Gent, Universiteitsbibliotheek, 902, preek 10 (f. 49r-53v) Elisabeth van Poylc preek van Dionysius van Holland OFM

Transcriptie

1 Gent, Universiteitsbibliotheek, 902, preek 10 (f. 49r-53v) Elisabeth van Poylc preek van Dionysius van Holland OFM I. Inleiding [49r] Een sermoen op die hoechtijt der glorioser sueter moeder gods Marien a) Opschrift lichtmesse, anno M CCCC LXXIIII. b) Thema Suscepimus deus misericordiam tuam, Psalmo XXXVII o (Ps 47(48),10). II. Corpus Gheminde susteren in den sueten here Jhesum, dwoert dat 1 ic voerghenomen hebbe, bescrijft David in den XXXVII sten psalme des souters ende es met groter blijsscap ende vrouden heden ghesonghen in dat beghin der messen ende dat wel met rechten. Want alst claer es ute den betuyghe der heilegher scrieftueren, soe hebben die voervaders met groten verlanghen ende begheerten gheroepen na desen dach, als wij hebben merkelijc in Ysaya, soe waest al met hem manda remanda, expecta reexpecta, modicum ibi modicum ibi (Is 28,10). Ende dat weet voerwaer dat als die leeraers segghen ende hadden die patriarcken ende propheten niet soe groten begheerten ghehadt toter toecomst Christi, nemmermeer en hadden sij werdich gheweest der [49v] vrucht der passien Christi te ontsien ende daer in zalich te werden. Ende daerom al en hadden sij Christum niet in besittinghen, sij hebben hem ghehadt in desiderio. Sij hadden Christum in grooter onsprekeliker begheerten, daerom dat sij oec met Christo sijn opverstaen. Want als Remigius seet op dat woert dat met Christo vele 2 lichamen der heilighen opverstonden, soe es wel te gheloeven dat sijn gheweest Abraham, Ysaac ende Yacob, Ysayas ende Jheremias. Ende Nycholaes de Lyra seet op dat woert Genesis LXIX dat Jacob sinen sone Joseph beswoer dat hine niet en soude begraven in Egipten, mer int heilich lant daer Zara met Abraham, Ysaac met Rebecken ende die ander heileghen begraven waren. Dit de Jacob daerom want hi kinde dat uten heileghen gheest dat Christus daer lijden ende verrisen soude ende hoepte mede met Christo op te stane. Ende hierbij als ic seide, al en hebben sij Christum niet ontfanghen, sij hebben bij gheloeve in hem ghehoept ende sijn daerom in hem ghesalicht. Mer die kinder der gracien hebben hem ontfanghen, want die goede Symeon ende die oude rechtverdighe man ende ghepruefde als een percureerder der heilegher kerken heeft Christum heden in sinen aermen ontfanghen ende daerbij loeft die heileghe kerke 3 heden den here hoechlijc ende seet Suscepimus deus misericordiam tuam, etcetera. O lieve here, ghebenedijt moestu sijn, want heden hebben wij ontfanghen dijn ontfermherticheit int middel dijns tempels (Ps 47(48),10). Consten wij bekinnen wat sueticheit in desen woerden besloten sijn, wij souden ons alte wonderliken verblijden. Mer willen wij die bevoelen, soe moeten wij aenmerken wat groter gaven besloten sijn in deser ontfermherticheit die wij heden ontfanghen hebben. Wij weeten dat wel dat om een sunde die Adam dede quod totus mundus anxiabat. Alle die werelt was ziec, verdoemt ende en mocht niet verloest werden (1 Io 5,19). Nu dan hoe een mensche meer lijdens heeft ende in meerder anxt es, hoe die begheerte wanneer [50r] men hope heeft van verloessinghen oec meerder es. Daerom Christus die van ewicheit bij den vader es gheweest es nedercomen in der maghet lichame om ons te verlossen ende dat was een zake van groter blijscap. Daerom seide David: Exultaverunt filie Jude propter iudicia tua domine. Die dochteren van Juda selen hen verhoghen ende vrolijc 1 Na dat : nogmaals dat. 2 Na vele : menschen doorgehaald. 3 Na kerke : heeft Christum heden in sinen aermen doorgehaald.

