Gehechtheid en loyaliteit in de Pleegzorg

Transcriptie

1 Vraag DATUM: juni 2012 RESULTATEN info@pleegzorgpanel.nl Gehechtheid en loyaliteit in de Pleegzorg Binnen pleegzorg spelen gehechtheid en loyaliteit een grote rol. Loyaliteit Loyaliteit is een morele verbondenheid, een trouw zijn aan aangegane verbintenissen. Kinderen zijn loyaal naar hun ouders omdat zij de reden zijn van hun bestaan (zijnsloyaliteit). Pleegkinderen hebben meerdere opvoeders. De loyaliteit naar pleegouders (verworven loyaliteit) is anders dan de zijnsloyaliteit naar de ouders. De loyaliteit naar pleegouders groeit langzaam maar zeker door de jaren. Wanneer kinderen niet beide opvoeders (en dus beide vormen van loyaliteit) een duidelijke plek kunnen geven in hun leven, kan het zijn dat zij emotioneel in grote problemen komen. Gehechtheid Hechten is het gevolg van de natuurlijke behoefte van een mens om de nabijheid en veiligheid te zoeken van een of meerdere specifieke personen. Vanuit gehechtheid ontstaat inleving en vertrouwen in andere mensen. Hechtingsrelaties spelen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van een kind. Een goede gehechtheid is essentieel voor de emotionele en sociale ontwikkeling van het kind en helpt een kind om een eigen persoonlijkheid te ontwikkelen. Soms verloopt het hechten niet zoals dit zou moeten. Dit kan komen door problemen bij het kind, maar ook door problemen binnen het gezin of door emotionele problemen bij de ouders. Ook door omstandigheden buiten het kind of gezin kan een hechtingsrelatie verstoord worden, bijvoorbeeld wanneer het kind door omstandigheden langere tijd gescheiden wordt van de ouders. Inleiding In dit verslag leest u de resultaten van twee verschillende vragenlijsten. In het najaar van 2011 is een vragenlijst met als onderwerp Gehechtheid en loyaliteit in de pleegzorg uitgezet onder de leden van het Landelijk Pleegzorg Panel. Naar aanleiding van de resultaten rezen enkele belangrijke vragen die om een antwoord vroegen. Deze zijn in een nieuwe vragenlijst in het voorjaar van 2012 voorgelegd aan de panelleden. De antwoorden bieden u handvatten voor resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 1

2 hoe binnen pleegzorg omgegaan kan worden met vragen rondom loyaliteit en gehechtheid, met name ook op de gebieden deskundigheid en terug naar huis plaatsing. In totaal zijn 75 vragenlijsten ingevuld. De eerste vragenlijst is ingevuld door 42 respondenten, de tweede door 33 respondenten. De meeste van hen zijn pleegouder (66,7%), 10,6% is pleegzorgwerker, 6,7% is ouder van een pleegkind, 4% is gezinsvoogd en 2,6% is eigen kind van pleegouders. 9,3% heeft ingevuld een andere betrokkenheid te hebben, zoals bijvoorbeeld docent, psychotherapeut, beleidsmedewerker of gedragswetenschapper. Inhoud Inleiding 1 Inhoud 2 Belangrijkste conclusies 3 1. Gehechtheid Het belang van aandacht voor gehechtheid binnen pleegzorg 3 1.2: Herkenning problematiek gehechtheid Overleg over gehechtheid Handvatten omgaan met gehechtheid 5 2. Loyaliteit Het belang van aandacht voor loyaliteit binnen pleegzorg Herkenning problematiek loyaliteit Overleg over loyaliteit Handvatten omgaan met loyaliteit 8 3 verschillen in perspectief Analyse van de verschillen Suggesties om om te gaan met de verschillen Deskundigheid en deskundigheidsbevordering Is men voldoende deskundig? Gewenst kennisniveau Manieren om de deskundigheid te vergroten Terug naar huis Samenwerking Loyaliteit binnen het terug naar huisproces Gehechtheid binnen het terug naar huis proces Tips van respondenten om een terug naar huis plaatsing goed te laten verlopen 16 Samenvatting 17 Gehechtheid 17 Loyaliteit 18 Gehechtheid en loyaliteit in het terug naar huis proces 18 resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 2

