ETHIEK, RELIGIE EN INSTITUTIONEEL VERTROUWEN IN EVS

Transcriptie

1 ETHIEK, RELIGIE EN INSTITUTIONEEL VERTROUWEN IN EVS KOEN ABTS Centrum voor Sociologisch Onderzoek Katholieke Universiteit Leuven

2 ETHIEK, RELIGIE EN INSTITUTIONEEL VERTROUWEN ( ) Europees Waardeonderzoek Wat denken mensen over arbeid, gezin, ethiek, religie en politiek Vergelijking doorheen de tijd en tussen Europese landen Evoluties op het vlak van normen, waarden en zingeving gedurende laatste dertig jaar Ethiek (Veerle Draulans & Jaak Billiet) Geloof en kerkelijkheid (Karel Dobbelaere, Jaak Billiet & Liliane Voyé) Vertrouwen in de instellingen (Koen Abts, Marc Swyngedouw & Dirk Jacobs) Verschillen tussen sociale groepen Geslacht, leeftijd, onderwijsniveau, religieuze betrokkenheid en regio

3 ETHIEK IN EEN VERANDERENDE SAMENLEVING Veerle Draulans & Jaak Billiet

4 ETHIEK IN GEÏNDIVIDUALISEERDE TIJDEN (Veerle Draulans & Jaak Billiet) Ethiek houdt zich bezig met vraagstukken over het juiste handelen Wat is wenselijk en niet wenselijk? Hoe moeten mensen zich gedragen in concrete omstandigheden? Individualisering van samenleving Detraditionalisering van alledaagse leven Traditionele kaders verliezen hun impact en definiëren niet langer collectief bindende waarheden Toenemende beslissingvrijheid Individuele autonomie en individu als schepper van eigen identiteit Gevolgen Fragmentatie van waarden en ethische denken als project van individueel knutselwerk Vragen Hoe denken mensen over goed en kwaad toenemend relativisme? Wat vinden (on)gerechtvaardigde gedragingen in huidige tijd toenemende tolerantie?

5 ABSOLUTE ETHIEK VERSUS SITUATIE ETHIEK Ethische principes: evolutie naar een situatie ethiek? Vraag: hoe denkt u over goed en kwaad (3 antwoordmogelijkheden) Moeilijk te vergelijken over de tijd (verschillende vraagstelling) Indruk van toename van situatie-ethiek t.a.v. absolute ethiek Beweegredenen en concrete omstandigheden spelen een rol Verschillen naar regio Vlaanderen meer situatie-ethiek; Franstaligen meer middenpositie Maar geen totaal relativisme Nederlandstaligen Franstaligen België Absolute richtlijnen, steeds toepasselijk Absolute richtlijnen, maar bijzondere situaties Nooit absolute richtlijnen, steeds situationeel

6 ETHISCHE PRINCIPES NAAR LEEFTIJD Jongeren: meer relativistisch, meer situationeel, minder dogmatisch Ethische principes: periode, generatie of leeftijd? Dogmatisme én relativisme sterker bij laaggeschoolden dan hooggeschoolden Dogmatisme sterker bij kerkbetrokkenen ,5 49,9 36,8 40,8 44,9 54,9 36,9 50,7 42, ,6 22,7 25,3 29,8 8, ,4 26,8 30, Vlaanderen Wallonië Absolute richtlijnen, steeds toepasselijk Absolute richtlijnen, maar bijzondere situaties Nooit absolute richtlijnen, steeds situationeel

7 TOP VIJF VAN (VRIJWEL) NOOIT AANVAARDBARE GEDRAGINGEN Aanvaardbaarheid van bepaalde gedragingen Domein van persoonlijke levenssfeer Domein van relationele sfeer Domein van biotechnologie sfeer Domein van sociale sfeer Top vijf van (nooit) aanvaardbare gedragingen Procent Drugsgebruik 83 Buitenechtelijke verhoudingen 74 Wisselende seksuele contacten 67 Zelfdoding 60 Prostitutie 51

8 ONAANVAARDBAARHEID HANDELINGEN Lichamelijke zelfbeschikking en persoonsethiek: toenemende tolerantie Relationele ethiek: grote consensus Bio-ethiek: sterke verdeeldheid, maar (schijnbaar) toenemende tolerantie Abortus Homoseksualiteit Euthanasie Echtscheiding Gebruik van drugs (marihuana) Zelfdoding Prostitutie Buitenechtelijke verhouding Wisselende seksuele contacten Wetensch. experimenten menselijke embryo s Genetische manipulatie van levensmiddelen

9 AANVAARDBAARHEID HANDELINGEN: LICHAMELIJKE ZELFBESCHIKKING/PERSOONSETHIEK Sociale ethiek Geen trend van toenemende tolerantie in publieke sfeer Geen trend van toenemende burgerzin of nieuwe degelijkheid Lichte toename van afwijzen van belastingontduiking en aanvaarden van steekpenningen Afwijzing van persoonlijk voordeel ten koste van anderen of maatschappij Steekpenningen aannemen bij werk Gratis meerijden met openbaar vervoer Belastingen ontduiken als er kans toe is Liegen uit eigenbelang Zwartwerk