2 wesen (Ps 96(97),8), want du nedercomen best ende hebt dij besloten in dat maechdelijc lichame dijnre moeder ende hebs daerin IX maent ghewandelt. Mer al was dit grote blijscap, sij en was niet vol. Want tes zere hoghe ende vrolijc te horen verbum caro factum est. Dat woert es vleechs ghemaect (Io 1,14). Mer tes meerder vroude te singhen: Puer natus est nobis et filius datus est nobis. Een kindeken es ons gheboren ende een sone es ons ghegheven (Is 9,6). Hets vrolijc om horen. Siet die brudegoem comt, gaet uut hem te ghemoete (Mt 25,6). Mer vele meerder waest dat die ynghelen songhen als wij hebben Luce II : Gloria in exelsis deo. Glorie in den oversten gode ende in der eerden vrede den menschen van goeden wille (Lc 2,14). Ende oec ic condighe u grote vroude, want ons es gheboren die verloesser der werelt. U es hi gheboren want hi u verlossen sal. Dus want hy onse stade verhalen ende volmaken sal. Hierom mochte die suete bruyt in canticis wel segghen: Vox turturis audita est in terra nostra. Mer dit was noch zere onvolcomen. Daerom dat Christus hierna op den VIII sten dach besneden wert es Jhesus ghenaemt was noch meerder vroude. Want dit was recht als een zekeren, soe men in bruylochten pleghet te maken ende als een trouwe scat in onser saligher verlossinghen daer hi ons suver ende reyne maken soude. Hierna op den XIII sten dach soe werden die heydenen Christo toegheleyt in den persoen der dri coningen want al quam Christus properlijc om den joden te verloessen, nochtan soe heeft hijt beyde zalich ghemaect. Hoewel dat noot was als Paulus seet dat men den joden yerst dat woert gods draghen soude ende dan den heidenen (Rm 9,24). Dese coninghen want sij die kerke beteekenen die uute den heidenen ten gheloeve comen [50v] sijn, nochtan en hebben sij oec gheen volle blijscap ghehadt, want sij en mochten dat kint niet mede draghen. Mer als sijt aenbeden hadden, soe sijn sij wederom ten haren ghekeert. Mer heden als op den XL sten dach na Christus gheborte soe es Maria opghegaen van Bethleem in Jherusalem ende heeft daer haer kindeken gheoffert int middel des tempels. Want het was ghescreven in der wet als wij hebben Levitici XII dat een vrouwe die een 4 knechtken ghebaerde en soude in den tempel niet comen voer alst XL daghen leden ware ende die een meysken ghebaerde en soude in LXXX daghen daer niet in comen. Mer wat lach aen deser puerificacien want sij na den ghemeyne loep der natueren niet ontfanghen en hadde? Bernardus seet niet met allen. Mer soe als haer 5 sone niet en behoefde der besnijdenissen, mer liet hem besniden anter omdat hi hem den voervaerders ghelijc maken woude 6 omdatten die joden als enen breker der wet niet versmaden en souden, soe heeft Maria na ghedaen als haer sone voer ghedaen heeft 7 ende heeft haer bewijst als een ander vrouwe ende heeft haer kindeken ghebracht int middel des tempels. Ende die heilege oude rechtverdighe Symeon daer men mirabilia af seet, heeft dit kindeken zeer vrindelijc in sinen aermen ontfanghen cum infinita gaudio. Ende riep met ontsprekeliker begheerten: Nunc dimittis servum tuum domine secundum verbum 8 tuum in pace (Lc 2,29). Symeon om groetheit sijnder begheerten wille soe hadde hi antwoerde ontfaen van den heileghen gheest dat hi die doot niet sien en soude, 4 Na een : kindeken doorgehaald. 5 Na haer : soe als doorgehaald. 6 Na woude : woord weggeradeerd. 7 heeft in de marge toegevoegd. 88 verbum t tuum hs.

