Aan het college van gedeputeerde staten van de provincie Groningen Postbus AP Groningen

Transcriptie

1 Aan het college van gedeputeerde staten van de provincie Groningen Postbus AP Groningen onderwerp: evaluatie cultuurbeleid telefoon: (050) ons kenmerk: KR datum: 2 september 2015 Geacht college, Aanleiding Op 22 april jl. sprak de Statencommissie bestuur over het nieuwe provinciale beleidskader cultuur voor de periode Verschillende fracties misten een evaluatie van het huidige cultuurbeleid. Met name de gevolgen van de bezuinigingen voor de culturele instellingen en het verloop van het Programma Het Verhaal van Groningen werden hierbij genoemd. In dit kader heeft u de Kunstraad gevraagd alsnog een evaluatie uit te voeren. Uitgangspunten en werkwijze De evaluatie moet inzicht geven in de gevolgen van de bezuinigingen voor de door de provincie Groningen meerjarig gesubsidieerde instellingen. In overleg met de provincie is rekening houdend met de korte tijd die beschikbaar was en de periode waarin de evaluatie moest plaatsvinden, gekozen voor een pragmatische aanpak. De uitgangspunten waren: - de instellingen worden geëvalueerd op basis van de jaarstukken 2014 voor zover beschikbaar 1 ; - de provincie maakt een financiële analyse (volgens de systematiek Monitoring Structurele Subsidierelaties) en stelt deze beschikbaar aan de Kunstraad; - voor de instellingen waarover is gerapporteerd in de gemeentelijke evaluatie van het eerste jaar van de cultuurnota wordt gebruik gemaakt van de uitkomsten van deze evaluatie. Het overzicht van de instellingen die onderzocht zijn in het kader van de provinciale en de eerder uitgevoerde gemeentelijke evaluatie is te vinden in de bijlage. De Kunstraad heeft op basis van de jaarstukken 2014 een analyse per instelling gemaakt. Hierbij is gebruik gemaakt van de door de provincie opgestelde financiële analyse van de jaarrekening en er is gekeken naar de realisatie van activiteiten zoals opgenomen in het jaarverslag van de betreffende instellingen. De bevindingen per instelling leidden tot algemene bevindingen en conclusies alsmede enkele aanbevelingen voor de nieuwe beleidsperiode, die u hieronder aantreft. De werkzaamheden zijn uitgevoerd door het bureau van de Kunstraad, waarbij voor de inhoudelijke beoordeling een beroep is gedaan op Johan Kruiger (architectuurhistoricus, adviseur BügelHajema, bestuurslid Steunpunt monumentenzorg Fryslân). Het bestuur van de Kunstraad stelde de evaluatie vast. De Kunstraad kon pas starten met de evaluatie na ontvangst van de jaarstukken 2014 (deadline 1 juni) en de financiële analyse van deze stukken door de provincie 1 < subsidie jaarverslag niet verplicht, tussen inhoudelijk verslag, > inhoudelijk en financieel verslag plus accountantsverklaring. Bezoek- en postadres St. Jansstraat 2g, 9712 JN Groningen Telefoon info@kunstraadgroningen.nl Website

2 (juli). Aangezien in deze periode het zomerreces was aangebroken, was er geen mogelijkheid om gesprekken te voeren met individuele instellingen. De bevindingen over de instellingen zijn wel per mail teruggekoppeld aan de instellingen met het verzoek om feitelijke onjuistheden te melden. Speerpunten provinciaal cultuurbeleid Rode draad in het cultuurbeleid van de provincie Groningen is Het Verhaal van Groningen, de culturele biografie van Groningen. Het provinciale cultuurbeleid kent de volgende drie doelstellingen: 1. Stimuleren van actieve participatie van inwoners van de provincie Groningen aan cultuur. 2. Stimuleren van (integrale) presentaties en instandhouding van (delen van) de Collectie Groningen. 