BIC-ON EEN STERKE BASIS VOOR INNOVATIE. Partners in de totstandkoming van BIC-ON

Transcriptie

1 Partners in de totstandkoming van BIC-ON Contact Eusebiusbuitensingel HW Arnhem (026) BIC-ON EEN STERKE BASIS VOOR INNOVATIE Het Bioeconomy Innovation Cluster Oost-Nederland (BIC-ON) verbindt en versnelt de innovatieve biobased ontwikkelingen in Gelderland en Overijssel. BIC-ON is een breed gedragen cluster met een meerjarenprogramma waarin bedrijfsleven, kennisinstellingen en provincies hun krachten bundelen. Door de regionale krachten gericht te ontwikkelen, innovatiefaciliteiten beschikbaar te stellen en uiteraard financiering te ontsluiten, wordt de transitie van fossiele naar biobased grondstoffen versneld en worden reststromen herbenut. Alleen door goede samenwerking en afstemming wordt dit realiteit; Alleen kun je sneller, samen kom je verder. Of via 1 van de partners in BIC-ON, de Overijsselse Innovatieloketten of Gelderse Regionale Centra voor Technologie.

2 Bioeconomy: de transitie is gestart De biobased economie zal wereldwijd sterk doorgroeien. De vraag naar voedsel stijgt, grondstoffen worden schaarser en de roep om verantwoord met onze natuur en klimaat om te gaan klinkt steeds luider. Verduurzaming van de grondstoffenvoorziening biedt daarnaast grote economische kansen. Steeds meer organisaties en overheden stemmen hun beleid af op deze ontwikkeling. Ook de EU heeft recent haar beleid rond de bioeconomy sterk verankerd in haar strategie. BIC-ON IS DE VERBINDENDE FACTOR EN ZORGT ER VOOR DAT ER EEN DYNAMISCH NETWERK ONTSTAAT De transitie van een fossiele naar een deels op bio of groene grondstoffen gebaseerde maatschappij staat nog in de beginfase, maar Nederland, en in het bijzonder Oost-Nederland, heeft een sterke basis om hierin voorop te lopen. Niet los van andere regio s, maar in nauwe samenwerking met andere koplopers in binnen- en buitenland. Bij biobased economy gaat het om het optimaal benutten van (rest-)stromen uit de landen tuinbouw, bosbouw, het landschapsbeheer en uit de voedingsindustrie tot hernieuwbare producten voor chemie, voeding, diervoer, materialen, energie en zelfs cosmetica en farmacie. De kracht van Oost-Nederland Investeren in biobased innovaties biedt uitstekende kansen om een aantal sectoren in Oost Nederland te verbinden, vergroenen en versterken; landen tuinbouw, veeteelt, chemie, papier, water en energie. Met name het innovatieve MKB heeft al vele biobased ontwikkelingen gerealiseerd. Vele hiervan zijn tot stand gekomen in samenwerking met de kennisinstellingen in Gelderland en Overijssel. Wageningen UR, Universiteit Twente en Radboud Universiteit zijn hierin complementair en vervullen al jaren een internationale voortrekkersrol. Opvallend is dat de vele agro- en veeteeltbedrijven in Oost-Nederland op lokaal niveau al samenwerken en innovaties realiseren, met name rond mestverwerking en grondstofkringlopen. Een goed voorbeeld hier-van is het cluster van bedrijven dat is georganiseerd binnen de Stichting Biomassa Achterhoek. De Nederlandse papier- en kartonindustrie, per definitie biobased, is grotendeels gecentreerd rond de Veluwe en staat voor de uitdaging om meer te doen met alternatieve grondstoffen en hergebruik van reststromen. Via BIC-ON hebben de waterschappen hun samenwerking sterk geïntensiveerd: ze zetten vol-op in op innovaties rond bijvoorbeeld efficiëntere energiewinning en hergebruik van afvalstoffen zoals nutriënten of - samen met de papierindustrie - vezels. Op bio-energiegebied hebben bedrijven hun krachten gebundeld in het Bio-energiecluster Oost-Nederland (BEON), samen met Universiteit Twente en Saxion Hogeschool. De biobased thema s met de meeste potentie voor Oost-Nederland zijn: Mest Slib Natuurvezels Verse biomassa Algen Bio-energie Uitgangspunt is dat biomassa zo ingezet wordt dat de toegevoegde waarde maximaal wordt benut, door cascadering, benutting van mogelijke coproducten en slimme inrichting van ketens. Het opwekken van bio-energie wordt veelal gecombineerd met toepassingen in de andere vijf pijlers van BIC-ON. Daarnaast is de verwachting dat een groot deel van de toekomstige omzet uit biobased ontwikkelingen zal voortkomen uit export van kennis en technologie, en niet alleen uit producten uit in Oost-Nederland aanwezige biomassa. Vanuit deze pijlers realiseert BIC-ON concrete resultaten: Economie nieuwe werkgelegenheid aantrekkelijk vestingsklimaat toename export Bij het samenstellen van het BIC-ON meerjarenplan heeft het BIC-ON bouwteam uitvoerig gesproken met vele bedrijven, kennisinstellingen, regionale en lokale clusters. Daarbij is naar voren gekomen dat er een sterke wil en drive is om de bioeconomy te laten doorgroeien door sterk te investeren in innovatie. Innovatie Energie & Klimaat nieuwe relevante innovaties en bedrijven versterkte kennis- en innovatie infrastructuur grote stap in transitie van fossiel naar biobased grondstoffen bijdrage energietransitie 1 2

3 MEST BIC-ON: integrale aanpak van innovaties Het is de ambitie van de partners in BIC-ON om de transitie naar bioeconomy in Oost-Nederland te versnellen. De partijen uit de gouden driehoek geven binnen BIC-ON richting aan de gezamenlijke ambities en activiteiten rond de pijlers waarop en waartussen de bio-economy in Oost- Nederland verder wordt gebouwd. Pijlergroepen met bedrijven en kennisinstellingen bepalen samen de agenda tot 2020 en initiëren van daaruit nieuwe ontwikkelingen. Het BIC-ON kernteam is hierin de verbindende factor en zorgt ervoor dat er een dynamisch sectoroverschrijdend netwerk ontstaat. Vanuit dit kernteam worden innovatieve projecten ontwikkeld en ondersteund. Bij het samenstellen van het gezamenlijke programma zijn, mede dankzij BIC-ON, al meerdere kansrijke samenwerkingsprojecten geïnitieerd en gestart met financiële steun van de provincie Gelderland. Enkele hiervan vindt u onder het kopje Voorbeeldprojecten aan het eind van dit document. Kortom, BIC-ON zorgt ervoor dat de goede ontwikkelingen en kansen geïdentificeerd, gefinancierd, uitgevoerd en gepromoot worden, voor en samen met het bedrijfsleven. Veehouderij in Oost-Nederland produceert 22 mln. ton mest per jaar en heeft flink mestoverschot. Mede door nieuwe mestwetgeving is dit een groeiende kostenpost. Er lopen al vele initiatieven voor rendabele mestverwerking, met name in de Achterhoek. Afstemmen van de aanpak met andere regio s kan beter. Mineralenoverschot wegwerken en mest van kostenpost naar winstpakker te krijgen. Door verwaarding van de inhoudsstoffen: Mineralen recycling op maat via groene mest Reductie van mineralenoverschot via veevoer van eigen bodem. In combinatie met efficiënte biogasproductie. ForFarmers, Wilba, Stichting Biomassa FrieslandCampina, Dorset, Groot Zevert Kroes, De Marke, WUR, IGEV, LTO M M De bedrijven hebben aangegeven dat zij in de periode tot 2020 minimaal 200 miljoen euro zullen investeren