3 Belangrijkste conclusies Problemen die binnen een pleegzorgplaatsing te maken hebben met gehechtheid en loyaliteit worden volgens pleegouders vaak niet als zodanig herkend. Wanneer problemen m.b.t. gehechtheid en loyaliteit wel worden herkend, wordt er vaak onvoldoende naar gehandeld. Professionals zijn van mening dat de signalen wel voldoende worden herkend. Niet alleen professionals maar íedereen die betrokken is bij pleegzorg zou geschoold moeten zijn met betrekking tot de onderwerpen gehechtheid en loyaliteit. De meeste respondenten geven aan dat in de huidige pleegzorgpraktijk de kennis over gehechtheid en loyaliteit te kort schiet. Pleegouders hebben, naast behoefte aan kennis, vooral behoefte aan handvatten voor hoe zij kunnen handelen wanneer zij te maken hebben met gehechtheid-, en loyaliteit-problematiek. Goed overleg en nazorg helpen om een terug naar huis plaatsing tot een succes te maken. Helaas wordt een dergelijk besluit vaak niet in goed overleg genomen. Om loyaliteitsdilemma s en problematiek hanteerbaar te maken tijdens een terug naar huis plaatsing is het belangrijk het probleem te erkennen, bespreekbaar te maken en voldoende informatie te geven. Een meerderheid van de respondenten vindt het in principe beter om kinderen niet meer terug te plaatsen in het ouderlijk gezin wanneer zij zich gehecht hebben aan leden van het pleeggezin. (Hierbij moet de kanttekening worden geplaatst dat deze vraag niet door biologische ouders is beantwoord.) Er is veel verschil van mening over de vraag wie het beste kan bepalen of een kind zich (goed) gehecht heeft. 1. Gehechtheid 1.1 Het belang van aandacht voor gehechtheid binnen pleegzorg De meeste respondenten geven aan dat gehechtheid een erg grote rol speelt binnen hun functioneren in pleegzorg. Velen vinden in dit verband de veiligheid en de kennis over de voorgeschiedenis erg belangrijk. Ook wordt benoemd dat de (pleeg)ouder zelf veilig gehecht moet zijn wanneer men wil dat het kind zich ook veilig hecht. Enkele respondenten geven aan dat gehechtheid de kern is waar alles om zou moeten draaien. resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 3

4 "Het is een rode draad bij alles wat ik doe: bij het mede bepalen van koersen voor kinderen, bij het volgen van de ontwikkeling van kinderen en in het meedenken met verzorgers over hoe ze met de kinderen omgaan opdat de hechting wordt hersteld en bevorderd.' (pleegzorgwerker) Veel pleegouders krijgen met gehechtheidproblemen te maken. Daarnaast geven betrokkenen binnen pleegzorg aan dat gehechtheid iets is om met elkaar op te bouwen. In het begin is het zoeken naar manieren om gehechtheid te bevorderen. De verwachtingen moeten bij de start van een plaatsing echter niet te hoog zijn: hechting is een langdurig proces. Een pleegouder geeft aan dat hechtingsschade levenslang is. De pleegouder ziet het beperken van de schade als belangrijkste rol van de pleegouder. 'In de loop der jaren heb ik geleerd om niet te veel te verwachten van pleegkinderen wat betreft hechting. Ik heb er geen last van als kinderen moeilijk hechten, vind het vaak sneu voor hen.' (pleegouder) 1.2: Herkenning problematiek gehechtheid Gevraagd is of, naar de mening en ervaring van de respondenten, de problematiek omtrent gehechtheid van pleegkinderen herkend wordt. Hierbij geeft een kleine meerderheid, 52.4%, aan dat de problematiek herkend wordt. Er is daarbij een opmerkelijk verschil tussen de antwoorden van pleegouders en van professionals: Bijna alle professionals geven aan dat de problematiek voldoende herkend wordt binnen de pleegzorg. Minder dan de helft van de pleegouders (42,4%) deelt deze mening. 57,6% van de pleegouderrespondenten geeft aan dat de problematiek die betrekking heeft op gehechtheid niet voldoende wordt herkend. Meerdere respondenten vinden dat de problematiek onderschat wordt. Er wordt bijvoorbeeld pas in een (te) laat stadium aandacht aan geschonken. Diverse pleegouders geven aan dat pleegzorgwerkers en medewerkers van Bureau Jeugdzorg onvoldoende deskundig zijn op het gebied van gehechtheid. 'Onze ervaring tot nog toe is dat je veel zelf moet ontdekken en organiseren, niet alleen op het gebied van hechting maar op velerlei gebied.' (pleegouder) Volgens sommige pleegouders wordt daarnaast te veel naar het gedrag gekeken in plaats van naar de achterliggende problemen. Pleegouders geven aan dat er binnen pleegzorg meer vertrouwen moet komen en aandacht besteed moet worden aan de signalen die kinderen afgeven met betrekking tot gehechtheid. 'Ik heb bij aanvang van de plaatsing diverse malen signalen gegeven wat er in mijn ogen opmerkelijk was. Dit is door de hulpverlening niet opgepikt als hechtingsproblematiek. Waardoor er pas in een te laat stadium iets mee gedaan is.' (pleegouder) Omgekeerd vraagt een gezinsvoogd zich af of pleegouders voldoende kennis hebben over deze thematiek en of zij de gevolgen van een verstoorde gehechtheid voldoende begrijpen. resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 4

