DOCTORAATSVOORSTEL. 1. Probleemstelling

Transcriptie

1 DOCTORAATSVOORSTEL 1. Probleemstelling 1.1 Dualiteit koop-aanneming. Het Belgische en Franse privaatrecht maken een scherp onderscheid tussen de koopovereenkomst enerzijds en de aannemingsovereenkomst anderzijds. Terwijl een koopovereenkomst in essentie strekt tot de levering van een goed door de verkoper aan de koper, beoogt de aannemingsovereenkomst het verrichten van een dienst door de aannemer ten opzichte van zijn cliënt. Zoals blijkt uit het tweede en derde voorbeeld hieronder, is het echter niet altijd even eenvoudig om de beide overeenkomsten ten opzichte van elkaar af te lijnen. Heel wat overeenkomsten hebben immers de facto een gemengd karakter en betreffen zowel levering van goederen als verrichten van diensten. 1 Koop en aanneming worden daarenboven, gelet op hun verschillende strekking, beheerst door verschillende regels. Hoewel dat op het eerste zicht vanzelfsprekend kan lijken, illustreren de onderstaande voorbeelden dat de ratio van die onderscheiden regels niet altijd even duidelijk is. Een meubelgigant A gaat failliet en heeft als belangrijkste schuldeisers een aannemer B en een leverancier van meubels C. Het blijkt dat de activa van A niet voldoende zijn om beide schulden te delgen. In tegenstelling tot de aannemer B die geen voorrecht kan claimen voor de geleverde dienst, wordt de niet betaalde verkoper C bij voorrang terugbetaald uit de opbrengst van het geleverde goed (art. 20, 5 Hyp.W.). 2 Nu dringt de vraagt zich op waarom de onbetaalde aannemer geen dergelijk voorrecht kan genieten. Een bedrijf A bestelt een koelinstallatie bij een bedrijf B. B ontwerpt en installeert vervolgens de installatie volgens specifieke eisen gesteld door A. Enige tijd later blijkt echter dat de installatie bepaalde gebreken vertoont. Indien de rechter oordeelt dat het gaat om een aannemingsovereenkomst, 1 2 In de rechtspraak en de rechtsleer hanteert men allerlei criteria om dergelijke gemengde overeenkomsten te kwalificeren als hetzij een koopovereenkomst, hetzij een aannemingsovereenkomst, hetzij een combinatie van beiden. Voor een overzicht van die kwalificatiepraktijk in de verschillende lidstaten van de EU, zie E. HONDIUS, V. HEUTGER, C. JELOSCHECK, H. SIVESAND en A. WIEWIOROWSKA, Principles of European Law Study Group on a European Civil Code Sales, Munchen, Sellier.european law publishers, 2008, p en Voor België, zie W. GOOSSENS, Aanneming van werk: het gemeenrechtelijk dienstencontract, Brugge, Die Keure, 2003, p ; B. TILLEMAN, o.c., p Voor Nederland: C. ASSER, Handleiding tot beoefening van het Nederlands burgerlijk recht: bijzondere overeenkomsten, Deel III, Aanneming van werk, Deventer, Kluwer, 2007, p Voor Frankrijk: J. HUET, Traité de droit civil: les principaux contrats spéciaux, Parijs, LGDJ, 2001, p en Voor Engeland: A. BURROWS, Chitty on contracts, vol. 2, Specific contracts, Londen, Thomson Sweet & Maxwell, 2008, p E. DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten, Mechelen, Wolters Kluwer, 2006, p

2 is het gemeenrechtelijk aansprakelijkheidsregime van toepassing zodat een fout in hoofde van B vereist is. Oordeelt hij daarentegen dat het gaat om een koopovereenkomst, dan geldt de regeling inzake verborgen gebreken zoals neergelegd in de artikelen 1641 tot 1649 B.W. die geen fout in hoofde van B vereist. 3 Men kan zich de vraag stellen of dat onderscheid in een dergelijk geval niet eerder arbitrair lijkt. A bestelt op 1 september bij kunstenaar B een schilderij van zijn overleden vrouw. Op 15 oktober werkt B het schilderij af. B contacteert A om het schilderij op 20 oktober te komen afhalen. In de nacht van 17 oktober breekt echter brand uit in B s atelier waardoor het schilderij volledig wordt vernietigd. Oordeelt men dat de overeenkomst tussen A en B een overeenkomst tot koop van een schilderij is, dan moet A alsnog betalen aangezien eigendom en risico zijn overgegaan op het moment dat het schilderij was voltooid (15 oktober). Oordeelt men echter dat het gaat over een aannemingsovereenkomst, dan moet A niet betalen aangezien eigendom en risico nog niet zijn overgedragen. Die overdracht zou immers pas hebben plaatsgevonden op het ogenblik van de levering (20 oktober). 