ehealth in de wijk: Ondersteuning voor de wijkverpleegkundige bij het indiceren van ehealth LECTORAAT ICT INNOVATIES IN DE ZORG

Transcriptie

1 Windesheim zet kennis in werking ehealth in de wijk: Ondersteuning voor de wijkverpleegkundige bij het indiceren van ehealth LECTORAAT ICT INNOVATIES IN DE ZORG september 2015

2 COLOFON Titel : ehealth in de wijk Datum : september 2015 Auteurs : dr. ir. Ruud Janssen, dr. ir. Marike Hettinga, Telefoon : (088) Website : ictinnovaties-zorg@windesheim.nl Versie : 1.0 Dit is een uitgave van Windesheim Zwolle, Postbus 10090, 8000 GB Zwolle, Nederland. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding De context: de wijkverpleegkundige en ehealth De aanleiding voor dit project Vraagarticulatie Het vraagarticulatieproces De gearticuleerde vragen en behoeften De uitkomsten van het vraagarticulatieproces: praktijkvraagstelling en doelstelling Netwerkvorming Samenstelling van het consortium Aansluiting bij regionale speerpunten en landelijke innovatiethema s Ambities en doelstellingen van het consortium Inbreng expertise Bijdrage aan de strategische doelstellingen Borging van de duurzaamheid Onderzoeksplan Aanleiding: ontwikkelingen in beleid en praktijk Het overheidsbeleid en de nieuwe wijkverpleegkundige Ontwikkelingen binnen de beroepsgroep en het onderwijs De weerbarstige praktijk: belemmeringen bij de inzet van ehealth Indiceren: klinisch redeneren en evidence based practice t.a.v. ehealth De state of the Art Nog geen wetenschappelijk onderzoek naar ehealth in het klinisch redeneerproces Keuzegidsen en overzichten: wegwijs in de wereld van ehealth? Onderzoeksvragen Onderzoeksmethode Dataverzameling Analyse Ontwerp Wisselwerking tussen onderzoek en ontwerp Activiteitenplan Activiteit I: onderzoek naar klinisch redeneren over het inzetten van ehealth Activiteit II: ontwikkeling van de keuzehulp en trainingsmodule Activiteit III: van indiceren naar inzetten

4 4.5.4 Activiteit IV: duurzame borging Activiteit V: kennisdeling en verspreiding Activiteitenplanning Projectorganisatie en management Projectmanagement Projectbemensing Relatie tussen projectvoorstel en bestaande structuren SWOT analyse en maatregelen Prestatie indicatoren RAAK publiek Bijlage 1: Beschrijving van de projectpartners Bijlage 2: CV en publicatieoverzicht van de hoofdonderzoeker Curriculum vitae van hoofdonderzoeker dr.ir. Ruud Janssen Publicatieoverzicht van dr.ir. Ruud Janssen Artikelen in wetenschappelijke tijdschriften Artikelen in conferentie proceedings Boeken

5 Samenvatting In dit project werkt het Lectoraat ICT innovaties in de Zorg van hogeschool Windesheim samen met zorganisaties de ZorgZaak, De Stouwe, en IJsselheem en daarnaast Zorgcampus Noorderboog, Zorgtrainingscentrum Regio Zwolle, Patiëntenfederatie NPCF, VitaalThuis, ActiZ, Vilans, V&VN, Universiteit Twente en het Lectoraat Innoveren in de Ouderenzorg van Windesheim aan het in staat stellen van wijkverpleegkundigen om autonoom en doelmatig, op basis van klinisch redeneren, ehealth te indiceren en in te zetten bij cliënten. De aanleiding voor dit project wordt gevormd door de wijzigingen per 1 januari 2015 in de Zorgverzekeringswet. Wijkverpleegkundigen zijn sindsdien zelf verantwoordelijk voor de indicatiestelling en zorgtoewijzing voor verzorging en verpleging thuis: zij moeten bepalen welke zorg hun cliënten nodig hebben gezien hun individuele situaties, en hoe die zorg het best geleverd kan worden. Zorgverzekeraars leggen hierbij minimumeisen op, o.a. met betrekking tot de inzet van ehealth. Wijkverpleegkundigen hebben op dit moment echter niet of nauwelijks ervaring met het inzetten en toepassen van technologische toepassingen zoals ehealth. Vraagarticulatie leidde tot de volgende praktijkvraagstelling: 1. Hoe kunnen wijkverpleegkundigen worden voorzien in hun informatiebehoefte over ehealth? 2. Hoe kunnen wijkverpleegkundigen worden ondersteund in hun klinisch redeneren over het inzetten van ehealth bij hun cliënten? 3. Hoe kunnen wijkverpleegkundigen worden ondersteund bij het inzetten van ehealth in hun zorgproces? Het project levert hiertoe drie bijdragen: De eerste bijdrage is een duurzaam geborgde keuzehulp (een app voor tablet of smartphone) waarmee wijkverpleegkundigen toegang hebben tot de benodigde informatie over ehealth toepassingen en die aansluit bij de manier waarop wijkverpleegkundigen zorg indiceren (bijvoorbeeld door relaties te leggen tussen NIC interventies en bijpassende ehealthtoepassingen). Informatievoorziening is niet een afdoende antwoord op de handelingsverlegenheid van de wijkverpleegkundige omdat ehealth sterk in ontwikkeling is en blijft waardoor er altijd een discrepantie zal bestaan tussen de beschikbare en de benodigde informatie. De tweede bijdrage van dit project is daarom kennis over (en inzicht in) het klinisch redeneren over de inzet van ehealth. Deze kennis wordt in het project doorvertaald naar een trainingsmodule die erop is gericht om het klinisch redeneren van wijkverpleegkundigen over het inzetten van ehealth en andere thuiszorgtechnologie bij hun cliënten te versterken. De derde bijdrage van dit project omhelst inbedding van bovengenoemde resultaten in het verpleegkunde onderwijs van onder meer Windesheim en in nascholingstrajecten voor wijkverpleegkundigen. Voor duurzame, bredere inbedding in het onderwijs wordt samengewerkt met regionale zorgonderwijsnetwerken. 5