in innovatieve biobased projecten. De provincies Gelderland en Overijssel zijn bereid een fors deel hiervan via cofinanciering te ondersteunen. Subsidies en vouchers spelen hierbij een belangrijke rol, en in toenemende mate is hiervoor revolverend vermogen beschikbaar. SLIB De provincies hebben zich daarnaast gecommitteerd aan het faciliteren van de biobased activiteiten onder BIC-ON. BIC-ON maakt gebruik van de bestaande organisatiestructuur en capaciteit van GreenTechAlliances, powered by kiemt. Daarbij is er nauwe samenwerking met Oost NV, de Overijsselse innovatieloketten en de Gelderse Regionale Centra voor Technologie (RCT s). De dragende pijlers van BIC-ON De ontwikkeling van de biobased economy is in volle gang. Bedrijven en instellingen zijn zowel alleen als samen met anderen druk met het ontwikkelen van biobased innovaties. Er is daarbij wel een sterk onderscheid tussen ontwikkelstadia van de verschillende pijlers. Waar rondom natuurvezels, bio-energie, mest en slib al samenwerking is opgezet en projecten zijn gerealiseerd, hebben de ontwikkelingen bij algen en verse biomassa gemiddeld genomen pas op een wat langere termijn impact. Voor alle sectoren geldt dat een integrale ketenaanpak nodig is en dat sleuteltechnologieën voor doorbraken moeten zorgen. Een belangrijke taak voor BIC-ON is te zorgen dat de partijen uit de verschillende sectoren elkaar beter leren kennen en nog meer gaan samenwerken, over de grenzen van de bestaande sectoren heen. Afvalwater is niet alleen een grondstof voor energieopwekking, maar bevat ook fosfaat, stikstof, kalium en bouwstenen voor bioplastics. Waterschappen in Oost-Nederland hebben het concept van de grondstoffenfabriek omarmd. Ook de industrie ziet steeds meer mogelijkheden om de kringlopen te sluiten. VEZELS Waterschappen in Oost-Nederland bepalen gezamenlijk waar zij hun biobased innovatie hubs ontwikkelen. Belangrijke thema s zijn: reductie van slib en verwerking van slib tot grondstoffen (alginaat, biogranulaat, sulfaat/zwavel, struviet, etc.) en energieopwekking rond waterzuivering. Waterschappen, Wilba, Nijhuis Water, GMB, Opure, HoSt, Dorset, Waterstromen Industriewater Eerbeek, papierfabrieken M M Kruisbestuivingen Vooral op het raakvlak van bio-energie met de andere pijlers ligt er een grote uitdaging waar in de komende jaren veel winst te behalen valt. Zo n kruisbestuiving heeft dankzij BIC-ON al geleid tot intensievere samenwerking, bijvoorbeeld tussen waterschappen en papierindustrie, en tussen de veehouderij en technologiebedrijven. Juist op die cross-overs zullen doorbraken gerealiseerd worden. In het blokkenschema (zie pagina 4/5) staat per pijler de essentie, de belangrijkste uitdagingen, een deel van de stakeholders die actief zijn in de regio en de verwachten investeringen tot Dit alles op basis van input van verschillende bedrijven, kennisinstellingen en samenwerkingsverbanden. Dit geeft een beeld van de startpositie, geschetst in de eerste helft van In de komende jaren zal dit evolueren. De papier- en kartonindustrie innoveert al enige jaren aan in nieuwe, vezelgebaseerde producten. De verpakkingsindustrie experimenteert met verpakkingen uit reststromen. De textielsector onderzoekt de mogelijkheden van nieuwe vezelbronnen. Kwaliteit en eigenschappen van vezelproducten uit reststromen verbeteren. De papier- en kartonsector vernieuwen tot multi-feed/ multiproduct installaties. Gebruik van eigen reststromen en input uit landen tuinbouw. Toepassing van vezels als bouwmateriaal en in kunststoffen bevorderen. Papierfabrieken, Ten Cate, Foreco, ABC Board, Paperfoam, UTwente, KCPK, OICAM M M 3 4