4 Opnieuw rijst de vraag of een dergelijk onderscheid niet arbitrair is. In schril contrast daarmee staan ontwikkelingen in andere jurisdicties en ook op Europees niveau waar men niet langer strikt vast houdt aan het klassieke onderscheid koopaanneming en tendeert naar de toepassing van dezelfde regels op beide types van overeenkomsten (cf. infra) Dualiteit materiële-intellectuele dienstverrichting. De aannemingsovereenkomst is tegelijk een vlag die een zeer ruime lading dekt aangezien zij zowel een materiële dienstverrichting als een intellectuele dienstverrichting kan betreffen (cf. supra 1.2.). 5 Een materiële dienstverrichting leidt in principe steeds tot de overdracht van of op zijn minst het gebruik van een bepaald goed; 6 een intellectuele dienstverrichting daarentegen niet. Historisch gezien beoogde de wetgever van 1804 met de aannemingsovereenkomst enkel het verrichten van materiële diensten; het verrichten van intellectuele diensten werd beschouwd als een overeenkomst van lastgeving en beheerst door de gewoonten en Kh. Kortrijk, AR 2992/06, 23 mei 2007; Kh. Kortrijk, AR 2992/06, 12 december G. VAN HECKE, «De la nature du contrat d entreprise dans lequel l entrepreneur fournit la matière», RCJB 1951, p De aannemingsovereenkomst is het protype der dienstenovereenkomsten. Tot de groep der dienstenovereenkomsten behoren echter ook de bewaargevings- en lastgevingsovereenkomst. Die laatste twee overeenkomsten zullen niet of slechts heel beperkt in het onderzoek betrokken worden. R. DEKKERS en A. VERBEKE, Handboek burgerlijk recht, III, Verbintenissen bewijsleer gebruikelijke contracten, Antwerpen, Intersentia, 2007, p Een overeenkomst tot bouw van een onroerend goed bv. leidt tot de overdracht van allerlei bouwmaterialen en van het onroerend goed op zich aan de bouwheer. Een kappersbeurt daarentegen leidt niet tot de overdracht van een goed, maar veronderstelt wel het gebruik van bepaalde goederen zoals scharen, haardrogers, etc.

3 gebruiken. 7 Het Hof van Cassatie heeft echter in 1910 de aannemingsovereenkomst uitgebreid tot intellectuele diensten. 8 Bijgevolg zijn thans in het Belgische recht in beide gevallen grosso modo dezelfde regels van toepassing. Die gelijkschakeling is echter helemaal niet vanzelfsprekend. De WHPC en de Wet Productveiligheid bijvoorbeeld, die zowel van toepassing zijn op koop als op bepaalde aannemingsovereenkomsten, sluiten onder invloed van het Europees economisch recht aannemingsovereenkomsten met betrekking tot intellectuele diensten uit van hun toepassingsgebied. 9 Ook het Nederlandse recht kiest er heel uitdrukkelijk voor om een overeenkomst tot het verrichten van materiële diensten en een overeenkomst tot het verrichten van intellectuele diensten duidelijk van elkaar te onderscheiden (cf. infra). De Study Group on a European Civil Code ten slotte heeft tevens uiting gegeven aan die complexe realiteit door in zijn Principles of European Law on Service Contracts en in de Draft Common Frame of Reference na een aantal algemene regels te voorzien in meer specifieke regels voor de vervaardiging van een zaak, 10 het bewerken van zaken, bewaarneming, ontwerpactiviteiten, diensten waarbij de dienstverlener informatie of advies moet verstrekken en geneeskundige behandeling Onderzoeksvraag Is de klassieke dualiteit tussen de overeenkomst tot overdracht van de eigendom van een goed enerzijds en de overeenkomst tot het verrichten van een materiële of intellectuele dienst anderzijds zoals die gemaakt wordt in het Belgische recht, voldoende aangepast aan de economische realiteit die bestaat uit een feitelijke driedeling goederen materiële diensten intellectuele diensten? Om die centrale onderzoeksvraag te beantwoorden, is het noodzakelijk de volgende subvragen te stellen Wat is de historische oorsprong en ratio van het juridisch onderscheid tussen goederen en diensten, en meer specifiek van het onderscheid tussen de overeenkomst tot G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Kluwer, 2001, p ; R.