10 VERSCHILLEN IN ETHISCHE POSITIES NAARGELANG SOCIALE KENMERKEN Gender Vrouwen permissiever op het vlak van lichamelijke zelfbeschikking Mannen permissiever op het vlak van antisociale/asociale gedrag (eigen voordeel) Leeftijd Na-oorlogse generatie is permissiever naar lichamelijke zelfbeschikking Jongste leeftijdsgroep opvallend permissiever op het vlak van sociale gedrag Opleidingsniveau Permissiviteit op vlak van lichamelijke zelfbeschikking neemt toe met opleidingsniveau Permissiviteit op vlak van sociale gedrag = geen relatie met opleidingsniveau Kerkbetrokkenheid Permissiviteit op vlak van lichamelijke zelfbeschikking én sociaal gedrag neemt af naarmate de kerkbetrokkenheid stijgt Regio Nederlandstaligen permissiever op het vlak van lichamelijke zelfbeschikking en sociale gedrag

11 RELIGIE EN KERKBETROKKENHEID IN EEN VERANDERENDE SAMENLEVING Karel Dobbelaere, Jaak Billiet & Liliane Voyé

12 RELIGIE EN KERKELIJKE BETROKKENHEID: NAAR EEN SOCIAAL GEMARGINALISEERDE KERK? De toestand en evolutie van kerkelijkheid en geloof in België Secularisatie Toenemende scheiding van maatschappelijke leven enerzijds en kerk en religie anderzijds Afnemend belang van godsdienst binnen cultuur en samenleving alsook binnen individuele levenscontext (onttrekking van kerkelijke bevoogding) In welke mate is menselijk gedrag geseculariseerd en is er sprake van ontkerkelijking? Identificatie met geloofsgemeenschap Kerkelijkheid = kerkbezoek Belang van religieuze rituelen bij overgangsmomenten Veranderende geloofsinhoud Legitimiteit van de kerk

13 IDENTIFICATIE MET GELOOFSGEMEENSCHAP? Vraag: Tot welke kerk of geloofsgemeenschap behoort u? Evolutie: van driekwart (1981) tot helft (2009) ziet zichzelf als katholiek In 2009: 10% ziet zichzelf als atheïst en 30% als ongelovig Rooms katholieke kerk Andere geloofsgemeenschap Geen geloofsgroep

14 KERKPRAKTIJK: EVOLUTIE NAAR REGIO ( ) Gegevensbron 1: Officiële kerktellingen Telling misdeelname tijdens derde weekend van oktober Daling van kerkpraktijk: 48% naar 5% in België ( ) België Vlaanderen Wallonië Brussel Duitstalige Gemeenschap

15 KERKPRAKTIJK: EVOLUTIE ( ) Gegevensbron 2: Surveybevraging EVS Hoe vaak woont u een kerkdienst of een religieuze dienst bij? Minder dan 20% gaat (relatief) regelmatig naar de kerk Daling blijft doorzetten Opmerking: niet alleen katholieken, ook andere geloofsgroepen Eens per week of meer Eens per maand Alleen op hoogdagen Een keer per jaar of minder Nooit of praktisch nooit

16 KERKBETROKKENHEID SINDS 1990 Dobbelaere-typologie Kernkatholieken: minstens maandelijks + lid religieuze organisatie Middenmoters: minstens maandelijks Randkerkelijken: zelfdefinitie als katholiek, maar niet maandelijks Aarzelend vaarwel : randkerkelijken (lossere band met kerk) Toename van ontkerkelijken (31% 46%) Kernkatholieken Middenmoters Randkerkelijken Subtotaal Eerste generatie onkerkelijken Meerdere generaties onkerkelijken

17 KERKBETROKKENHEID NAAR GENERATIES Distantiëring van kerkelijk instituut: dubbele beweging Blijvende uitstroom: jong geleerd, oud gedaan geldt niet langer (eerste generatie ontkerkelijken) Afwezige kerkelijke socialisatie: toename van individuen vooral jonge generatie die nooit met kerk in contact zijn gekomen (tweede generatie ontkerkelijken) Generaties geboren in Na 1984 Jongste Post-zestigers Zestigers Na-oorlogse Voor 1940 Voor-oorlogse Totaal Kernkatholieken Middenmoters Randkerkelijken Subtotaal Eerste generatie onkerkelijken Meerdere generaties onkerkelijken

18 EVOLUTIE DOOPSELS, KERKELIJKE HUWELIJKEN EN KERKELIJKE BEGRAFENISSEN ( ) Ontkerkelijking van rituelen bij overgangsmomenten (deels generationeel) Aanhoudende daling: kerkelijke doopsels en huwelijken Recente sterke daling: kerkelijke begrafenissen Bron: Kerktellingen, Dienst voor Godsdienststatistiek Kerkpraktijk Doopsels Huwelijken Begrafenissen