4 VERSE BIOMASSA Bederfelijke reststromen uit agro, tuinbouw, landschapsbeheer en voedingsindustrie bezitten enorme potentie in eiwitten, suikers, koolhydraten, vezels en hoogwaardige inhoudstoffen. Startpunt: functionaliteit component intact laten. Milde behandeling en raffinagetechnieken in ontwikkeling. Raffinagetechnologieën opschalen naar pilot / demoschaal, o.a. door pilotfaciliteiten beschikbaar te stellen. Beschikbaarheid biomassa ontwikkelen. Waardeketens bouwen van grondstof tot product en demo-raffinageinstallaties realiseren o.b.v. loof, gras, eendenkroos. ForFarmers, AkzoNobel, Friesland Campina Dorset, ABC Kroos, Byosis, Miccell, van Wijhe ENKI, WUR, NIZO M M Ondersteunende activiteiten Een aantal onderwerpen raakt alle pijlers en worden door het BIC-ON team integraal aangepakt, in nauwe samenwerking met het EMT-cluster van GreenTechAlliances. Aansluiting onderwijs De opleiding van goed geschoold personeel en de aansluiting van het onderwijs op het bedrijfsleven is van groot belang voor de toekomst. Onderwijsinstellingen geven aan dat zij hun programma s graag afstemmen op de wensen van het bedrijfsleven. Men wil studenten ervaringen laten op doen in biobased gerelateerde ontwikkelingen. Ook de bedrijven hebben behoefte aan en de wil om studenten te betrekken. Grote bedrijven weten de weg naar onderwijsinstellingen makkelijk te vinden, voor kleinere bedrijven is dit lastiger. BIC-ON wil hierin een schakelpunt zijn. 5 ALGEN Algaeparc heeft samen met (inter)nationaal bedrijfsleven productie en oogst van algen ontwikkeld. Algen processing tot waardevolle producten is een volgende stap. Enkele MKB ers gebruiken wel de hele alg in diervoeder en voedingniches. ENERGIE Afgelopen jaren veel innovatie en investering in energie, vooral vergisting en verbranding, maar ook torrefactie (Topell) en pyrolyse (BTG). Bio-energie komt bij voorkeur uit laagwaardige biomassa- reststromen. Energie speelt een rol in alle pijlers en is vaak (nog) drager van de businesscase. BEON heeft een coördinerende rol. Ontwikkelen van raffinagetechnieken tot waardevolle producten zoals eiwitten, algen, pigmenten en brandstoffen. Nieuwe reactorconcepten. Nieuwe ketens o.b.v. algengroei op reststromen. Realisatie Algae refining Parc in Wageningen. Regionale bedrijfsleven betrekken. Bio-energieproductie combineren met winning materialen. Laagwaardiger afval als input voor efficiënte vergisting, pyrolyse of torrefactie naar hoogwaardige brandstoffen en chemie; methaan, syngas, methanol en waterstof. Helft duurzame energie in Oost-Nederland uit bio-energie. WUR, Groot Zevert, Kroes, Nijhuis Water, Algae Parc (o.a. DSM, Unilever, Exxon, Biosolar cells, BASF), Phycom M M HoSt, Twence, Topell, BTG-BTL, ENKI BEON, Gascon, Alucha, Attero, Osomo Hygear, UTwente, Saxion M Onderzoek en innovatie BIC-ON koppelt de agenda s van de kennisinstellingen aan de thema s van het bedrijfsleven legt de focus wat betreft onderzoek op noodzakelijke doorbraaktechnologieën. Vooral preconcurrentieel toegepast onderzoek past bij BIC-ON. Universiteit Twente, Wageningen UR en Radboud Universiteit zijn complementair aan elkaar op het gebied van bioeconomy en werken samen met de regionale hogescholen HAN en Saxion aan de doorbraak van innovatieve