-J. POTHIER, Traité du contrat de louage, selon les règles tant du for de la conscience, que du for extérieur, Parijs, Debure, 1771, nr. 10. Cass. 13 oktober 1910, Pas. 1910, I, 443. Zie bv. E. TERRYN, Invloed van het consumentenrecht op de aannemingsovereenkomst capita selecta: Informatieverplichtingen, onrechtmatige bedingen en overeenkomsten gesloten buiten de onderneming, in Departement Vorming en Opleiding van de Orde van Advocaten van de Balie van Kortrijk, Huur van diensten Aanneming van werk, Brussel/Gent, Larcier, 2006, p De Principles of European law noemen een overeenkomst tot vervaardiging van een zaak aanneming. Het begrip aanneming is daar dus veel restrictiever dan in het Belgisch recht. M. BARENDRECHT, C. JANSEN, M. LOOS, A. PINNA, R. CASCAO en S. VAN GULIJK, Principles of European Law Study Group on a European Civil Code Service Contracts, Munchen, Sellier.european law publishers, 2006, 1033 p. ; C. VON BAR, E. CLIVE and H. SCHULTE-NOLKE, Study Group on a European Civil Code Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law Draft Common Frame of Reference, Munchen, Sellier European law publishers, 2009, 643 p.

4 overdracht van de eigendom van een goed en de overeenkomst tot het verrichten van een materiële of intellectuele dienst? 2.2. Hoe worden vandaag de overeenkomst tot overdracht van de eigendom van een goed enerzijds en de overeenkomst tot het verrichten van een materiële of intellectuele dienst anderzijds van elkaar onderscheiden? En verder, welke regels maken een onderscheid tussen beide overeenkomsten? 2.3. Waar ligt de juridische eigenheid van goederen materiële diensten intellectuele diensten? In hoeverre behoeven overeenkomsten met betrekking tot goederen, materiële diensten en intellectuele diensten een eigen juridische reglementering? 2.4. Welke zijn de mogelijke alternatieven voor de klassieke dualiteit zoals die vandaag bestaat in het Belgische recht? 3. Doelstellingen 3.1. Het doel van dit onderzoek is dubbel. Enerzijds beoogt het de wijze waarop wij vandaag in België goederen en diensten, en dan meer specifiek de koopovereenkomst en de aannemingsovereenkomst, ten opzichte van elkaar aflijnen, zowel wat betreft kwalificatie als gevolgen, kritisch te analyseren vanuit rechtsvergelijkend en rechtshistorisch perspectief Anderzijds zal worden nagegaan of het bestaande burgerrechtelijk onderscheid tussen koop (overeenkomst tot overdracht van de eigendom van een goed) en aanneming (overeenkomst tot het verrichten van een materiële of intellectuele dienst), en dus ook tussen goed en dienst, nog langer aangepast is aan de feitelijke driedeling goederen - materiële diensten - intellectuele diensten. 4. Methodologie 4.1. Rechtshistorische methodologie. In een eerste deel van het onderzoek wordt gepeild naar de de historische oorsprong en ontwikkeling van het onderscheid tussen de koop- en aannemingsovereenkomst, en tussen goederen en diensten. Dat rechtshistorisch onderzoek, gevoerd op basis van primaire bronnen, is in de eerste plaats bedoeld als kritiek. Voorlopige bevindingen lijken er immers op te wijzen dat het onderscheid in de loop van de 14 de -15 de eeuw doelbewust werd gecreëerd en uitvergroot om het hoofd te bieden aan de toenmalige defeodalisering en de daarmee gepaard gaande afschaffing van lijfeigenschap en opwaardering van arbeidskracht. Vanuit de vaststelling dat die historische omstandigheden ondertussen fundamenteel zijn gewijzigd, maar dat het onderscheid ongewijzigd werd behouden, kan dan de vraag worden gesteld of huidige