6 1 Inleiding 1.1 De context: de wijkverpleegkundige en ehealth Extramurale verpleging en verzorging zijn met ingang van 1 januari 2015 onderdeel geworden van de Zorgverzekeringswet. Waar dit voorheen door het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) gebeurde, zijn wijkverpleegkundigen nu zelf verantwoordelijk voor de indicatiestelling en zorgtoewijzing voor verzorging en verpleging thuis. Zij moeten bepalen welke zorg hun cliënten nodig hebben gezien hun individuele situaties en hoe die zorg het best geleverd kan worden: door verzorgenden, mantelzorgers, wijkverpleegkundigen, of andere hulpverleners 1. Hoewel wijkverpleegkundigen zelf verantwoordelijk zijn voor een goede indicatiestelling 2, krijgen zij (of in ieder geval hun zorgorganisaties) hierbij randvoorwaarden opgelegd door de zorgverzekeraars. Dit gebeurt o.a. met betrekking tot het bevorderen van zelfredzaamheid en de inzet van ehealth 3. De Inkoopgids Wijkverpleging 2015 van Zorgverzekeraars Nederland (waarop zorgverzekeraars hun inkoopbeleid baseren) vermeldt bij de minimumeisen voor contractering het volgende 4 : De aanbieder moet in 2015 sturen op volume van geleverde zorg per verzekerde in zorg. De zorgverzekeraar zal dit monitoren. Dit wordt zichtbaar en controleerbaar als volgt vertaald: Zorg wordt waar mogelijk afgebouwd, de zelfredzaamheid van de klant en diens omgeving wordt bevorderd door advies, voorlichting en instructie. [ ] Er wordt gebruik gemaakt van alternatieve oplossingen zoals e health, domotica, etc. voor zover deze alternatieve oplossingen doelmatiger zijn dan de reguliere zorg. Aangezien wijkverpleegkundigen op dit moment niet of nauwelijks ervaring hebben met het inzetten en toepassen van technologische toepassingen zoals ehealth 5, ontstaat hierdoor een duidelijke handelingsverlegenheid. Voor een verdere verdieping van de context verwijzen we de lezer graag door naar hoofdstuk 4 waarin onder meer het overheidsbeleid en de ontwikkelingen binnen de beroepsgroep worden beschreven. 1.2 De aanleiding voor dit project Windesheim heeft in 2015 nascholingstrainingen Verpleegkundig Indiceren verzorgd aan ruim 400 wijkverpleegkundigen van verschillende zorgorganisaties. Tijdens deze trainingen gaven de deelnemende wijkverpleegkundigen aan dat ze niet zijn toegerust om aan bovengenoemde minimumeisen te voldoen. Deze reacties vormden de aanleiding voor verdere vraagarticulatie (focusgroep en vervolginterviews) waarin wijkverpleegkundigen aangaven dat ze kampen met een groot informatie en kennistekort bij het klinisch redeneren 6 over, en het inzetten van, ehealth. Dit vraagarticulatieproces en de uitkomsten ervan worden beschreven in het volgende hoofdstuk. 1 Van Straalen L. & De Bont M. (2014). Wijkverpleegkundig indiceren kan niet zonder klinisch redeneren. TLVW, 14(2): Jonkers A. (2014). De nieuwe wijkverpleegkundige anno TLVW, 14(3): ehealth wordt gedefinieerd als het gebruik van nieuwe informatie en communicatietechnologieën, en met name Internettechnologie, om gezondheid en gezondheidszorg te ondersteunen of te verbeteren. Bron: Ordening in de wereld van ehealth. Den Haag: Nictiz, Inkoopgids wijkverpleging Zeist: Zorgverzekeraars Nederland, Kennissynthese: de wijkverpleegkundige van vandaag en morgen. Utrecht: Nivel, Het continu procesmatig gegevens verzamelen en analyseren gericht op het vaststellen van vragen en problemen van de zorgvrager, en het kiezen van daarbij passende zorgresultaten en interventies. Bron: Bachelor Nursing Landelijk Overleg Opleidingen Verpleegkunde,

7 2 Vraagarticulatie 2.1 Het vraagarticulatieproces Ruim 400 wijkverpleegkundigen van onder meer zorgorganisaties Icare, Meander, IJsselheem en Oosterlengte volgden in 2015 nascholingstrainingen Verpleegkundig Indiceren 7 bij Windesheim. Tijdens deze trainingen gaven de deelnemende wijkverpleegkundigen aan dat ze niet zijn toegerust om ehealth te indiceren. Hun vragen en opmerkingen hieromtrent vormden de aanleiding voor verdere vraagarticulatie met wijkverpleegkundigen en alle stakeholders daar om heen, bestaande uit: 27 mei 2015: focusgroep met zes wijkverpleegkundigen (allen hbo opgeleid) van zorgorganisaties De Stouwe en de ZorgZaak, gemodereerd door drie onderzoekers van het lectoraat ICT innovaties in de Zorg (Hilco Prins, Ingrid Eisenberg en Marike Hettinga). In het gesprek is achtereenvolgens ingegaan op de werkwijze rond wijkverpleegkundig indiceren, hoe hulpmiddelen zoals ehealth worden geïndiceerd, en vragen en problemen waarmee de wijkverpleegkundige wordt geconfronteerd bij het indiceren van ehealth. Tot slot is er gesproken over wensen en eisen van de wijkverpleegkundigen ten aanzien van mogelijke vormen van ondersteuning bij het indiceren van ehealth. 2 juli 2015: toetsing van de gearticuleerde vragen en verdere vraagarticulatie tijdens werkgroepbijeenkomst ehealth en Domotica van Zorgcampus Noorderboog 21 juli 2015: vraaggesprek met Pim Ketelaar (senior health innovator bij VitaalThuis/VitaValley) 23 juli 2015: vraaggesprek met Margo Brands en Loes Bierma (respectievelijk senior beleidsmedewerker en product manager bij Patiëntenfederatie NPCF) 30 juli 2015: vraaggesprek met Annemiek Mulder, senior beleidsmedewerker bij de brancheorganisatie voor zorgondernemers ActiZ 14 augustus 2015: vraaggesprek met Paulien den Bode, adviseur innovatie bij de beroepsvereniging voor verpleegkundigen en verzorgenden V&VN 17 augustus 2015: vraaggesprek met Jan Thie, senior project manager bij het kenniscentrum voor langdurende zorg Vilans 20 augustus 2015: bijeenkomst van het Zorgtrainingscentrum Regio Zwolle waarbij meerdere zorgorganisaties en onderwijsinstellingen aanwezig waren 2.2 De gearticuleerde vragen en behoeften Bij het indiceren baseren wijkverpleegkundigen zich op het verpleegkundig proces (bestaande uit de stappen anamnese, diagnose, doelen, interventies, uitvoering en evaluatie) waarin het klinisch redeneren een centrale plaats inneemt: Meestal kom je erachter dat er een zelfzorgtekort is in wassen, kleden, noem maar op. Daar formuleer je een doel op en aan de hand van dat doel ga je acties bedenken. Dus wat kan de cliënt zelf en waar heeft hij ondersteuning bij nodig. Die ondersteuning komt dan bij de acties in het zorgplan. Ze baseren zich hierbij op standaarden zoals Gordon, NANDA, NIC, NOC, of Carpenito, maar maken de zorg voor een cliënt wel steeds op maat: Ik gebruik Carpenito echt als ondersteuning: waar kom je op uit en wat kun je daarbij gebruiken en hoe kun je het inzetten. Ik neem het niet letterlijk over zoals het erin staat, je moet het wel passend maken voor een cliënt. Hetzelfde geldt in principe voor ehealth: Interventies moet je toch persoonlijk maken in een zorgplan. Als we weten wat de mogelijkheden zijn van ehealth dan kunnen we dat erin zetten. De reactie op de eis van de zorgverzekeraars het inzetten van ehealth waar dit doelmatiger is is echter kort: Wij moeten dit nu wel doen, maar wij kunnen dit nog helemaal niet. ehealth zat niet in de scholing die we hebben gehad. De wijkverpleegkundigen waarmee is gesproken, zetten ehealth op dit moment nog zeer beperkt in. Ze beperken zich tot de mogelijkheden die door hun organisaties worden aangeboden: bij de een is dit persoonsalarmering en bewegingssensoren, bij de ander beeldcommunicatie en (vooruitlopend op het moment dat dit zal worden aangeboden) telemedicatie. Onbekendheid met het bredere aanbod en de mogelijkheden van ehealth spelen hen allen parten: Je hoort nog heel weinig over ehealth. Ik heb laatst wel een keer een documentaire gezien. en Ik heb laatst wel wat gelezen in Nursing over ehealth. Ook hun cliënten (meest 85 plussers) weten niet of nauwelijks van het bestaan van ehealth en nemen zelden het initiatief. Het informatiegebrek leidt bij de wijkverpleegkundigen tot onzekerheid: Ik denk dat we overspoeld gaan worden. Je kan niet alles overal van weten. En hoe scheid je dan het kaf van het koren? Gevraagd naar de informatie waar ze behoefte aan hebben, geven ze aan vooral behoefte te hebben aan de ervaringen van andere verpleegkundigen en cliënten: Ik zou willen weten hoe cliënten het zelf ervaren. Niet alleen vanuit [de producent] want die zijn er heel goed in om het te promoten. Er is tevens behoefte aan informatie over best practices, voor en nadelen, indicaties en contra indicaties en (in mindere mate) aan evidence: Ik ben wel gevoelig voor wetenschappelijke evidence, maar ik denk dat het heel verschillend is per persoon. De wijkverpleegkundigen gaven ook aan wat hun wensen zijn voor mogelijke vormen van ondersteuning: een workshop of training die is gericht op het klinisch redeneren ten aanzien van het inzetten van ehealth zouden ze op prijs stellen. Daarnaast lijkt het hen ook erg handig om een app te hebben die aansluit op de NIC interventies binnen Carpenito en die op die manier de link legt naar passende ehealth toepassingen. Als een soort keuzehulp: Wij weten op dit moment heel erg weinig. We zouden willen weten wat de mogelijkheden zijn van ehealth. Welke toepassingen zijn er voor welke zorgindicaties? En dan ook voor welke cliënten het wel of niet geschikt is en wat de voor en nadelen zijn. De wijkverpleegkundigen zien een app voor zich die ze ter plekke bij de cliënt kunnen 7 Zie en studie/opleidingen en cursussen/gezondheid en welzijn/verpleegkundig indiceren. 7