5 Een belangrijk signaal wordt gegeven door een aantal respondenten die aangeeft dat de problematiek met betrekking tot gehechtheid wel erkend wordt, maar dat er niets mee gebeurd. Als oorzaken worden aangewezen: - gebrek aan deskundigheid - moeilijkheid om een juiste behandelmethode te kiezen - (te veel) rekening houden met rechten van ouders - de bureaucratie bij pleegzorginstellingen en Bureau Jeugdzorg 1.3 Overleg over gehechtheid De problematiek rondom gehechtheid van het pleegkind/de pleegkinderen is regelmatig gespreksonderwerp, vindt 42,9% van de respondenten. Alle pleegzorgwerkers geven aan dat zij regelmatig het onderwerp gehechtheid bespreken. 'Bij elk kind wat betrokken is bij (gedwongen) hulpverlening moet dit zelfs regelmatig aan bod blijven komen.' (gezinsvoogd) 35,7% van de respondenten (voornamelijk pleegouders) geeft aan dat de problematiek rondom gehechtheid alleen wordt besproken wanneer er duidelijke problemen zijn. Voor pleegouders is het vaak lastig om aan betrokken hulpverleners duidelijk te maken dat bepaalde problematiek voortkomt vanuit (problemen met) gehechtheidrelaties. 'Pas toen we er zelf herhaaldelijk mee kwamen. Pas toen we om een diagnose bij kinderpsychiatrie hebben gevraagd (en gekregen), en ook daarna werd er eigenlijk nauwelijks over gesproken, alleen in geval van duidelijke problemen. Ik had er graag preventief meer aandacht aan willen besteden, vooral omdat je weet dat meer dan 30% van de plaatsingen wordt afgebroken, en ook omdat ik weet en voel hoever je als pleegouder gaat (soms te ver, met te hoge belasting voor jezelf en je gezin). (pleegouder) Tot slot heeft een deel van de respondenten (allen pleegouders) ingevuld dat zij (bijna) nooit het onderwerp gehechtheid bespreken. In totaal wordt bij 27% van de pleegouders het onderwerp niet besproken. Een pleegouder geeft bijvoorbeeld aan dat Bureau Jeugdzorg hier geen verstand van heeft en dat het onderwerp juist ontweken wordt. 1.4 Handvatten omgaan met gehechtheid Pleegouders geven aan meer duidelijkheid te wensen omtrent de manier waarop zij om kunnen gaan met problematiek die te maken heeft met gehechtheidrelaties. Hieronder volgen een aantal praktische tips die gegeven worden door respondenten. Kennis: Lees veel over het thema gehechtheid en leer door er met anderen over te praten, bijvoorbeeld met collega-pleegouders tijdens een themabijeenkomst, of anderen met ervaring en/of kennis. Op deze manier leer je signalen sneller te zien en kun je al reageren voor er problemen ontstaan. resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 5