3 Divisio a) b) c) a) Subdilatio i) ii) iii) hi saghe eer Christum den heere. Ende daerom doen Maria Christum in den tempel brachte soe quam hi oec in den gheest in den tempel ende ontfincken in sinen aermen ende seide: Nu laet here dinen knecht na dinen woerden in paeyse, want mijn oeghen hebben ghesien dijn zalicheit (Lc 2,29-30). Glosa: Mijn oeghen hebben ghesien dijn zalicheit die ghi selve sijt ende nyemen bereyden en mach dan god alleen. Quod supple salutare parasti ante faciem omnium populorum (Lc 2,31) [51r] 9 licht te verlichten den heyden. Dit es dat licht daer wij oec af hebben in Ysaya: Dat volc dat daer wandelde in duysternissen sach een groot licht (Is 9,1). Hierom begheerde Symeon in vreden te rusten omdat hi den voervaerders soude condeghen dat hi Christum ghesien hadde, want hi hadde een ghewarich bekinnen ende gheen gheveysde bekinnen. Ende daerom woude hi rusten in vreden, want in god es alleen vrede. Symeon was een out man? Nochtan nyemen soe out die en soude noch altoes liever leven dan sterven al ware hi M jaer out, soe edel es dat leven. Daerom doen Christus van der werelt scheyden soude, seide hi sinen discipelen: Pacem rilinquo vobis pacem meum do vobis. Hier beneden late ic u vrede ende daerboven sal icken di gheven. Dus Maria heeft ons heden Christum ghegheven. Mer waertoe heeft sij ons haer king ghegheven? Het schijnt als Ubertinus seet dat haer niet en sal comen dan tot groten verdiete ende lijden 10 oft sij yet mach weten waertoe dat sij haer kint overgheeft. Waerlijc weet sij wel waertoe, want sij weet wel dat hi comen es om sijn volc salich te maken van haren sunden. Ende sal hi salich maken, hi moet salve hebben ende sal hi salve maken, hi moet int cruce sterven. Selen wij Marien dan niet lief hebben, want dese feeste en wort niet gheheeten die presenteeringhe Christi mer Marien, want sij ons heden Christum heeft ghepresenteert ende heeft voer hem gheoeffert een paer turtelen oft II kyexken van duven (Lc 2,24), want die sijn suver ende reyne, mer die ander sijn te male onabel ende onreyne. Dese feeste waerom sij ingheset es dat es om dri saken. Primus est litteralis. Secundus est spiritualis. III um moralis. Die letterlike sin es want die romeynen hadden een zede dat sij dri feesten zeer hochlijc te houden plaghen met groten lichte op dese dach. Die yerste was want daer was een maghet die Persepina hiet die zere schoene was ende op enen avent zeer laet bloemen ghinc leesen. Ende doen als sij niet thuys en quam, sochten se die vrouwen alle den nacht met 11 [51v] groten lichte ende hen wort gheseet dat se Pluto die god van der hellen ontscacht hadde. Die ander feeste hielden die Romeynen in die eere van Februa, die Martis moeder was, die god van den strijde, alle V jaren op desen dach omdat sij haren sone bidden soude om victorie in allen strijden. Die derden was om den tempel die Panteon hiet, die ghesticht was in die eere van allen afgoden, dat die goden harer vorders zielen souden goedertieren sijn. Daerom plaghen sij in desen tempel te waken met groten lichte. Dit was al een maniere van 12 awijsicheit ende afgoderien. Sij hielden dan dese ghewoente ende 9 Hier lijkt tekst te ontbreken, maar er zijn geen codicologische indicaties dat er een (dubbel)blad ontbreekt. 10 Na lijden : waerlijc doorgehaald. 11 Na met : nogmaals met in de tekst. 12 Na van : awe doorgehaald.