oplossingen, met en voor het bedrijfsleven. Een aantal speerpunten hierbij zijn: kostenefficiënte processen kosten- en energieefficiënte ontwateringstechnologieën identificatie en analyse van componenten van biomassa terugwinning waardevolle componenten stabiele en robuuste katalysesystemen milde voorbehandeling en isolatie voor behoud van functionaliteit van componenten ketenontwikkeling (organisatie, technische, economische en duurzaamheidsanalyse, bijvoorbeeld afhankelijkheid van schaal en locatiekeuzes) Topfaciliteiten Eén van de grootste drempels bij de ontwikkeling van biobased innovaties is de pilot- en demofase. Hierbij zijn de risico s vaak vrij groot, net als de uitgaven. Zeker voor het MKB is dit vaak een te grote stap. BIC-ON gaat samen met kennisinstellingen en bedrijven gericht faciliteiten beschikbaar stellen en, indien nodig, ontwikkelen door slim gebruik te maken van al beschikbare apparatuur en infrastructuur. Hierdoor kunnen grotere bedrijven maar vooral het MKB laagdrempelig gebruikmaken van de benodigde faciliteiten, zonder een grote en risicovolle investering. Algae Parc 2, Fresh Biomass Refinery Parc, Stichting Biomassa Achterhoek en BIC Achterhoek zijn voorbeelden van faciliteiten die nu in ontwikkeling zijn of al draaien. Communicatie, PR en events Een belangrijk punt is dat niet alleen geïnnoveerd wordt, maar dat dit ook wordt gecommuniceerd, zowel tussen de stakeholders binnen Oost-Nederland als op nationaal en Europees niveau. BIC-ON is inmiddels participant van communicatieplatform Agro & Chemie. BIC-ON zal zich verder aansluiten bij de belangrijkste biobased netwerken in Nederland, maar zeker ook in Europa, zoals Biobased Industries Consortium (onderdeel Horizon2020) en CLIB. Daardoor kunnen regionale partners makkelijker hun weg kunnen vinden naar deze internationale clusters. Kennisinstellingen ondersteunen het bedrijfsleven in hun activiteiten en spelen een belangrijke rol in de ontwikkelingen binnen de pijlers van BIC-ON door het ontwikkelen van kennis, doorbraaktechnologieën en toepassingen. 6

5 Wat hebben bedrijven aan BIC-ON Voor biobased innovaties ondersteunt BIC-ON ondernemers bij het verkrijgen van benodigde financiële middelen. Doordat BIC-ON en provincies in één team samenwerken kunnen ondernemers snel en effectief de juiste weg vinden naar provinciale financieringsinstrumenten Door de inbreng van BIC-ON heeft een aanvraag een grotere kans op succes BIC-ON ondersteunt ondernemers bij het vormgeven van projecten, consortiavorming, subsidietrajecten (EFRO, Horizon2020, MIT), businessplannen en nieuwe ondernemingen Hierbij hoort ook toegang tot financiering via banken, private equity, business angels, et cetera BIC-ON koppelt ondernemers aan relevante bedrijven, onderwijs- en kennisinstellingen en andere netwerken en partijen, gericht op samenwerking en consortiumvorming Dit zowel regionaal, nationaal als internationaal. Dit gebeurt binnen, maar nadrukkelijk ook tussen de pijlers Promotie van innovaties via de BIC-ON kanalen Hoe werken BIC-ON team en de pijlers samen BIC-ON maakt in de uitvoering gebruik van bestaande structuren en van mensen uit het bedrijfsleven en kennisinstellingen. Het uitvoerende BIC-ON kernteam is klein en slagvaardig. Het heeft als belangrijkste taken het stimuleren, verbinden en faciliteren van de werkzaamheden binnen en tussen de pijlers, en het uitvoeren van de genoemde doorsnijdende thema s. BIC-ON wordt