8 raadplegen: Het mooist is als er iets komt met informatie dat je ter plekke bij de cliënt kunt raadplegen want je wilt niet op een later moment erop terug hoeven komen. Direct op de hoogte zijn van alles is het meest professioneel. De door de wijkverpleegkundigen gearticuleerde vragen zijn in de bovengenoemde bijeenkomsten en vraaggesprekken nader getoetst. Hieruit bleek dat deze vragen breed worden herkend en als uiterst relevant worden beoordeeld. De gesprekken zijn voor de genoemde partijen aanleiding geweest om zich aan dit project te verbinden. Directeur Ruud Slot van de ZorgZaak onderschreef de bevindingen van de vraagarticulatie bijvoorbeeld als volgt: Nieuwe toepassingen moeten ons allen helpen om de zorg efficiënter en kwalitatief beter te organiseren. Dit vraagt van een indicerend wijkverpleegkundige op z n minst dat deze weet heeft van (een aantal) bewezen toepassingen in de zorg op het gebied van ehealth. Dat ze weet waar ze het zelf voor kan gebruiken. En welke ondersteuningsmogelijkheden dit biedt voor de cliënt en diens omgeving om mede het zelfmanagement te vergroten. 2.3 De uitkomsten van het vraagarticulatieproces: praktijkvraagstelling en doelstelling Samenvattend stellen de wijkverpleegkundigen zowel kennisvragen als handelingsvragen rond het indiceren en inzetten van ehealth: Kennisvragen: Welke mogelijke toepassingen van ehealth zijn er? Wat zijn de best practices? Wat zijn de indicaties en contraindicaties? Wat zijn de ervaringen van andere verpleegkundigen en cliënten? Welke evidence (d.w.z. bewijslast voor de effectiviteit) is er? Handelingsvragen: Hoe schat ik in of ehealth doelmatiger is dan de reguliere zorg? Hoe neem ik een ehealth toepassing op in het zorgproces? Hoe zetten de cliënt en ik de toepassing effectief in? Deze vragen zijn als volgt vertaald in deze drie praktijkvragen: 1. Hoe kunnen wijkverpleegkundigen worden voorzien in hun informatiebehoefte over ehealth? 2. Hoe kunnen wijkverpleegkundigen worden ondersteund in hun klinisch redeneren over het inzetten van ehealth bij hun cliënten? 3. Hoe kunnen wijkverpleegkundigen worden ondersteund bij het inzetten van ehealth in hun zorgproces? Deze drie vragen vormen tezamen de praktijkvraagstelling waaruit de doelstelling van dit project voortvloeit: het in staat stellen van wijkverpleegkundigen om autonoom en doelmatig, op basis van klinisch redeneren, ehealth te indiceren en in te zetten bij cliënten. 8