4 om dat quaet es oude ghewoenten laten, soe ordineerde Sergius papa dat wij dese ghewoente houden souden, mer in 13 meyninghen ter eeren van onser liever vrouwen. i) Ten yersten dat sij Christum haren bruydegoem soude bidden om gracie ende haren lieven sone om victorie ende dat se goedertierenheit soude bewerven 14 voer alle gheloeveghe zielkens. Vergave god dat wij ons quade ghewoenden pijnden te verwandelen in een beter, mer ic sorghe dat alte vele menschen daer alte trage in sijn. Waerom? Want hebben sij onrecht goet ende men se daeraf bestraeft, sij antwoerden 15 ende segghen: Het es mi bleven van minen ouders; Het heeft hem goet ghenoech gheweest met te sterven. Ic mach daer oec wel met leven. Mer dit en es niet ghenoech, want al hadde een usancie M jaer ghestaen, soe verre als sij niet over en draghet metter wet gods, metter wet der natueren ende des keysers, soe en mach se niet sijn van rechte. Want dat een recht sal wesen moet met desen drien als der wet gods, der natueren ende des keysers over draghen ende het moet oec XL jaer staen eer dat een recht sal heten. Want hoe langhe een usancie staet die desen contrarie es, ten mach gheen recht sijn ende ten es niet te minder quaet. Want wij dan alle ghesondicht hebben ende behoeven der glorien gods, als Paulus seet, ende wij gheboren sijn tot gheesteliken aerbeyt als die voghel [52r] tot vlieghen als in Job staet. 16 Soe laet ons neerstelijc pijnen te aerbeiden om ons oude ghewoenten in een beter te verwandelen. ii) Ten anderen soe es dese feeste ingheset gheestelijc om daer uut te merken II dinghen. Dat ierste gaet onsen lieven here aen ende dat ander Marien der sueter moeder gods. Ende daeraf es te weten ghelijc dat in der kerssen drie dinghen sijn die wij heden draghen, soe sijn in Marien vier privelegien sunderlinghe gheweest meer dan in alle heilighen. (a) In den yersten dat was daer wij in verstaen haer reynicheit ende puerheit. Want die bien sijn onder alle voghelen zeer puer want sij niet en vereenighen mer sij maken maken honich uten dauwe des hemels die sij uten bloemen suyghen. Sij es altemale puer gheweest. Daerom seet die bruydegoem in Canticis: Tota pulchra es amica mea et macula non est in te (Ct 4,7). (b) Ten anderen bij den houte oft leempint verstaen wij haer oprechte meyninghe van binnen. Ende hieraf seet David in den souter: Alle die glorie der dochter des conincs es van binnen (Ps 44(45),14) ende alsoe selstu alle uwe werken van buten doen dat die meyninghe van binnen onghequest blive. (c) Ten derden was sij ghebenedijt in ziele ende lichame ende soe overgoten met godliker cracht dat se negheen vlecke der sunden ghenaken en mochte, soe dat se in gheenderwijs der puerrificacien en behoefde. Waerom heefft se dan die wet ghehouden in desen? Want als sanctus Thomaes seet in III a partis, soe en reynicht hem nyemen dan die onreyne es. Ende Moyses als Bernardus seet, die seide een vrouwe die een kint ontfaet na ghemeynen loep der natueren sal soe vele dagen onreyne wesen. Wat noode, seet hi Bernardus, was dit daer bij te setten, want alle vrouwen ontfaen na loep der natueren, sonder daerom want hi bekinde uten heileghen gheest, o Maria, datstu teghen natueren van den heilegen gheest een kint ontfaen en baren souts. Daerom opdat hi gheen scande op dij spreken en soude, 13 Na in : ghewoenten doorgehaald. 14 Tussen bewer en ven is een w doorgehaald. 15 Eerste e in antwoerden boven de regel toegevoegd. 16 De bijbelplaats is onduidelijk.

