijs je naar verschillende soorten informatiebronnen in een bronnenlijst? Geraadpleegd op 7 april 2008,

13 VVVVV 13 KRANTEN- EN TIJDSCHRIFTARTIKELEN Achternaam auteur, voorletter(s) (Publicatiedatum). Titel artikel: Eventuele subtitel. Naam van tijdschrift of krant, evt. nummer, paginanummer(s). Voorbeeld: - Ouwerkerk, D. van, & Grinten, J. van der (2004). De kracht van zacht: Wat mannen over vrouwelijke vergaderstijlen kunnen leren. Interne Communicatie, 4, p Dongen, M. van (7 juli 2005). Bestuur hoofdstad is niet effectief. Volkskrant, p. 12. INTERVIEW OF TELEFOONGESPREK - Zonnebloem, prof T. (29 februari 2005). Persoonlijke mededeling. TELEVISIE- OF RADIOUITZENDING Achternaam regisseur, voorletter(s) (Uitzenddatum). Titel. (serie). Omroep. Duur. Voorbeeld: - Hattum, R. van (10 november 1996). Het beeld van de dolfijn. (Noorderlicht-TV). VPRO. 25 minuten. Opmerkingen - Staat er bij een bron geen publicatiedatum vermeld? Noteer dan z.d. (zonder datum, zie internetbronnen voorbeeld 3). - Is de auteur van een bron niet bekend? Vermeld dan de verantwoordelijke organisatie, zie internetbronnen voorbeeld 2. Is die ook niet bekend? Zet dan de titel vooraan en het publicatiejaar erachter, gevolgd door de rest van de bronvermelding (zie internetbronnen voorbeeld 3). In de bronnenlijst vermeld je deze bron dan bij de eerste letter van de titel. - Het adres van een website begint met en is geheel onderstreept. - Soms is een publicatie geschreven door meerdere auteurs. Vermeld er hooguit drie. Zijn het er meer, dan vermeld je alleen de eerste drie, met de toevoeging et al of e.a. (= en anderen). Verwijzingen in de tekst van je werkstuk Als je in de tekst van je werkstuk een bron letterlijk citeert of in je eigen woorden weergeeft, kun je daar ook de bron vermelden. Een verwijzing tussen haakjes, direct achter het citaat of de parafrase is genoeg. Zo n verwijzing ziet er als volgt uit: (auteur, publicatiejaar, paginanummer(s)) Voorbeeld: Er vielen veel slachtoffers onder de mariniers in Vietnam. Drie procent van de mariniers in Vietnam sneuvelde, en zo n 17 procent raakte gewond. (Pietersen, 2006, p. 97)

14 VVVVV 14 Ethische dilemma s rond voortplanting een betoog over jouw visie. Als onderdeel van het PO-cijfer van dit jaar maak je een betoog over een ethisch dilemma rond voortplanting. In de klas werken we eerst ter oriëntatie met deze stellingen: Stelling 1: De maatschappij moet zwangerschappen belemmeren bij mensen die door een verstandelijke handicap niet in staat zijn een kind op te voeden. Stelling 2: Het leven van pasgeborenen met een ziekte die levenslange intensieve medische behandeling vereist en ondanks dat een leven lang ernstig lijden betekent, moet met toestemming van de ouders passief beëindigd worden door de behandeling te staken. Stelling 3: Het leven van pasgeborenen met een ziekte waar geen medische behandeling voor is, maar die wel een leven lang ernstig lijden betekent, moet met toestemming van de ouders actief beëindigd kunnen worden. Procedure: Je kiest een van de twee onderwerpen (zwangerschap belemmeren of levensbeëindiging bij pasgeborenen) Je schrijft dan een betoog van minimaal 500 en maximaal 1000 woorden waarin je jouw standpunt geeft en beargumenteert. Je gebruikt daarbij als bronnen: - De kennis die je hebt opgedaan in de les; - Het artikel dat over je onderwerp gaat en dat je op Moodle kunt vinden. - De keuzestappen hieronder; Stappen bij ethische keuzes. 1. Inventariseer de keuzemogelijkheden. 2. Ga na met wie je rekening moet houden. 3. Onderzoek ethische waarden en consequenties van keuzemogelijkheden. 4. Zet argumenten op een rij en kies op basis daarvan. Ethische waarden voor bij stap 3. Doe goed. Vermijd kwaad of leed of verdriet. Respecteer individuele autonomie. Wees rechtvaardig. Je betoog wordt beoordeeld op de volgende aspecten: - verwoording van eigen visie met aangeven van verhouding emotioneel/rationeel kiezen

15 VVVVV 15 - goed toepassen van het stappenplan - goed gebruik van achtergronden en argumenten uit het artikel en andere bronnen/personen. - bespreking van de factoren die jouw visie zouden kunnen doen veranderen - stijl, spelling en grammatica. Lever het in uiterlijk xx-xx-xxxx om xx uur via Moodle. Beoordeling betoog Verwoording van eigen visie met aangeven van verhouding emotioneel/ration eel kiezen Goed gebruik van achtergronden en argumenten uit het artikel en andere bronnen/persone n Goed toepassen van het stappenplan Bespreking van de factoren die jouw visie zouden kunnen doen veranderen Stijl, spelling en grammatica Scores Cijfer = score / 1, Eigen visie aanwezig en enigszins Eigen visie onderbouwd of aanwezig maar goed onderbouwd niet onderbouwd. maar dan niet Zwakke afgezet tegen beschrijving artikel. emotioneel/ration Redelijke eel beschrijving emotioneel/rationee l Alleen ideeën of argumenten uit het artikel gebruikt. Geen beschrijving emotioneel/ration eel Er is alleen een opsomming van feiten, geen lijn van een betoog Er ontbreken twee of meer stappen Geen factoren genoemd, of een factor die niet relevant blijkt. Vijf of meer diverse taalfouten Eenzijdig gebruik van argumenten die niet kritisch worden benaderd. Er ontbreekt een stap of die is niet goed uitgewerkt Een of twee relevante factoren genoemd; invloed amper besproken. Hoogstens vier taalfouten. Uiteenlopende achtergronden en argumenten zijn gebruikt, en die zijn waar nodig weerlegd. Alle stappen zijn aanwezig, de uitwerking is niet zo goed Een of twee relevante factoren genoemd; invloed goed besproken. Hoogstens één spellings- óf grammaticafout Sterk aanwezig en gefundeerde eigen visie, afgezet tegen visie in artikel. Goede beschrijving emotioneel/rationeel Uiteenlopende achtergronden en argumenten zijn gebruikt, en die zijn waar nodig weerlegd. Andere bronnen gebruikt. Alle stappen zijn aanwezig en goed uitgewerkt. Drie of meer relevante factoren genoemd en grondig besproken. Foutloos