9 3 Netwerkvorming 3.1 Samenstelling van het consortium Het consortium dat dit onderzoek uitvoert, wordt aangevoerd door het lectoraat ICT innovaties in de Zorg van Windesheim en bestaat uit vijf typen partijen die gezamenlijk alle aspecten van het project beheersen: onderzoek, ontwerp, ontwikkeling en evaluatie van keuzehulp en trainingsmodule, borging van resultaten in het onderwijs en de beroepspraktijk, en disseminatie. In onderstaande figuur zijn deze vijf typen partijen met verschillende kleuren weergegeven en staan hun rollen en bijdragen beschreven. De deelnemende partijen hebben de volgende belangen bij dit project: Kennisinstellingen (donkerblauw): voor Windesheim is het belang van dit project tweeledig: enerzijds is dit het versterken van de expertise rond het implementatieproces en de toepassing van ehealth (kernthema s van het penvoerende lectoraat ICT innovaties in de Zorg), anderzijds is dit het versterken van de inbedding van het thema ehealth in het Verpleegkunde onderwijs. Voor de Universiteit Twente is het belang het versterken en valideren van de expertise rond het ontwerp en ontwikkelproces van ehealth die binnen het Centre for ehealth & Wellbeing Research is opgebouwd. Voor de drie deelnemende zorgorganisaties IJsselheem, De Stouwe en de ZorgZaak (lichtblauw) is het belang van dit project dat het hen helpt om te voldoen aan de inkoopeisen voor wijkverpleegkundige zorg van de zorgverzekeraars. Omdat wijkverpleegkundigen een cruciale rol spelen bij het invullen van deze eisen, willen deze organisaties hun wijkverpleegkundigen hierin zoveel mogelijk ondersteunen. Patiëntenfederatie NPCF en VitaalThuis (oranje) maken zich sterk voor bredere implementatie van ehealth binnen de zorg. Voor hen is het belang van dit project dat hun eigen ehealth keuzegidsen worden ontsloten voor een nieuwe doelgroep (wijkverpleegkundigen), dat deze gidsen hierdoor vaker zullen worden geraadpleegd, en dat de erin opgenomen ehealthtoepassingen hierdoor vaker zullen worden toegepast binnen de zorg. Bij Zorgcampus Noorderboog en Zorgtrainingscentrum Zwolle (geel) zijn diverse zorginstellingen, onderwijsinstellingen en lokale overheden aangesloten. Voor hen is het belang van dit project dat het hen in staat stelt om (wijk )verpleegkundigen op te leiden en na te scholen volgens de laatste inzichten, om ze daarmee optimaal voor te bereiden op toekomstige ontwikkelingen binnen de zorg. Voor de drie organisaties die zich sterk maken voor de ontwikkeling van de branche en het beroep (ActiZ, V&VN, Vilans, groen) is het belang van dit project dat het kennis en hulpmiddelen genereert voor de beroepsgroep en de branche, waardoor deze beter zijn voorbereid op de toekomst. Voor een algemene beschrijving van de projectdeelnemers zie de Bijlage 1. 9

10 3.2 Aansluiting bij regionale speerpunten en landelijke innovatiethema s Het project levert een belangrijke bijdrage aan de realisatie van de derde van de drie ehealth ambities van minister Schippers en staatssecretaris Van Rijn 8 : Binnen vijf jaar heeft iedereen die zorg en ondersteuning thuis ontvangt de mogelijkheid om desgewenst via een beeldscherm 24 uur per dag met een zorgverlener te communiceren. Naast beeldschermzorg wordt hierbij ook domotica ingezet. Dit draagt eraan bij dat mensen langer veilig thuis kunnen wonen. Om deze ambitie te realiseren is het noodzakelijk dat wijkverpleegkundigen en andere zorgverleners weten hoe en wanneer ze beeldschermzorg en domotica effectief kunnen inzetten. Het project heeft voorts aansluiting bij twee regionale initiatieven waarbinnen het lectoraat ICT innovaties in de Zorg al participeert: Het Health Innovation Park ( In Zwolle e.o., de regio van de penvoerende hogeschool Windesheim, is zorginnovatie een belangrijk thema. Het HIP, dat op 1 januari 2014 van start is gegaan, heeft als doelstelling om zorginstellingen en innovatieve bedrijven in de regio Zwolle bij elkaar te brengen. TechForFuture ( het Centre of Expertise HTSM Oost voortgekomen uit het topsectorenbeleid, heeft als één van de thema s Zorg & Technologie. Het lectoraat ICT innovaties in de Zorg neemt met meerdere projecten deel aan dit CoE, waaronder het onlangs afgeronde project Hightech@home. 3.3 Ambities en doelstellingen van het consortium De doelstelling van de partijen in dit project is om wijkverpleegkundigen in staat te stellen om autonoom en doelmatig, op basis van klinisch redeneren, ehealth te indiceren en in te zetten bij cliënten. Hiertoe levert het project drie bijdragen: De eerste bijdrage van dit project is een keuzehulp (een app voor tablet of smartphone) waarmee wijkverpleegkundigen toegang hebben tot de benodigde informatie over ehealth toepassingen en die aansluit bij de manier waarop wijkverpleegkundigen zorg indiceren (bijvoorbeeld door relaties te leggen tussen NIC interventies en bijpassende ehealth toepassingen). Het is belangrijk dat de keuzehulp en de achterliggende informatie up to date gehouden worden; ze zullen daarom duurzaam geborgd moeten zijn. Om aan deze voorwaarde te voldoen, wordt samengewerkt met partijen die een overzicht van ehealth toepassingen hebben ontwikkeld of aan het ontwikkelen zijn, zoals Patiëntenfederatie NPCF (Digitale ZorgGids 9 en Zorgkaart Nederland 10 ) en VitaValley (dat met het VitaalThuis consortium 11 een Keuzegids Thuiszorgtechnologie ontwikkelt) en waar mogelijk ook andere partijen. De samenwerking zal zich richten op het, via de keuzehulp, ontsluiten van de informatie in deze overzichten zodanig dat deze door de wijkverpleegkundige binnen de indicatiestelling kan worden gebruikt. Praktische toepasbaarheid en gebruiksvriendelijkheid van de keuzehulp worden gewaarborgd doordat deze middels participatief ontwerp samen met wijkverpleegkundigen van zorgorganisaties De Stouwe, de ZorgZaak en IJsselheem zal worden ontwikkeld. Informatievoorziening is niet een voldoende antwoord op de handelingsverlegenheid van de wijkverpleegkundige. ehealth is en blijft sterk in ontwikkeling waardoor er altijd een discrepantie zal bestaan tussen de beschikbare en de benodigde informatie. Het opstellen van een zorgplan voor een cliënt is bovendien altijd maatwerk, en de verpleegkundige zal per situatie de doelmatigheid en effectiviteit van de inzet van ehealth moeten beoordelen. Ten slotte is ehealth niet alleen een hulpmiddel, maar vaak ook een interventie (bijvoorbeeld als het wordt ingezet om de gezondheidstoestand van een cliënt te monitoren). Een verpleegkundige moet in die gevallen ook kritisch kunnen blijven volgen wat de ehealth toepassing met het zorgproces doet. De tweede bijdrage van dit project is daarom kennis over (en inzicht in) het klinisch redeneren over de inzet van ehealth. Deze kennis wordt in het project doorvertaald naar een trainingsmodule die erop is gericht om het klinisch redeneren van wijkverpleegkundigen over het inzetten van ehealth en andere thuiszorgtechnologie bij hun cliënten te versterken. De derde bijdrage van dit project omhelst inbedding van bovengenoemde resultaten in het verpleegkunde onderwijs van Windesheim (o.a. binnen het Zorg op Afstand Skillslab) en in nascholingstrajecten voor wijkverpleegkundigen. Hiertoe zullen docenten Verpleegkunde van Windesheim actief worden betrokken bij het onderzoek en de ontwikkeling van keuzehulp en trainingsmodule. Voor duurzame inbedding in het onderwijs zal worden samengewerkt met Zorgcampus Noorderboog en het Zorgtrainingscentrum Regio Zwolle (beiden samenwerkingsverbanden van zorgorganisaties, onderwijsinstellingen en lokale overheden). Om de keuzehulp en trainingsmodule stevig te borgen en landelijk beschikbaar te maken voor de doelgroep, wordt samengewerkt met V&VN (de beroepsvereniging voor verpleegkundigen en verzorgenden), ActiZ (de brancheorganisatie voor zorgondernemers) en Vilans (het kenniscentrum voor langdurende zorg). 3.4 Inbreng expertise Het lectoraat ICT innovaties in de Zorg van Windesheim levert de projectleider en de leider van het wetenschappelijk onderzoeksteam. Daarnaast voert het lectoraat in alle fasen onderzoek uit en zorgt het voor kenniscirculatie en disseminatie. Het lectoraat Innoveren in de Ouderenzorg levert een senior onderzoeker Verpleegkunde met specifieke expertise over verpleegkundige indicatiestelling. Docenten verpleegkunde zijn betrokken bij het onderzoek en bij de ontwikkeling van modules voor het verpleegkunde onderwijs en voor nascholingstrajecten. De Universiteit Twente draagt bij door wetenschappelijke advisering over het ontwikkelingstraject. 8 Schippers E. & Van Rijn M. Kamerbrief over e health en zorgverbetering. Den Haag: Ministerie van VWS,