5 (i) (ii) (iii) ((a)) ((b)) ((c)) ((a)) ((b)) ((c)) soe onderscheydet dat Moyses bij condicien. Sij en was daerom in deser wet [52v] niet ghehouden, want sij hadde in haer als Bonaventura ende sanctus Thomaes segghen drivuldeghe puerheit, dat was divina, angelica et humana. Sij hadde godlike, ynghelsche ende menschelike puerheit. Want dat es claer dat gheen puerder suverder werck en es dan god wercket. Ende want hi god selve sijn tabernakel gheheilicht heeft, soe es Maria boven al alderpuerste gheweest ende oec alderbequaemste als Jeronimus seet, want sij es hogher gheweest dan die hemel, breeder dan dat firmament ende dieper dan die eerde. Want sij heeft in haren maechdeliken lichame ontfanghen dien hemel ende eerde. Niet conste begrijpen die daer es een alderpuerste werker. Ten anderen heeft Maria ghehad ynghelsche 17 puerheit. Ende wat was die anders sonder als daer gheseet es in den sermoen des sondaechs na LXX dat 18 die ynghelen macht hadden haren wille eens te verwandelen ende niet meer dat die ghene die hen doen tot god keerden met een toekeer tot god alsoe in god ghestadicht worden dat se nemmermeer vallen en mochten. Des ghelijc en mochte Maria nadat sij den sone gods ontfanghen hadde geen sonde doen noch daghelike noch doottelike. Want sij hadde in haer sacramentum sacramentorum, dat was die ghene daer alle sacramenten haer orspronc ende cracht uut nemen. Ten derden hadde Maria noch een puerheit properlijc in haer natuere uut sunderlinghe gracien die doer die ziele soe claer in dat lichame vloeyde dat se dat minste vlecsken van ydelen ghedachten niet en mochte rueren. Die zake waerom dat Maria dese grote puerheit hadde, seet Bonaventura, was triplex. Deerste: Ut caput dyabolii conteret. Dander: Propter nostram intercessionem. Derde: Propter divinam honoracionem. Die yerste sake deser puerheit was opdat se des viants hooft vertreden soude ende sijn persuacien te nyeute doen, want hi es altoes properlijc ute om ons te bringhen in verdoemenissen. Dat hooft [53r] des serpents sijn die yerste indraghen die viants ende wanneer dese niet en worden vertreden, soe gaet hi alleynsken meer in ende clymt op int herten. Ende daerom hebben wij in Genesis dat die here toten serpenten sprak: Ipsa conteret et caput tuum (Gn 3,15). Want dat es properlijc op der sueter maghet Marien, want soe als onmoeghelijc es dat een glorificeert lichame soude berren al waer hi oec int afgront der hellen, soe eest onmoghelijc gheweest Marien te sundeghen na der ontfanghenissen Christi. Hadde Christus glorie moghen uutvloyen doen hi sterven soude in den cruce ende en hadde se niet opghehouden gheweest, gheen lijden en hadde hem pine gheweest, noch in gheest, noch in natuere. Maria hadde ten anderen dese puerheit opdat se te bequamer soude zijn voer ons te bidden ende dat men tot haer niet en soude moghen segghen als sij voer ons bade: medecine, curere dij selven yerst. Sij was dan altoes bequame te bidden, want sij ten derden dese puerheit ende dat om die godlike eere want sij den sone gods draghen soude ende heeft ghedraghen. Betamelijc waest dat onder den hemel gheen meerder puerheit wesen en soude naest Christum. Om een vercorten, soe verre als Christum aengaet dese feeste, dat willen wij laten. 17 Na ynghelsche : s in het handschrift. 18 dat in de rechtermarge toegevoegd.