3. Versterken van de economie, de PR, de marketing en het vestigingsklimaat door het ondersteunen van de kunsten. Het erfgoedbeleid binnen Het Verhaal van Groningen kent de volgende drie doelen: - het in samenhang presenteren van de Collectie Groningen; - het in stand houden van (delen van) de Collectie Groningen; - actieve participatie (aansluitend op doelstelling 1). Algemene bevindingen Bloeiende cultuur Uit de jaarverslagen van de geëvalueerde instellingen blijkt de rijkdom van het cultureel erfgoed in de provincie en de grote variëteit aan activiteiten die in 2014 hebben plaatsgevonden. Een kleine groep professionals en een enorme groep vrijwilligers zet zich dagelijks in voor behoud, beheer en ontsluiting van parken, gebouwen/borgen/kerken en collecties. Men is vindingrijk in het opzetten van interessante tentoonstellingen, evenementen en projecten. Ook werken instellingen samen bij het ontwikkelen van exposities en/of arrangementen. Veel instellingen zijn ook actief als leerbedrijf. De Collectie Groningen is van grote betekenis voor de inwoners van Groningen, voor de noordelijke regio, voor andere delen van Nederland en soms het buitenland. De meeste instellingen hebben goed inzicht in het aantal en de herkomst van de bezoekers/deelnemers en rapporteren hier uitgebreid over. De meeste instellingen hebben een vriendenvereniging en werken hard aan een verdere groei van het aantal leden. Op de website van Erfgoedpartners is een uitgebreid overzicht te vinden van de bezoekerscijfers van de erfgoedinstellingen in de periode Volgens Erfgoedpartners kunnen veel musea en andere erfgoedinstellingen in Groningen tevreden terugzien op een succesvol Uit de cijfers blijkt dat de meeste zich mogen verheugen op meer bezoekers dan in Deels komt dit door de belangstelling voor tentoonstellingen maar ook zijn musea vaak betrokken bij evenementen of organiseren zij zelf een activiteit zoals streekproductenmarkten, een voorleesmarathon, kerstmarkten of andere evenementen. De functionele en geografische versnippering bij de steuninstellingen, waarover de Kunstraad sprak bij de start van de cultuurnota , vermindert bij de onderzochte steuninstellingen. Zo zijn het Museumhuis en de Molenstichting samengegaan in Erfgoedpartners. We zien dat de steuninstellingen veel energie steken in kennisuitwisseling en het inbrengen van specialistische kennis. Ook zijn ze vaak trekker van provinciale projecten rondom thema s als digitalisering en duurzaamheid. Tegelijkertijd valt op dat bepaalde thema s (zoals aardbevingsschade cultureel erfgoed) bij meerdere instellingen terugkomen en niet altijd even helder is wie de regie heeft. De Verhalen van Groningen Voor de realisatie van een sluitende culturele biografie zet de provincie middelen in voor het programma Het Verhaal van Groningen, bestaande uit een digitale infrastructuur (website) en een Activiteitenbudget. De Kunstraad heeft geen onderzoek gedaan naar Het Verhaal van Groningen. Wel zagen we Het Verhaal van Groningen terugkomen in de jaarverslagen van de instellingen. We constateren dat het veelvuldig hanteren van de term Verhaal van Groningen (voor het provinciaal beleid, de website en het activiteitenbudget) in de afgelopen jaren tot verwarring leidde. Ook hield de vraag hoe de website zich moest verhouden tot andere websites (van erfgoedinstellingen en Marketing Groningen) en wie verantwoordelijkheid nam voor de content van de website, de partijen bezig. Verder was niet altijd even helder hoe het provinciale 2