11 Wijkverpleegkundigen van De Stouwe, de ZorgZaak en IJsselheem participeren actief in het onderzoek door deelname aan interviews en focusgroepen, en aan het participatief ontwerp van keuzehulp en trainingsmodule. VitaalThuis en NPCF dragen bij aan de duurzame borging van de informatie in de keuzehulp en aan de ontwikkeling van de keuzehulp. Zorgcampus Noorderboog, Zorgtrainingscentrum Regio Zwolle, ActiZ, V&VN en Vilans leveren een bijdrage aan de borging en disseminatie van de resultaten van het project, onder andere bij het evalueren, aanbieden en verspreiden van keuzehulp en trainingsmodule. 3.5 Bijdrage aan de strategische doelstellingen Dit onderzoek draagt direct bij aan het realiseren van de (strategische) doelstellingen van Windesheim, met ruim studenten en meer dan medewerkers één van de grotere hbo instellingen van Nederland. Praktijkgericht onderzoek dat ten goede komt aan de beroepspraktijk en aan het onderwijs maakt nadrukkelijk deel uit van de strategische agenda van Windesheim (Reiken naar de Top, Windesheim, 2012). Binnen deze strategische agenda zijn verbinding met het werkveld en innovatie belangrijke speerpunten. Als regionale hogeschool sluit Windesheim ook aan bij de strategische agenda van de regio en diverse publiek private samenwerkingsverbanden, zoals de Human Capital Agenda, de Zwolle Economic Board en Kennispoort regio Zwolle Kampen. Intensieve samenwerking met het werkveld van de opleiding past in het strategische beleid van Windesheim waarbij ICT en zorg twee centrale thema s zijn. ehealth is één van de twee speerpunten van het hernieuwd op te zetten curriculum van de opleiding Verpleegkunde. De resultaten van dit project leveren een belangrijke bijdrage aan de invulling van dit speerpunt, hetgeen een belangrijke taak is van het penvoerend lectoraat ICT innovaties in de Zorg. 3.6 Borging van de duurzaamheid Het is cruciaal dat de informatie waarop de keuzehulp is gebaseerd, up to date gehouden wordt. Patiëntenfederatie NPCF beschikt met de Digitale ZorgGids en de Zorgkaart Nederland over een uitgebreid en actueel informatieaanbod over ehealth, terwijl het VitaalThuisconsortium momenteel een Keuzegids Thuiszorgtechnologie ontwikkelt. Naast deze partijen zullen waar mogelijk ook andere aanbieders van ehealth overzichten worden benaderd. De samenwerking zal zich richten op het, via de keuzehulp, ontsluiten van de informatie in deze overzichten. De keuzehulp zal aansluiten bij de manier waarop wijkverpleegkundigen indiceren, bijvoorbeeld door relaties te leggen tussen NIC interventies en bijpassende ehealth toepassingen. Om deze partijen te ondersteunen, zal worden onderzocht hoe een levensvatbaar business model voor het actueel en volledig houden van de informatievoorziening eruit ziet. Voor een duurzame borging wordt voorts samengewerkt met ActiZ, V&VN en Vilans, waarbij keuzehulp en trainingsmodule via de kanalen van deze partijen toegankelijk zullen worden gemaakt. Praktische toepasbaarheid en gebruiksvriendelijkheid van de keuzehulp worden gewaarborgd doordat deze in intensieve samenwerking met wijkverpleegkundigen van de deelnemende zorgorganisaties wordt ontwikkeld. Duurzaamheid wordt daarnaast ondersteund door zorgvuldige vraagarticulatie en vraagsturing. Zo is in het voortraject niet alleen aandacht geweest voor de handelingsverlegenheid, maar is er ook al gevraagd naar gewenste inhoud en vorm van resultaten om een zo stevig mogelijke borging te creëren. Voor duurzame inbedding van de resultaten in het verpleegkunde onderwijs en in nascholingstrajecten voor wijkverpleegkundigen zullen docenten verpleegkunde van Windesheim actief worden betrokken bij het onderzoek en de ontwikkeling van keuzehulp en trainingsmodule. Het Zorg op Afstand Skillslab van Windesheim biedt hiertoe een uitstekende omgeving. Voor duurzame inbedding in het onderwijs zal voorts worden samengewerkt met Zorgcampus Noorderboog en het Zorgtrainingscentrum Regio Zwolle. 11