6 iii) Subdilatatio (a) (b) III. Slot a) Slotformule Ten derden wort dese feest gheheten festum luminans omdat wij daer zedelijc, dat es ten duechden, in souden gheleert werden dat ghelijckerwijs datter 19 sijn dri dinghen in der keerssen dat wij oec die in 20 ons selven souden pinen te hebben. Ten yersten bij den wasse dat metten aerbeyde der bien wert ghemaect moeten wij verstaen te aerbeyden om puerheit des levens. Welcke puerheit elc mensche gheestelijc ende werlijc sculdich es te hebben, elc na sinen staet. Dus selen wij dan verstaen bij den wasse werckelijcheit der duechden, welker wij vele doen selen uut een warechtich ende ongheveysde gheloeve, want soe een kersse sonder licht doot es, soe es dat gheloeve sonder werck doot 21 als Jacobus seet (Jac 2,26). Ende eest dat ic een warechtich ende ongheveysde gheloeve [53v] hebbe, soe sal ic mede puer ende reyne sijn, want dat gheloeve wijst mi dat ic gheen sunde doen en sal mer dat ic puer ende reyne leven sal. Ende dat sal wesen uit rechter intencie daer dat lempent bij verstaen wort. Ende aldus warechteghe gheloeve, duechdeliken werken en een oprechte meynighe maken enen heileghen mensche. Want als sanctus Thomaes seet, soe en mach gheen goet werck in hem selven soe heilich wesen, een quade intencie en mach dat quaet maken. Want hi seet, quia male fine agitur semper malum est. Wat totter quader meyninghen ghedaen wert, hoe goet dat schijnt, hets altoes quaet. Nochtan al mach een quade meyninghe een 22 goet werck quaet maken, die goede meyninghe en mach nochtan gheen quaet werck goet maken. Daerom soe aenmerket u meyninge die ghi in al uwen werken draghet op dat god sij. Laet ons dan bidden der werdegher maghet Marien dat sij van ons wil vercrighen die ontfermherticheit Jhesum haren sone alsoe te ontfanghen inden tempel ons herten dat hi ons ghewerdighe te ontfane hier boven in dat ewich leven dat ons allen gheonnen moet die vader, die sone ende die heileghe gheest. Amen. Structuurschema I. Inleiding a) Opschrift b) Thema: Suscepimus deus misericordiam tuam (Ps 47(48),10). II. Corpus Uitgebreide bijbelse geschiedenis rondom de geboorte van Christus, te beginnen met het grote verlangen dat de patriarchen en profeten hadden naar Zijn komst, gevolgd door de opdracht in de tempel en Jezus besnijdenis, de komst van de drie koningen en de reiniging van Maria op de veertigste dag na Jezus geboorte. Divisio: Feest ingesteld om drie redenen a) Litteralis b) Spiritualis c) Moralis a) Romeinen hielden drie lichtfeesten Subdilatatio 1 19 datter in de rechtermarge toegevoegd. 20 in boven de regel toegevoegd. 21 doot in de rechtermarge toegevoegd. 22 De tweede e in een boven de regel toegevoegd.

7 i) Roof van Persephone ii) Februa iii) Stichting van het Panteon Subdilatatio 2 i) Letterlijk: Maria als middelares ii) Geestelijk (a) Reinheid en puurheid (b) Oprechte intentie (c) Goddelijke kracht (i) Divina (ii) Angelica (iii) Humana (i) Divina (ii) Angelica (iii) Humana ((a)) Ut caput dyabolii ((b)) Propter nostram intercessionem ((c)) Propter divinam honoracionem Dilatio ((a)) Hoofd van de vijand vertrappen ((b)) Middelares ((c)) Goddelijke eer iii) Festum luminans Subdilatatio (a) Werken op de puurheid des levens (b) Oprechte intentie III. Slot a) Slotformule