6 Praktisch: Gehechtheidproblematiek heeft te maken met een gebrek aan vanzelfsprekend vertrouwen in mensen. Dit vertrouwen (terug-)winnen (en daardoor een relatie kunnen opbouwen) kost tijd en vraagt betrouwbaar en voorspelbaar gedrag. Wees duidelijk naar pleegkinderen. Geef hen regelmaat en structuur. Ga uit van je eigen drive en niet van hoe een kind hoort te ontwikkelen. Heb dus niet te hoge verwachtingen van het pleegkind. Voor jonge kinderen geldt: Ben bij de start dichtbij, altijd in zicht. Leer het kind wat passend geven is, als het (te) veel heeft gegeven in de thuissituatie. Als een kind de 'warmte' en nabijheid van een gezin of personen niet aankan, Laat dat dan zo. Wil een kind je geen knuffel geven, dat is oké. Aai dan bijvoorbeeld over zijn hand en laat op die manier merken dat je om het kind geeft en dat je hem lief hebt. Blijf altijd sensitief en responsief, een kind moet leren dat het altijd op je aan kan.' (eigen kind van pleegouders) Hulp: Wanneer je denkt (extra) hulp nodig te hebben, maak dit dan duidelijk aan de pleegzorgwerker. Kan hij niet voldoende helpen, vraag dan om extra begeleiding en inzet van andere professionals met meer expertise op deze gebieden. 2. Loyaliteit 2.1 Het belang van aandacht voor loyaliteit binnen pleegzorg Het grootste gedeelte van de respondenten is van mening dat loyaliteit altíjd een rol speelt. De volgende citaten illustreren de rol die loyaliteit speelt. Onze pleegdochter voelt dit vooral rond Vader- en Moederdag, temeer omdat ze op school maar voor 1 papa en 1 mama iets mogen maken, zij wil dit aan pleegouders geven. Ouders, vooral moeder, is heel boos geworden. N.a.v. deze gebeurtenis hebben we hier op school een gesprek over aangevraagd en nu mag ze 2x mama kado maken en 2 x papa kado. Verder willen wij dat ze ons gewoon bij de voornaam noemt en dat ze regelmatig iets opstuurt naar papa en mama. Wij stimuleren dit zeer actief en voorkomen op deze wijze loyaliteitsproblemen. (pleegouder) 'Loyaliteit is altijd aanwezig, daar moet ruimte en aandacht voor zijn. De kunst is om het kind te helpen loyaal te zijn aan ouders en toch te kunnen hechten in het pleeggezin. De kunst is ook om van ouders hiervoor toestemming te krijgen'. (pleegouder) Kinderen zijn onvoorwaardelijk loyaal (ook als ze boos, verdrietig, angstig zijn, etc.) Als een pleegouder een kind dusdanig wil beschermen waardoor het kind het gevoel krijgt niet de ruimte te hebben om zijn ouder te mogen zien dan wordt het beschadigd (gezinsvoogd). resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 6

7 Verschillende respondenten geven aan dat er sprake is van dubbele loyaliteit en dat loyaliteit naar de pleegouders groeit met de jaren. Er kunnen, volgens sommige pleegouders, problemen ontstaan als loyaliteit naar pleegouders ondergeschikt wordt gemaakt aan de loyaliteit met de biologische ouders. Helaas weet ik van zeer nabij dat de loyaliteit naar pleegouders ondergeschikt wordt gemaakt aan de loyaliteit met de eigen ouders. Dat is geestelijk geweld voor een kind, die een andere loyaliteitsbeleving heeft. (pleegouder) Sommige respondenten geven aan geen problemen te hebben met betrekking tot loyaliteit en ook geeft een enkeling aan dat loyaliteit geen rol speelt. 2.2 Herkenning problematiek loyaliteit De helft van de respondenten vindt dat de problematiek van pleegkinderen, die direct betrekking heeft op loyaliteit, voldoende wordt herkend binnen pleegzorg. De andere helft van de respondenten geeft aan dat de problematiek onvoldoende wordt herkend. Verschillende groepen respondenten wijzen daarbij naar elkaar: Een professional is van mening dat verschillende pleegouders 'er niet aan willen' dat pleegkinderen loyaal zijn aan hun ouders. In sommige gevallen is het namelijk lastig handelen, bijvoorbeeld wanneer er sprake is geweest van mishandeling van het pleegkind door de biologische ouders. Pleegouders benoemen dat de signalen van problematiek m.b.t. loyaliteit niet worden herkend door begeleiders wegens gebrek aan deskundigheid. Een pleegzorgwerker plaatst de kanttekening dat de verschillende betrokkenen binnen pleegzorg (ouder, pleegouder, begeleider en gezinsvoogd) het niet altijd eens zijn over het onderwerp loyaliteit: er zijn verschillende belangen die een rol spelen waardoor er discussie kan ontstaan. Andere respondenten geven aan dat er binnen pleegzorg te makkelijk met de problematiek wordt omgegaan en de zorgen met betrekking tot loyaliteit onvoldoende wordt gedeeld. Volgens verschillende respondenten is meer begeleiding bij loyaliteitsprocessen mogelijk: "Ik denk dat er nog veel meer geïnvesteerd zou kunnen worden in de begeleiding van ouders in het vormgeven van ouderschap op afstand. Tevens is het vaak lastig voor direct betrokkenen bij het pleegkind om voldoende ruimte te hebben voor de beleving van de ouders en hun gedrag positief te labelen. Ook hier zou meer (deskundige) begeleiding wenselijk zijn. Als laatste zie ik ook dat er vaak geworsteld wordt met het adequaat vormgeven van een bezoekregeling voor zowel kind als ouder(s) en de inschatting wat het betekent voor een kind om te gaan slapen bij een ouder waar het een (traumatische) geschiedenis mee heeft, ongeacht hoe de ouder nu veranderd is." (psychotherapeut) 2.3 Overleg over loyaliteit Een ruime meerderheid van de respondenten (60%), (waaronder alle professionals) zegt dat de problematiek rondom loyaliteit van het pleegkind/ de pleegkinderen regelmatig wordt resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 7