3 Activiteitenbudget zich verhield tot andere (intern en extern ondergebrachte) provinciale subsidiebudgetten. In 2014 is een aparte Stichting De Verhalen van Groningen opgericht. De instellingen noemden de oprichting van de stichting en het themaproject rondom mobiliteit dat plaatsvond in de zomer van 2014, als een positieve stap voorwaarts. Bij de beoordeling van de aanvragen voor en daarmee de inzet van middelen blijft het echter belangrijk om de balans op te maken van De Verhalen van Groningen, zowel wat betreft resultaten, doelen als plannen. Handhaven van kwaliteit en kwantiteit Op basis van de onderzochte jaarverslagen 2014 is het beeld ontstaan dat de instellingen de activiteiten volgens plan realiseren. De bezuinigingen leiden er volgens de instellingen wel toe dat zij bewuster inhoudelijke keuzes maken in activiteiten zoals tentoonstellingen en projecten. Ook bij het aangaan van inhoudelijke samenwerking met andere partners worden risico s vooraf afgewogen. In een enkel geval zien we dat instellingen activiteiten (zoals het vernieuwen van de eigen website) vanwege onvoldoende middelen doorschuiven naar een volgend jaar. Ook de begeleiding van onderzoek naar en het herstel van aardbevingsschade heeft in 2014 veel tijd geëist van de erfgoedinstellingen. Dit leidde bij sommige instellingen ertoe dat aan reguliere activiteiten minder tijd kon worden besteed, wat het meest duidelijk naar voren kwam bij Libau Steunpunt Monumentenzorg. Uit de jaarverslagen blijkt dat formaties vaak klein zijn en derhalve een groot beroep wordt gedaan op vrijwilligers. De vrijwilligers zijn onmisbaar geworden om instellingen draaiende te houden en/of geopend te houden voor het publiek. Dit heeft uiteraard een positief effect op het draagvlak voor deze instellingen in de samenleving. Negatief effect is wel dat het moeilijk is om de kwaliteit van de activiteiten te behouden, dan wel de slag naar vernieuwing te maken. Dit beeld wordt bevestigd in landelijke publicaties 2. De constante zorg voor de financiën (zie financiële kwetsbaarheid) vraagt veel inzet van de instellingen. Inzet die niet besteed kan worden aan inhoudelijke programma s, publieksactiviteiten dan wel innovatie. De blik is daardoor (te) vaak intern gericht en financieel gekleurd. Inhoudelijke ambities, bijvoorbeeld ten aanzien van het werven van nieuw publiek, blijken bij meerdere instellingen dan ook groter dan de praktische mogelijkheden. Erfgoed zorgen De aardbevingen door de gaswinning van de NAM hebben een grote impact op het provinciaal erfgoed. Borgen, kerken, boerderijen en andere monumentale gebouwen hebben te maken met (forse) scheurvorming en verzakkingen, zowel aan exterieur als interieur. Uit de verantwoording over 2014 blijkt dat het onderhoud van de gebouwen en parken zwaar drukt op het instellingsbudget, net als de kosten voor verzekeringen en beveiliging. De inzet van vrijwilligers is groot en onmisbaar. Tegelijkertijd stelt het landelijke museumregister hoge eisen aan de instellingen c.q. medewerkers. Zo vragen collectiebeheer, klimaatbeheersing en veiligheidszorg specifieke kennis en constante aandacht. Exposities, evenementen, educatieve programma s maar ook restauratieprojecten, vragen om additionele middelen omdat de exploitatierekening er geen ruimte voor biedt. Dit neemt veel tijd van de instellingen, terwijl de slagingskans afneemt omdat ook de culturele fondsen door de veelheid aan aanvragen onder druk staan. Financiële kwetsbaarheid De culturele instellingen in Groningen hebben te maken met onderstaande provinciale maatregelen: - bezuiniging van op cultuurbegroting in provinciale cultuurnota , - accres op nul (ook door gemeenten in de provincie), - negatieve bijstelling 2014 en 2016, - 20% korting op incidentele middelen cultuur met ingang van 2014 (en 10% gemeente Groningen). Daarnaast hebben instellingen te maken met bezuinigingen van andere overheden (Rijk, gemeenten) zowel op structurele als incidentele middelen. Ook de lage rente heeft een negatieve 2 Bij musea in 2013 doen vrijwilligers 42 procent van al het werk, tegenover 32 procent in 2005 (Dimitri Lahaut in Boekman 103); Musea voor mensen, commissie Putters, Sociaal en Cultureel Planbureau. 3