5 omstandigheden nog steeds het bestaan van een dergelijk onderscheid rechtvaardigen c.q. vereisen Typologische rechtsvergelijking. Het onderzoek zal worden gevoerd vanuit van een typologische rechtsvergelijkend perspectief. Reeds gevoerd onderzoek heeft immers aangetoond dat in de verschillende nationale rechtsstelsels drie verschillende types van benaderingen werden ontwikkeld ten aanzien van de driedeling goederen materiële diensten intellectuele diensten. Het handhaven van een klassieke dualiteit tussen koop en aanneming is een eerste typebenadering. Zij vertrekt vanuit een scherpe tegenstelling tussen koop enerzijds en aanneming anderzijds, waarbij de aannemingsovereenkomst zowel kan strekken tot het verrichten van materiële diensten als tot het verrichten van intellectuele diensten. Het Belgische en Franse recht volgen die benadering. 12 De moderne dualiteit tussen koop en materiële dienstverrichtingen enerzijds en intellectuele dienstverrichtingen anderzijds is een tweede typebenadering. Dat type kiest ervoor om de regels inzake aanneming van werk af te stemmen op de regels inzake koop en daarnaast een duidelijk onderscheiden set van regels te creëren die intellectuele dienstverrichtingen moeten beheersen. Als vertegenwoordiger van dat type zal ik het Nederlandse recht bestuderen. 13 Het Nederlandse recht kiest er immers uitdrukkelijk voor om het verrichten van stoffelijke arbeid en het verrichten van intellectuele arbeid te brengen onder afzonderlijke contractsvormen, resp. de aanneming van werk (die aansluiting zoekt bij de koop) en de overeenkomst van opdracht, waarop dan afzonderlijke regels van toepassing zijn. 14 Naast het Nederlandse recht, lijken ook het Weens Verkoopverdrag 15 en het Europees economische recht en de Belgische Het Franse recht wordt in de vergelijking betrokken omdat het fungeert als het moederrecht van het Belgische recht. Een grondige studie van het Franse recht zal onvermijdelijk zijn om het rechtshistorisch aspect van mijn onderzoek tot een goed einde te brengen. H. CAVADINO, J. GOUDSMIT en H. DE VRIES, Nogmaals: het aannemingsrecht in het nieuwe B.W., Bouwrecht 1980, ; H. THUNNISSEN, Titel 12 van het zevende boek van het ontwerp B.W. Aanneming van werk, WPNR 1974, Voor een volledige bespreking van deze onderscheiden regels, zie S. KORTMAN, L. DE LEEDE, H. THUNNISSEN, Mr. C. Asser s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht, deel 5, Bijzondere overeenkomsten, III, Overeenkomst van opdracht arbeidsovereenkomst aanneming van werk, Tjeenk Willink, Zwolle, 1994, 647 p. Zie ook M. VAN DEN BERGH, Mr. C. Asser s handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht, Deel 5, Bijzondere overeenkomsten, IIIC, Aanneming van werk, Kluwer, Deventer, 2007, p Artikel 3 van het Verdrag bepaalt immers: 1) Met koopovereenkomsten staan gelijk overeenkomsten tot levering van te vervaardigen of voort te brengen roerende zaken tenzij de partij die de zaken bestelt een wezenlijk deel van de voor de vervaardiging of voortbrenging benodigde grondstoffen moet verschaffen. 2) Dit verdrag is niet van toepassing op overeenkomsten waarbij het belangrijkste deel van de verplichtingen van de partij die de roerende zaken levert, bestaat in de verstrekking van arbeidskracht of de levering van andere diensten. Om te achterhalen welke partij een wezenlijk deel van de grondstoffen levert zoals bedoeld onder punt 1, vergelijkt men de respectieve waarde van de grondstoffen die door beide partijen wordt geleverd. Om te bepalen wat het belangrijkste deel van de verplichtingen van de partij die de roerende zaken levert is zoals bedoeld onder punt 2, vergelijkt men

6 omzettingswetten (denken bv. maar aan de wet consumentenkoop, 16 de wet productveiligheid, 17 de WHPC, 18 etc.) 19 voor een dergelijke moderne dualiteit te kiezen. Een derde en laatste typebenadering duid ik aan als de uniforme benadering. Een dergelijke benadering past grosso modo dezelfde regels toe op de levering van goederen en het verrichten van materiële en intellectuele diensten. Alhoewel het Engelse recht puur formeel gezien het onderscheid maakt tussen sale of goods (verkoop van goederen) enerzijds en supply of goods and services (waaronder wordt verstaan: levering van diensten, gemengde overeenkomsten, huur, etc.) anderzijds, lijkt het die benadering te volgen. Formeel gezien kent het Engels recht immers geen aannemingscontract zoals wij dat kennen. The Supply of Goods and Services Act 1982 is er van toepassing op wat wij in België beschouwen als