uitgevoerd vanuit de organisatie van GreenTechAlliances, powered by kiemt, in nauwe samenwerking met Oost NV. Vanuit kiemt wordt al jaren gewerkt aan de ontwikkeling van de Energieen Milieu-Technologie en Bioeconomy in Oost-Nederland. Wat doet BIC-ON nog meer Actieve promotie van biobased Oost-Nederland, onder meer door aanwezigheid bij relevante evenementen en een interessante website Samenwerken en afstemmen met relevante activiteiten en netwerken in binnen- en buitenland. Met name de banden met buurregio s Nordrhein-Westfalen, Noord-Nederland en Zuid-Oost-Nederland moeten versterkt worden Netwerkbijeenkomsten, workshops en inspirerende evenementen organiseren En natuurlijk actieve scouting en screening van goede biobased initiatieven Schematisch ziet dat er als volgt uit: Innovatie en R&D Shared facilities Financiering Internationalisering Scouting & Screening Samenwerking PR & Communicatie Human Capital In de pijlers van BIC-ON vindt het echte werk plaats. Vertegenwoordigers van bedrijven, kennisinstellingen en BIC-ON starten vanuit hun eigen expertise initiatieven op. Zij zorgen ervoor dat er een groeiende groep bedrijven betrokken wordt bij de ontwikkeling van de bioeconomy, ondersteund door het BIC-ON kernteam. BIC-ON en de provincies Bedrijven, kennisinstellingen en overheden werken samen binnen BIC-ON. Dankzij deze korte lijntjes adviseert en ondersteunt BIC-ON de provincies Gelderland en Overijssel bij bioeconomy gerelateerde zaken. Doordat het team goed weet wat er speelt bij bedrijven en instellingen en in andere regio s, profiteren de provincies van deze kennis en stemmen zij hun beleid en instrumenten hierop af. Doel is om financiële instrumenten, subsidies en revolverende fondsen, nog effectiever in te zetten voor goede biobased innovaties. Ook bij subsidieaanvragen en tenders adviseert BIC-ON over de technische en economische haalbaarheid van innovatietrajecten. Projecten waarbij BIC-ON betrokken is vinden daardoor makkelijker, sneller en met een grotere kans op succes hun weg naar financiële en niet-financiële provinciale ondersteuning. BIC-ON bepaalt samen met de provincies hoe middelen uit Europese fondsen (EFRO, Interreg, Horizon2020) het best beschikbaar gemaakt kunnen worden voor biobased projecten. Daarnaast adviseert BIC-ON de provincies gevraagd en ongevraagd op voor bioeconomy relevante thema s rond bijvoorbeeld weten regelgeving, vergunningen, ontwikkeling van industrieterreinen en andere niet-financiële aspecten. Denk daarbij aan het gebruik van reststromen uit landschapsbeheer zoals bermgras, aanleg van infrastructuur et cetera. BIC-ON voorbeeldprojecten Enkele voorbeelden van bioeconomy projecten en thema s waarbij BIC-ON nu al betrokken is: Vruchtbare kringloop, Winnen van mineralen uit mest Groene kunstmest Optimalisatie biogas uit mest Ontwikkelen PHA en PHB bioplastics uit papierslib bij Parenco Pyrolyse van reststromen uit papierindustrie Ecoboard bouwpanelen ABC Board Proeftuin algen en eendenkroos voor veevoer Algaeparc 2; algenraffinage en processingpilot Alginaat productie Waterschap Rijn&IJssel en Friesland Campina Fosfaten uit afvalwater en slib: GMB, Aviko en FrieslandCampina Eendenkroos raffinage ABC Kroos Fresh Biomass Refinery Parc WUR, UTwente, NIZO, Accres Praktijkcentrum Eiwit Onderzoek Laarberg, Groenlo Ontwikkeling hoogwaardige biobrandstoffen Pilot plants op het gebied van vergisting, verbranding en pyrolyse (BEON cluster) 7 8