4 invloed op de financiën. De afwikkeling van financiële aardbevingsschade door de NAM kan de liquiditeit van instellingen in de komende periode in gevaar kan brengen. Van de onderzochte instellingen uiten de meesten hun zorgen over de financiën en ontwikkelen daarom toekomststrategieën om de financiën onder controle te houden. Om de inkomsten te laten stijgen hebben sommige musea in 2014 de entree verhoogd. Ook werden kostenbesparende maatregelen genomen als het reduceren van de vaste formatie en in een enkel geval zelfs het afschaffen van vrijwilligersvergoedingen. Het blijkt in de praktijk lastig om kosten verder te reduceren dan wel inkomsten structureel te verhogen. Formaties zijn vaak al minimaal en de daaruit voortvloeiende belasting- en pensioenverplichtingen moeten worden voldaan. Prognoses worden vaak te positief ingeschat en in werkelijkheid blijken (betalende) bezoekers en bijdragen van sponsoren en fondsen tegen te vallen. Ook inkomsten uit crowdfunding blijken in Groningen lager uit te vallen dan in andere delen van Nederland 3. Fondsen worden niet alleen benaderd voor het financieren van (eenmalige) projecten maar steeds vaker ook voor onderhoud aan gebouwen en parken. Voor de meeste onderzochte instellingen zijn de financiën nog op orde, maar de reserves lopen door eerder genoemde oorzaken (hard) terug. Twee instellingen komen met de resultaten in 2014 echt in de gevarenzone. Dit betreft het Openluchtmuseum Het Hoogeland en het Veenkoloniaal museum. Voor het Museum Nienoord zijn de financiën al langer zorgwekkend; hiervoor loopt inmiddels een apart traject. In april 2014 presenteerde de Kunstraad de rapportage Evalueren en vooruit kijken, evaluatierapport eerste jaar gemeentelijke cultuurnota Ook hier kwam naar voren dat de culturele infrastructuur in Groningen kwetsbaar is. Het beëindigen van de gesubsidieerde arbeid, het wegvallen van de extra incidentele gelden met ingang van 2015 en de door de gemeente opgelegde extra bezuiniging van 10% trokken een grote wissel op de instellingen om het activiteitenpeil te behouden c.q. zich te handhaven. De Kunstraad vond verder dat de (strategische) samenwerking van de instellingen vaak vrijblijvend was en gewenste resultaten onvoldoende werden benoemd. Van de 39 geëvalueerde instellingen beoordeelde de Kunstraad er 17 als financieel kwetsbaar tot zeer kwetsbaar. Over het voortbestaan van de volgende ook door de provincie gesubsidieerde instellingen sprak de Kunstraad zijn zorgen uit: Theater te Water, De Noorderlingen, Jonge Harten Festival, Het Houten Huis, Noorderlicht, De Steeg, GR-ID en het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen. Ook de situatie bij Club Guy & Roni was zorgwekkend. De sombere uitkomsten van de evaluatie leidde ertoe dat gemeente en provincie tijdelijk extra middelen uittrokken voor cultuur. Zo verleende de provincie extra subsidie aan Club Guy & Roni en Het Houten Huis. Uit de provinciale financiële analyse van de jaarrekeningen van 2014 blijkt dat het Noordelijk Scheepvaartmuseum en Noorderlicht ook het afgelopen jaar afsloten met een fors tekort. Zorgwekkend financieel perspectief De Boekmanstichting geeft in Boekman zomer 2015 aan dat als gevolg van de bezuinigingen bij de overheid de financiering van de cultuursector aan het veranderen is. Instellingen zetten meer in op eigen inkomsten, maar de private sector, zoals sponsors en particuliere fondsen, is momenteel niet in staat noch bereid de financiële rol van de overheden over te nemen. De nieuwe Geefwet uit 2012 heeft er ook nog niet toe geleid dat Nederlanders de afgelopen jaren meer zijn gaan geven aan cultuur. De wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid (WRR) wijst in de publicatie Cultuur herwaarderen op het zogenaamde Mattheüseffect. Het verschijnsel dat het vooral de grote culturele instellingen lukt om aandacht, publiek en fondsen te trekken. Zo verdringen ze de instellingen die het moeilijker hebben uit het publieke zicht waardoor het voor deze instellingen lastiger wordt om zich te handhaven dan wel verder te ontwikkelen. 