een aannemingsovereenkomst, maar het blijkt dat de bepalingen van die wet zeer sterk gebaseerd zijn op de bepalingen van de Sale of Goods Act 1979 die in Engeland het koopcontract beheerst Functionele rechtsvergelijking. Gelet op de afwijkende terminologie die wordt gehanteerd in het Nederlandse en Engelse recht zal de vergelijking functioneel gevoerd moeten worden: er zal in de diverse rechtsstelsels gezocht worden naar die concepten die een gemeenschappelijke functie vervullen als koop en aanneming in België, veeleer dan vast te houden aan de begrippen koop en aanneming op zich. Vandaar ook dat in de onderzoeksvraag de begrippen overeenkomst tot overdracht van eigendom en overeenkomst tot het verrichten van een materiële of intellectuele dienst hanteert, veeleer dan de begrippen koop en aanneming de waarde van de geleverde goederen met de waarde van de verrichte diensten. In de praktijk resulteert die vergelijking doorgaans in het toepassen van de regels inzake koop op materiële dienstverrichtingen (want dat zijn de dienstverrichtingen die ook een goederenverrichting impliceren). De wet op de consumentenkoop is van toepassing op de verkoop van consumptiegoederen door een professionele verkoper aan een consument. Hoewel de wet in principe dus slechts van toepassing is op de verkoop van lichamelijke roerende goederen, zijn ook de meeste materiële dienstverrichtingen aan de wet onderworpen. Artikel 1649bis 3 B.W. stipuleert namelijk dat de overeenkomst tot levering van te vervaardigen of voort te brengen consumptiegoederen (of roerende lichamelijke goederen) voor de toepassing van deze wet eveneens als een koopovereenkomst wordt beschouwd, ook in gevallen waar een dergelijke overeenkomst traditioneel als een aannemingsovereenkomst wordt beschouwd. De wet is eveneens van toepassing op de installatie van een consumptiegoed wanneer die installatie deel uitmaakt van de koopovereenkomst betreffende het goed en door de verkoper of onder diens verantwoordelijkheid is uitgevoerd (artikel 1649ter B.W.). De richtlijn productveiligheid is van toepassing van zodra een dienstverrichting het aanwenden van een bepaald goed impliceert. De richtlijn is met andere woorden van toepassing op alle materiële dienstverrichtingen, doch op geen enkele intellectuele dienstverrichting. Artikel 1, 6 definieert een verkoper namelijk als elke handelaar of ambachtsman en elke natuurlijke persoon of rechtspersoon die producten of diensten te koop aanbiedt of verkoopt. De WHPC is met andere woorden zowel van toepassing op koopovereenkomst als op aannemingsovereenkomsten, doch sluit intellectuele dienstverrichtingen uit van zijn toepassingsgebied. Vrije beroepers zijn immers onderworpen aan afzonderlijke wetgeving. De Draft Common Frame of Reference zal slechts heel beperkt in het onderzoek betrokken worden, aangezien zij zich slechts heel beperkt inlaat met deze problematiek. M. BRIDGE, The Sale of Goods, Oxford, Clarendon Press, 1997, p ; A. GUEST, Benjamin s Sale of Goods, London, Thomson, Sweet & Maxwell, 2006, p

7 5. Onderzoeksstructuur 5.1 In een eerste stap zal ik het huidige onderscheid tussen koop en aanneming in het Belgische en Franse recht analyseren, zowel conceptueel als wat betreft concrete rechtsgevolgen. Die analyse moet immers het vertrekpunt vormen voor mijn verdere studie. Het blijkt dat de tegenstelling tussen koop en aanneming het uithangbord vormt van de tweedeling goederencontracten dienstencontracten. Gezien het belang dat het napoleontisch burgerlijk wetboek hecht aan die tweedeling, en bijgevolg aan het onderscheid tussen de verbintenis tot levering van goederen en de verbintenis tot het verrichten van diensten, is het bevreemdend te moeten vaststellen dat het wetboek de begrippen (verbintenis tot levering van een) goed en (verbintenis tot het verrichten van een) dienst niet definieert. Ik zal dan ook deze begrippen nader moeten definiëren en van elkaar onderscheiden teneinde koop en aanneming van elkaar te kunnen onderscheiden. Tegelijk zal ik aandacht besteden aan de relativiteit van dergelijke typologie. Bepaalde overeenkomsten strekken immers zowel tot levering van goederen als tot het verrichten van diensten. Zij worden desalniettemin (op een vaak nogal arbitraire en nietsystematische wijze) gekwalificeerd als hetzij een koopovereenkomst, hetzij een aannemingsovereenkomst. 