19 BELANG VAN KERKELIJKE RITUELEN Secularisatie: feitelijke praktijk Secularisatie vooral duidelijk op basis van feitelijke praktijk Huwelijk = autonome beslissing van (jonge) individuen Secularisatie: denkbeelden Aandeel mensen dat godsdienstige plechtigheid belangrijk vindt bij overgangsmomenten Daling, maar minder uitgesproken dan feitelijke praktijk Generationeel effect Geboorte Huwelijk Dood

20 VERANDERINGEN IN GELOOFSINHOUD Sterke daling geloof in God Relatief stabiele geloof in leven na dood, hemel, hel en zonde God Een leven na de dood Hemel Hel Zonde

21 EVOLUTIE VAN HET GODSBEELD Sterke daling van geloof in God Sterke verandering in godsbeeld Daling van god als persoon waar men zich tot kan richten in gesprek/gebed Stijging van god als vage levenskracht of geest Een persoon Een levenskracht of geest Weet niet wat te denken Gelooft niet in god Geen antwoord

22 LEGITIMITEIT VAN KERK Sterke daling van vertrouwen in de kerk (zie later) Afnemende legitimiteit van kerk als moreel en richtinggevend instituut Grote meerderheid vindt dat de kerk niet voldoende adequaat reageert op de geestelijk, morele, relationele en sociale problemen en noden Geestelijke noden en problemen Morele noden en problemen Noden en problemen in gezinsleven Sociale noden en problemen

23 INSTITUTIONEEL VERTROUWEN IN EEN VERANDERENDE SAMENLEVING Koen Abts, Marc Swyngedouw & Dirk Jacobs

24 RELIGIE EN KERKELIJKE BETROKKENHEID: NAAR EEN SOCIAAL GEMARGINALISEERDE KERK? (Karel Dobbelaere, Jaak Billiet & Liliane Voyé) Vraagstelling: algemene vertrouwenscrisis in instellingen of differentiatie tussen instellingen Vaststellingen Geen algemene vertrouwenscrisis, wel onderscheid tussen instellingen Vertrouwensprobleem: vooral vertegenwoordigende instellingen, banken en kerk Niet alleen politiek, ook andere instellingen Niet alleen publieke instellingen, ook private instellingen Instellingen die in ogen van respondenten hun maatschappelijk taak en functie onvoldoende adequaat vervullen dalend geloof in competentie en goede bedoelingen van gezagsdragers en in effectieve functievervulling Sterk vertrouwen in instellingen verbonden met welvaartsstaat en onderwijs Het onderwijs, de Sociale Zekerheid en gezondheidszorg Deze instellingen vervullen hun functie wel adequaat Herstellend vertrouwen in de ordehandhavende hiërarchische instellingen Leger, gerecht, politie en EU Stijgend wantrouwen in jaren negentig, aangescherpt wantrouwen in 1999 en licht herstellend vertrouwen in 2009 (uitzondering: Kerk en waarschijnlijk banken en politieke instellingen)

25 WANTROUWEN IN DE INSTELLINGEN Procent Politieke partijen 79 Regering 68 Bankinstellingen 66 Kerk 64 Pers 60 Parlement 59 Leger 49 Gerecht 50 Vakbonden 51 Administratie 44 Politie 30 Onderwijs 15 Sociale zekerheid 19 Gezondheidszorg 9

26 INSTITUTIONEEL WANTROUWEN DEEL I Periode : relatieve stabiliteit, recente lichte daling Parlement, pers, administratie en vakbonden Parlement Pers Vakbonden Administratie

27 INSTITUTIONEEL WANTROUWEN DEEL II Periode : sterke stijging, nu relatief opvallende daling Leger, gerecht, politie en EU Leger Rechtssysteem Politie EU

28 INSTITUTIONEEL WANTROUWEN DEEL III Periode : laag wantrouwen, recent nog lichte daling Onderwijs, Sociale Zekerheid en gezondheidszorg Uitzondering: Kerk! Gezondheidszorg Sociale Zekerheid Onderwijs Kerk

29 CONCLUSIE Bepaalde trends zetten zich verder, bepaalde trends stabiliseren Dalende bindingskracht en culturele vanzelfsprekendheid van traditionele kaders zoals geloof, huwelijk en traditionele geslachtsrollen Toenemende roep tot individuele zelfbeschikking, vooral op vlak van eigen lichaam Blijvende intolerantie ten aanzien van afwijkend gedrag in publieke sfeer Licht herstellend vertrouwen in instellingen, maar structurele vertrouwenscrisis van Kerk Er is een vertraagde ommekeer Waardeveranderingen minder ingrijpend dan in verleden, ofschoon langzaam verder zetten Nieuwe waardeoriëntaties hebben een legitieme plaats gekregen Erosie invloed van traditionele kaders, maar toename invloed nieuwe kaders Bevrijding van traditionele kaders in combinatie met verdere institutionele disciplinering Toenemende afhankelijkheid van formele institutionele kaders van formele arbeidsmarkt, van onderwijs, van massamedia, van rechtspraak, van politieke besluitvorming en van welvaartsstaat Bijvoorbeeld: media (idolen) en reclame (wat in is) bepalen wat te denken en te doen