3 Uit gegevens van voordekunst.nl blijkt het slagingspercentage voor succesvolle financiering van projecten landelijk 80% tegenover 50% in Groningen. 4

5 Conclusies De culturele instellingen in de provincie Groningen moeten veel energie verzetten om hun activiteiten op peil te houden. De bezuinigingen door provincie en andere overheden heeft de aandacht (te veel) verschoven naar intern-organisatorische zaken. De groeiende afhankelijkheid van vrijwilligers plaatst voor de toekomst vraagtekens bij het behoud van inhoudelijke kwaliteit en benodigde innovatie. De instellingen moeten alle zeilen bijzetten om de financiën op orde te houden. De reserves lopen (hard) terug en voor meerdere instellingen is de financiële situatie momenteel zorgwekkend. Het is voor de instellingen moeilijk om de bezuinigingen van rijk, provincie en/of gemeente op te vangen. Kostenbesparingen zijn nauwelijks te realiseren. Erfgoedinstellingen hebben te maken met de zorg voor de collectie inclusief gebouwen en parken; bij kunstinstellingen is door het opvangen van de bezuinigingen door het Rijk de omvang van de organisatie in relatie tot de verwachte activiteiten al minimaal. Ook het vergroten van inkomsten blijkt voor de Groningse instellingen in de praktijk erg moeilijk vanwege het ontbreken van draagkrachtige donateurs en sponsoren en overbevraagde fondsen. De financiële positie van de culturele instellingen zal op termijn het handhaven van kwaliteit en kwantiteit bemoeilijken. Voor de instellingen is het, naast de steun van de overheden, echter van groot belang om in te blijven zetten op het vergroten dan wel verbreden van het eigen publiek of deelnemers. Niet alleen voor het versterken van de financiële positie maar ook voor het draagvlak in de samenleving. Aanbevelingen De hiervoor geschetste ontwikkelingen en de schaarste aan middelen vragen, voor zowel de instellingen als de provincie om een duidelijker inzicht in: - onderscheid tussen provinciale doelen op het gebied van cultuur (subsidie voor organisatie) en de bijdrage voor het in stand houden van monument of collectie (subsidie voor object), - heldere taakopdracht provinciale koepels (monumenten, erfgoed, musea, educatie) en het benoemen van projecteigenaren om overlap te voorkomen, - welke dienstverlening met provinciale subsidie wordt gerealiseerd en welke met inkomsten uit de markt wordt uitgevoerd, - waar eigen inverdienmogelijkheden liggen van de instellingen, niet om de subsidie te verminderen maar om het maatschappelijk draagvlak van de instelling te vergroten en een buffer voor tegenvallers op te bouwen, - het aanwijzen van een aardbevingscoördinator erfgoed en het opzetten van een provinciaal actieprogramma duurzaamheid (beleggen bij één partij). Ten slotte De evaluatie geeft op basis van een schriftelijke consultatie van de jaarstukken inzicht in de stand van zaken over Een meer inhoudelijke toetsing in relatie tot enerzijds de voorliggende periode en anderzijds de plannen voor de toekomst, zal plaatsvinden bij de beoordeling door de Kunstraad van de beleidsplannen Hoogachtend, namens het bestuur van de Kunstraad Groningen, Ebrien den Engelsman, directeur. 5