5.2 Vervolgens zal ik in een tweede stap de historische oorsprong van de dualiteit koopaanneming pogen bloot te leggen. Daarbij staan volgende vragen centraal: Waarom werden koop en aanneming van elkaar onderscheiden? Hoe is dit geëvolueerd? Wordt er een onderscheid gemaakt tussen materiële en intellectuele diensten? Hierbij zal geprobeerd worden om het onderscheid tussen het Franse/Belgische en het Engelse recht te verklaren. 5.3 In een derde en laatste stap ten slotte zal ik de dualiteit koop-aanneming, zoals omschreven in de eerste stap, kritisch bevragen en dat vanuit een grondig rechtsvergelijkend perspectief. Mijn centrale hypothese hierbij is dat die analyse bepaalde gelijkenissen en verschilpunten tussen koop, materiële aanneming en intellectuele aanneming zal blootleggen van waaruit ik dan een aantal geldende rechtsregels die hetzij een onderscheid maken, hetzij nu net geen onderscheid maken, kritisch zal kunnen bevragen. De hierboven geschetste typologie zal daarbij worden gebruikt. Die kritische analyse zal als richtsnoer hanteren de discussie die in de rechtsleer wordt gevoerd omtrent het klassieke onderscheid inzake het voorwerp van verbintenissen, zijnde dare (levering), facere (doen) of praestare (eigendomsoverdracht). 21 In die 21 Zie N. PRYBYS GAVALDA, La notion d obligation de donner, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten Université Montpellier II, 1997, 357 p.; S. VINCENTE, L activité en tant que bien, reflexions sur les

8 discussie staan o.a. de volgende vragen centraal: Bestaat dare als een zelfstandige verbintenis of gaat het veeleer om een specifieke categorie van facere? Indien dare bestaat als een zelfstandige verbintenis, in welke mate verschilt zij dan van facere? Wat is nu eigenlijk de precieze invulling van praestare? In welke mate mogen wij facere als eenheidsbegrip hanteren; herbergt facere geen al te grote diversiteit aan verbintenissen? Het blijkt immers dat de eerste van de bovengeschetste typebenaderingen focust op de tegenstelling tussen dare en facere, het tweede type rehabiliteert praestare als volwaardig voorwerp van verbintenissen naast dare en facere en in het derde type zijn deze begrippen dan weer van weinig belang. Aldus is de hypothese dat de analyse van die discussie bepaalde gelijkenissen en verschilpunten zal blootleggen tussen de verschillende overeenkomsten door hen te herleiden tot hun achterliggende verbintenissen. Op die manier moet het mogelijk zijn om een aantal geldende rechtsregels die hetzij een onderscheid maken, hetzij nu net geen onderscheid maken kritisch te bevragen. Het is daarbij de bedoeling om voor het Belgische recht tot concrete aanbevelingen te komen. Is een andere benadering, van het tweede of derde type, meer aangewezen? En waarom? Tevens zal worden nagegaan welke regels naar het niveau van het gemene verbintenissenrecht kunnen worden getild. Daarbij denk ik bijvoorbeeld aan regels inzake overdracht van eigendom en risico, inzake voorrechten, inzake reële executie en inzake aansprakelijkheid voor gebreken. fondements de la distinction des obligations de faire et de donner, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten- UFR-Grenoble II Université Pierre Mendes France, 1999, 565 p.; J.-P. CHAZAL en S. VINCENTE, Le transfert de propriété par l effet des obligations dans le code civil, R.T.D. Civ. 2000, ; N. DECOOPMAN, La notion de mise à disposition, R.T.D. Civ. 1981, ; M. FABRE-MAGNAN, Le mythe de l obligation de donner, R.T.D. Civ. 1996, ; G. PIGNARRE, «A la redécouverte de l obligation de praestare : Pour une relecture de quelques articles du code civil», R.T.D. Civ. 2001, 41-75; D. TALLON, Le surprenant réveil de l obligation de donner, Dalloz 1981, Chron., ; R. SAVATIER, «La vente de services», Dalloz 1971, Chron. XXXII, 229.