12 4 Onderzoeksplan 4.1 Aanleiding: ontwikkelingen in beleid en praktijk Het overheidsbeleid en de nieuwe wijkverpleegkundige Extramurale verpleging en verzorging zijn met ingang van 1 januari 2015 overgeheveld van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) naar de Zorgverzekeringswet (Zvw), waar ze vallen onder de aanspraak wijkverpleging. Volgens de Zvw omvat extramurale verpleging zorg zoals verpleegkundigen en verzorgenden die plegen te bieden, waarbij die zorg verband houdt met de behoefte aan de geneeskundige zorg of een hoog risico daarop en niet gepaard gaat met verblijf 12. Waar dit onder de AWBZ door het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) gebeurde, zijn wijkverpleegkundigen binnen de Zvw nu zelf verantwoordelijk voor de indicatiestelling en zorgtoewijzing voor verzorging en verpleging thuis. Zij moeten bepalen welke zorg hun cliënten nodig hebben gezien hun individuele situaties en hoe die zorg het best geleverd kan worden: door verzorgenden, mantelzorgers, wijkverpleegkundigen, of andere hulpverleners 13. De wijkverpleegkundige is daarmee, net als de huisarts, de eerste toegang tot professionele zorg en een verbindende schakel tussen zorgvragers en aanbieders binnen de domeinen zorg, wonen en welzijn 14. Meer zelfzorg en meer doelmatigheid zijn belangrijke doelstellingen die beleidsmakers hebben bij deze veranderingen. Omdat het aantal ouderen en chronisch zieken blijft toenemen, moeten de kosten van langdurige zorg worden afgeremd. Preventie, zelfredzaamheid en de inzet van ehealth spelen hierbij een belangrijke rol. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de drie ehealth ambities van minister Schippers en staatssecretaris Van Rijn 15 : 1. Binnen 5 jaar heeft 80% van de chronisch zieken direct toegang tot bepaalde medische gegevens, waaronder medicatie informatie, vitale functies en testuitslagen, en kan deze desgewenst gebruiken in mobiele apps of internetapplicaties. [ ] 2. Van de chronisch zieken (diabetes, COPD) en kwetsbare ouderen kan 75% die dit wil en hiertoe in staat is, binnen 5 jaar zelfstandig metingen uitvoeren, veelal in combinatie met gegevensmonitoring op afstand door de zorgverlener. [ ] 3. Binnen vijf jaar heeft iedereen die zorg en ondersteuning thuis ontvangt de mogelijkheid om desgewenst via een beeldscherm 24 uur per dag met een zorgverlener te communiceren. Naast beeldschermzorg wordt hierbij ook domotica ingezet. Dit draagt eraan bij dat mensen langer veilig thuis kunnen wonen. Bij de realisatie van deze ambities is een belangrijke rol weggelegd voor de wijkverpleegkundige: zij is verantwoordelijk voor het indiceren van zorg, en is daarmee een belangrijke factor bij het bevorderen van zelfredzaamheid en de inzet van ehealth. Zorgverzekeraars Nederland heeft het overheidsbeleid daarom vertaald naar concrete inkoopvoorwaarden. In de Inkoopgids Wijkverpleging 2015 waarop zorgverzekeraars hun inkoopbeleid baseren staat bij de minimumeisen het volgende vermeld 16 : De aanbieder moet in 2015 sturen op volume van geleverde zorg per verzekerde in zorg. De zorgverzekeraar zal dit monitoren. Dit wordt zichtbaar en controleerbaar als volgt vertaald: zorg wordt waar mogelijk afgebouwd, de zelfredzaamheid van de klant en diens omgeving wordt bevorderd door advies, voorlichting en instructie. [ ] er wordt gebruik gemaakt van alternatieve oplossingen zoals e health, domotica, etc. voor zover deze alternatieve oplossingen doelmatiger zijn dan de reguliere zorg Ontwikkelingen binnen de beroepsgroep en het onderwijs In 2012 verscheen, als voorbereiding van de beroepsgroep op de toekomst, het Beroepsprofiel verpleegkundige 17. Hierin worden de CanMEDS competentiegebieden 18 gebruikt als basis voor het omschrijven van de gewenste vaardigheden van de verpleegkundige in Het rapport Expertisegebied wijkverpleegkundige 19, dat korte tijd later verscheen en hierop voortbouwt, heeft veel aandacht voor het bevorderen van preventie en zelfredzaamheid door de wijkverpleegkundige. Tevens is er aandacht voor de inzet van ICT en ehealth door de wijkverpleegkundige: zij is in staat om te gaan met ehealth, internet en mobiele telefonie, en biedt zorg op afstand als 12 Bron: Inkoopgids wijkverpleging Zeist: Zorgverzekeraars Nederland, Van Straalen L. & De Bont M. (2014). Wijkverpleegkundig indiceren kan niet zonder klinisch redeneren. TLVW, 14(2): Bron: Kennissynthese. De wijkverpleegkundige van vandaag en morgen. Utrecht: Nivel, Schippers E. & Van Rijn M. Kamerbrief over e health en zorgverbetering. Den Haag: Ministerie van VWS, Inkoopgids wijkverpleging Zeist: Zorgverzekeraars Nederland, Beroepsprofiel verpleegkundige. Utrecht: V&V2020, Zie ook 19 Expertisegebied wijkverpleegkundige. Utrecht: V&VN,

13 aanvulling op het persoonlijk contact met de patiënt. Opvallend is dat het profiel vooral de communicatie en organisatieaspecten van ehealth benoemt, en minder ingaat op zorg gerelateerde aspecten (ehealth als een interventie of interventiemiddel). Vanaf 2016 zullen wijkverpleegkundigen opgeleid worden volgens het nieuwe HBO V opleidingsprofiel, de Bachelor Nursing De BN2020 gaat weer een stap verder in de aandacht voor ehealth en noemt verspreid over het document een aantal aspecten: het inzetten van domotica, ehealth en robotica bij het uitvoeren van zorg; het toepassen van de nieuwste ICT en het bieden van zorg op afstand als aanvulling op het persoonlijk contact; het bevorderen van gezond gedrag door voorlichting via ehealth; en het lokaal toepasbaar maken van zorgtechnologie. De rol van ehealth in de BN2020 is desalniettemin beperkt. Het rapport Verpleegkundige ehealth taken en daarvoor benodigde competenties 21 bouwt voort op de BN2020 en geeft een overzicht van 14 verpleegkundige taken die met ehealth kunnen worden uitgevoerd, inclusief welke kennis, vaardigheden en houding nodig zijn om de taak te kunnen uitvoeren. De taken kunnen volgens de auteurs als uitgangspunt worden gebruikt bij de vertaling van de BN2020 naar het onderwijs, en betreffen vooral het toepassen van ehealth door verpleegkundige (en/of patiënt) en het geven van voorlichting of instructie over ehealth door de verpleegkundige. In E skills voor zorgprofessionals 22 noemen De Vries en Gielen een tiental vaardigheden die als essentieel worden ervaren om als zorgprofessional effectief te kunnen werken met ehealth. Van de genoemde vaardigheden zijn er twee in deze context zeer relevant: Het begrijpen en verwoorden van de inzet van ICT: het hebben van voldoende inzicht in de werking van ICT binnen het zorgproces, om die werking (en het nut ervan) in eigen woorden te kunnen uitleggen aan collega s, cliënten en mantelzorgers. Afweging e zorg versus face to face zorg: het kunnen inschatten wanneer technologische toepassingen op verantwoorde wijze ingezet kunnen worden voor diagnose en behandeling. Hiertoe behoort ook het kunnen inschatten of cliënten geschikt zijn voor behandeling op afstand en het kunnen beoordelen of er mogelijkheden zijn om ehealth toepassingen in te zetten. De Vries en Gielen bepleiten het belang voor zorgprofessionals, zorginstellingen en opleidingen om in de komende jaren te werken aan de opbouw van de door hen genoemde vaardigheden De weerbarstige praktijk: belemmeringen bij de inzet van ehealth Hoewel, strikt genomen, de zorgaanbieder wordt aangesproken door de zorgverzekeraar, en niet de wijkverpleegkundige, is het duidelijk dat hier voor hen een belangrijke opdracht ligt. Maar zijn zij hierop voorbereid? Cijfers voor specifiek de wijkverpleegkundige ontbreken, maar uit de ehealth monitor blijkt dat twee vijfde van de verpleegkundigen belemmeringen ervaart bij het toepassen van ICT in de zorg voor hun patiënten. Gebrek aan tijd om zich te verdiepen in de toepassingen is hiervoor de belangrijkste reden, maar ook een gebrek aan kennis en vaardigheden en onvoldoende technische ondersteuning. De opstellers van het rapport adviseren de ehealth deskundigheid onder zorgverleners te vergroten, onder andere door het uitwisselen van praktijkervaring en best practices. In de NIVEL kennissynthese De wijkverpleegkundige van vandaag en morgen 24 wordt geconcludeerd dat het bevorderen van zelfmanagement van cliënten door het gebruik van nieuwe technologieën, zoals ehealth en andere internettoepassingen, nog door relatief weinig wijkverpleegkundigen wordt gedaan. De onderzoekers adviseren om goede voorbeelden onder de aandacht van wijkverpleegkundigen te brengen. Ze benadrukken het belang van bijscholing voor de huidige generatie wijkverpleegkundigen ten aanzien van preventie, zelfmanagementbevordering en het gebruik van ehealth Indiceren: klinisch redeneren en evidence based practice t.a.v. ehealth In Normen voor indiceren en organiseren van verpleging en verzorging in de eigen omgeving 25 worden zes normen beschreven waaraan de indicatiestelling door de wijkverpleegkundige dient te voldoen. De normen vermelden onder andere dat het indiceren dient plaats te vinden op basis van professionele autonomie, dat het is gericht op het versterken van de zelfredzaamheid van cliënten, en dat het indiceren plaatsvindt op basis van het verpleegkundig proces, in het bijzonder het klinisch redeneren. Daarnaast dienen verpleegkundigen zoveel mogelijk evidence based te werken. Klinisch redeneren en evidence based practice zijn kernelementen in het werk van elke verpleegkundige en in het Beroepsprofiel Verpleegkundige 26 en de Bachelor Nursing wordt er veel aandacht besteed aan de benodigde competenties. 20 Bachelor Nursing Landelijk Overleg Opleidingen Verpleegkunde, Verpleegkundige ehealth taken en daarvoor benodigde competenties. Utrecht: Hogeschool Utrecht, De Vries E. & Gielen M. E skills voor zorgprofessionals. Nijmegen: Hogeschool van Arnhem Nijmegen, Op naar meerwaarde! ehealth monitor Den Haag en Utrecht: Nictiz en NIVEL, Bron: Kennissynthese. De wijkverpleegkundige van vandaag en morgen. Utrecht: Nivel, Normen voor indiceren en organiseren van verpleging en verzorging in de eigen omgeving. Utrecht: V&VN, Beroepsprofiel verpleegkundige. Utrecht: V&V2020, Bachelor Nursing Landelijk Overleg Opleidingen Verpleegkunde,

14 Klinisch redeneren wordt in het Beroepsprofiel Verpleegkunde gedefinieerd als het continue proces van gegevensverzameling en analyse gericht op de vragen en problemen van een individu en diens naasten, in relatie tot ziekte en gezondheid. 28 Het redeneerproces is cyclisch en bestaat uit zes stappen: anamnese, diagnose, planning van resultaten, planning van interventies, uitvoering en evaluatie. Verpleegkundigen kunnen bij het klinisch redeneren gebruik maken van drie nauw met elkaar verbonden standaardclassificaties: NANDA (voor diagnosen), NIC (voor interventies), en NOC (voor resultaten). Zo classificeert de NIC elke handeling die een verpleegkundige uitvoert ten behoeve van een patiënt 29. Evidence based practice is klinische besluitvorming door de verpleegkundige waarbij deze wetenschappelijke kennis, ervaringskennis en de preferenties van de patiënt meeneemt bij de vaststelling van, voor deze patiënt, effectieve zorg. Het besluitvormingsproces bevat de volgende stappen: het vertalen van een klinisch probleem naar een beantwoordbare vraag, het zoeken naar literatuur, het beoordelen van de gevonden literatuur op toepasbaarheid en kwaliteit, het toepassen van het gevonden resultaat in de praktijk, en tenslotte de evaluatie van het resultaat 30. Twee factoren belemmeren echter het toepassen van klinisch redeneren en evidence based practice ten aanzien van ehealth: Er zijn niet of nauwelijks hulpmiddelen beschikbaar om het klinisch redeneren over het inzetten van ehealth te ondersteunen. Zo bevat de NIC classificatie geen overzicht van ehealth gebaseerde interventies. Ook het rapport Hulpmiddelen voor het indiceren en organiseren van zorg: een overzicht voor wijkverpleegkundigen 31 van V&VN bevat geen informatie over of verwijzingen naar ehealth. De wetenschappelijke evidence ten aanzien van de meeste ehealth toepassingen is op dit moment nog erg beperkt 32. Bovendien is de wereld van ehealth sterk in ontwikkeling, waardoor wetenschappelijk onderzoek vaak jaren achter de praktijk aan loopt. De ervaringskennis van de verpleegkundige en de preferenties van de patiënt zijn door de onbekendheid met ehealth eveneens niet sterk ontwikkeld 33. Bij wijze van analogie is tijdens de vraagarticulatie gevraagd hoe het indiceren van traditionele hulpmiddelen verloopt. Kenmerk van deze hulpmiddelen is dat ze door de zorgaanbieder via aanbestedingen gedurende enkele jaren bij een vaste leverancier worden ingekocht. Na een nieuwe aanbesteding wordt er door de leverancier voorlichting gegeven, waarna er gedurende de looptijd van de aanbesteding de facto geen veranderingen optreden: de hulpmiddelen zijn bekend, er is betrekkelijk weinig keuze, en wat eenmaal goed bevalt wordt door de verpleegkundigen automatisch vaker ingezet. In deze situatie wordt er dus weinig beroep gedaan op het vermogen van wijkverpleegkundigen om klinisch te redeneren over de inzet van deze hulpmiddelen bij hun cliënten. De verwachting bij de zorgaanbieder is dat dit bij ehealth volledig anders zal zijn: de ontwikkelingen gaan bij ehealth veel sneller, en ehealth is in vergelijking met traditionele hulpmiddelen abstracter en minder pakbaar waardoor het lastiger zal zijn om in te schatten wat de effecten van de inzet zullen zijn. 4.2 De state of the Art Nog geen wetenschappelijk onderzoek naar ehealth in het klinisch redeneerproces Er is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar het klinisch redeneerproces van verpleegkundigen, en hoe dit kan worden ondersteund. Het onderstaande is slechts een zeer summiere weergave omdat dit voorstel vooral is gericht op het (ondersteunen van het) klinisch redeneren waar dit het inzetten van ehealth bij cliënten betreft. Hierover zijn nog geen publicaties beschikbaar; een uitgebreide zoektocht in PubMed/MEDLINE en enkele andere bronnen leverde althans geen relevante resultaten op. Tanner (2006) presenteert op basis van bijna 200 studies een model van het klinisch redeneerproces bestaande uit vijf aspecten 34 : noticing (waarin de verpleegkundige onder andere op basis van waarnemingen, verwachtingen en ervaringen een eerste beeld vormt), interpreting (waarin ze op basis van herkenning of redeneren begrip opbouwt van de situatie en hoe te handelen), responding (waarin geschikte handelingen worden bepaald en in gang gezet), en reflecting (waarin er aandacht is voor de reacties van de patiënt op deze handelingen en deze eventueel worden bijgesteld, en waarin tevens klinisch leren optreedt). Aan de hand van dit model trekt ze o.a. de conclusies dat klinisch redeneren meer wordt beïnvloed door de achtergrond en ervaring van de verpleegkundige dan door objectieve informatie over de situatie van de patiënt. 28 Van Straalen L. & De Bont M. (2014). Wijkverpleegkundig indiceren kan niet zonder klinisch redeneren. TLVW, 14(2): ICT standaarden in de zorg: een praktisch overzicht. Den Haag: Nictiz, Bours, G., Eliens, A. & Strijbol, N. Effectief verplegen: handboek voor evidence based verpleegkundig handelen. : Dwingelo: Kavanah, Hulpmiddelen voor het indiceren en organiseren van zorg: een overzicht voor wijkverpleegkundigen. Utrecht: V&VN, ehealth Effectiveness: does scientific literature provide evidence of the effectiveness of ehealth and what does that mean? Groningen: Hanzehogeschool, Op naar meerwaarde! ehealth monitor Den Haag en Utrecht: Nictiz en NIVEL, Tanner C. (2006). Thinking like a nurse: a research based model of clinical judgment in nursing. Journal of Nursing Education, 45(6):

15 Simmons (2010) geeft op basis van literatuur over de jaren een conceptuele analyse van het begrip klinisch redeneren, dat volgens haar een complex proces is waarin cognitie, meta cognitie (reflectie) en discipline specifieke kennis worden gebruikt om patiëntinformatie te verzamelen en te analyseren, de betekenis ervan te evalueren, om vervolgens op basis hiervan verschillende acties te overwegen 35. Naast herkenning en logica spelen ook ervaring, begrip en intuïtie hierbij een rol. Ze geeft hierbij aan dat deze beschrijving van klinisch redeneren verder geoperationaliseerd zou moeten worden, en dat er aanvullend onderzoek nodig is om te bepalen welke factoren het klinisch redeneren in specifieke situaties beïnvloeden. In Nederland is door Paans e.a. (2012) onderzoek gedaan naar de effecten van ondersteuning van het klinisch redeneren (door middel van handboeken, een gestandaardiseerde anamnese structuur, en een voorgedefinieerde structuur voor het documenteren van de diagnose) en de invloed van andere factoren (zoals de houding ten aanzien van kritisch denken en het kritisch denkvermogen) op de nauwkeurigheid van de gestelde diagnose. Hun conclusie is dat het verbeteren van het kritisch denkvermogen en de houding ten aanzien van kritisch denken een belangrijk middel is om de nauwkeurigheid van de diagnose te verbeteren. Cappelletti e.a. (2014) hebben, acht jaar na het onderzoek van Tanner, een systematic review uitgevoerd van onderzoek dat in de tussenliggende jaren heeft plaatsgevonden naar het klinisch redeneren door verpleegkundigen. Hun conclusie is dat het model van Tanner nog grotendeels overeind staat. Er is in de tussenliggende tijd vooral meer kennis opgedaan over hulpmiddelen om de vereiste vaardigheden te versterken. Uit dit onderzoek komt echter geen eenduidige en effectieve strategie naar voren. Concluderend is de grootste kennislacune dat het klinisch redeneerproces van de verpleegkundige in de literatuur vooral wordt beschreven als een abstract proces, aan de hand van processtappen of fasen of aan de hand van beïnvloedende factoren. Er is weinig tot niets bekend over hoe het redeneerproces concreet verloopt waar het de inzet van ehealth of thuiszorgtechnologie bij cliënten betreft, en hoe dit beter ondersteund kan worden Keuzegidsen en overzichten: wegwijs in de wereld van ehealth? Waarschijnlijk de bekendste ehealth toepassingen in de thuiszorgsituatie zijn beeldzorg, personenalarmering, telemonitoring en telemedicatie. Op het internet zijn diverse overzichten en keuzehulpen te vinden die de geïnteresseerde zorgvrager en zorgverlener wegwijs maken in het aanbod aan ehealth producten en diensten. De meest relevante zijn: De Digitale Zorggids ( van Patiëntenfederatie NPCF. Bevat momenteel ruim 9500 toepassingen die doorzoekbaar zijn op aandoening, thema, of vakgebied. Toepassingen kunnen worden gereviewed door gebruikers en experts. De Hulpmiddelenwijzer ( van kenniscentrum Vilans. Bevat ruim 1100 hulpmiddelengroepen die georganiseerd zijn in zes overkoepelende activiteiten (communicatie, huishouden, mobiliteit, ontspanning, verzorging en wonen). De informatie wordt door medewerkers van Vilans vastgesteld. De Thuisleefgids ( Bevat circa 300 producten die doorzoekbaar zijn op trefwoord en georganiseerd zijn in zes overkoepelende thema s: gezondheid, wonen, voeding, mobiliteit, veiligheid en communicatie. Toepassingen kunnen worden gereviewed door gebruikers en experts. De Woontechniekhulp ( van Stichting Trivici. Bevat circa 100 woontechniekproducten verdeeld in vier categorieën (zorg, veiligheid, comfort en communicatie) of tien producttypen. Bevat beoordelingen van gebruikers. Opvallend is dat de bovenstaande keuzehulpen vooral lijken te zijn opgezet vanuit het perspectief van de (zorg)consument: ze bieden geen of slechts beperkte mogelijkheden om vanuit verpleegkundige diagnosen, doelen of interventies te zoeken naar hulpmiddelen. Hiervoor is er geen voor de hand liggende relatie met de wijkverpleegkundige indicatiestelling. 4.3 Onderzoeksvragen De praktijkvragen die tijdens de vraagarticulatie zijn geïdentificeerd, zijn: 1. Hoe kunnen wijkverpleegkundigen worden voorzien in hun informatiebehoefte over ehealth? 2. Hoe kunnen wijkverpleegkundigen worden ondersteund in hun klinisch redeneren over het inzetten van ehealth bij hun cliënten? 3. Hoe kunnen wijkverpleegkundigen worden ondersteund bij het inzetten van ehealth in hun zorgproces? 35 Simmons, B. (2010). Clinical reasoning: concept analysis. Journal of Advanced Nursing, 66(5):