8 besproken. Een gezinsvoogd geeft als toelichting dat het een 'must' is. Er wordt genoemd dat voor kinderen die niet thuis wonen loyaliteit een erg grote rol speelt. Zij willen contact met biologische ouders en daar moet rekening mee gehouden worden. Volgens een pleegzorgwerker komt in elke evaluatie de bezoekregeling (van en naar biologische ouders) aan de orde. Als wij merken dat dit een probleem vormt, maken wij het bespreekbaar. Tevens worden we vaak om advies gevraagd, met name rond het vormgeven van een bezoekregeling. Ook doen wij wel een en ander in gesprekken met pleegkinderen en hun ouders over de gedeelde geschiedenis en de keuzes die zijn gemaakt. (psychotherapeut) 51,5% van de pleegouders geeft aan dat de problematiek rondom loyaliteit niet regelmatig wordt besproken tijdens overleg. Als er overleg plaatsvindt wordt er over de behoefte van de ouders gesproken en niet wat het doet met de pleegkinderen en de manier waarop ze loyaal zijn aan hun ouders. 'Ik word er niet serieus in genomen. Seinen die ik geef op problemen die loyaliteitproblemen kunnen veroorzaken worden niet serieus genomen.' (pleegouder) 2.4 Handvatten omgaan met loyaliteit Pleegouders wensen meer duidelijkheid omtrent de manier waarop zij om kunnen gaan met problematiek die te maken heeft met loyaliteit. Hieronder volgen een aantal praktische tips die gegeven zijn door respondenten. Kennis: Lees veel over het thema loyaliteit en leer door er met anderen over te praten, bijvoorbeeld met collega-pleegouders tijdens een themabijeenkomst, of anderen met ervaring en/of kennis. Op deze manier leer je signalen sneller te zien en kun je al reageren voor er problemen ontstaan. Praktisch: Geef ouders de ruimte om de ouder te zijn die past binnen de situatie. Verplaats je in hun situatie. Geef kinderen de mogelijkheid hun ouders een plek te geven in hun leven. Maak gebruik van foto s om ouders aanwezig te laten zijn, blijf hen actief betrekken, nodig hen uit voor belangrijke gebeurtenissen en stuur af en toe een kaartje. Benoem naar het kind de verschillende relaties en benoem waarom je evt. dingen wilt weten zodat het kind weet hoe en waarvoor je de informatie gebruikt. Hulp: Wanneer je denkt (extra) hulp nodig te hebben, maak dit dan duidelijk aan de pleegzorgwerker. Kan hij niet voldoende helpen, vraag dan om extra begeleiding en inzet van andere professionals met meer expertise op deze gebieden. resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 8

9 3 Verschillen in perspectief Pleegouders en professionals blijken soms verschillende percepties te hebben van de wijze waarop gehechtheid en loyaliteit aandacht krijgen. Aan de respondenten is gevraagd wat de redenen zijn dat deze verschillen bestaan en op welke manier hier het best mee omgegaan kan worden. 3.1 Analyse van de verschillen Respondenten denken dat het grote verschil tussen pleegouders en professionals de afstand is die zij hebben tot het kind. Pleegouders zijn maximaal betrokken, zorgen voor het kind en hebben vaak een gehechtheidrelatie met het pleegkind. Professionals kijken van een afstand, kunnen daardoor de plaatsing van een andere en van meerdere kanten bekijken, maar hebben soms ook een eigen agenda. Pleegouders doen, professionals praten. (Pleegouder) De pleegouder is persoonlijk betrokken en wil een zo gunstig mogelijke opvoedsituatie waarbij preventief gewerkt wordt. De professional is, in het gunstigste geval, goed geïnformeerd en blij dat het kind een fijne plek heeft. (ouder) De grote betrokkenheid en focus van pleegouders maakt dat zij minder beseffen dat beslissingen genomen worden op basis van meerdere factoren. Niet alleen gehechtheidrelaties zijn van belang, maar ook wetgeving (bijvoorbeeld rechten van ouders). Pleegouders ervaren dagelijks de problematiek en maken een veel groter deel uit van het systeem; door hun betrokkenheid op het kind, zien en ervaren zij de pijn/schade van het kind veel intenser dan de hulpverleners. Hulpverleners zijn veelal te weinig geschoold om hier goed naar te kijken (zien een kind waar weinig mee aan de hand lijkt) en hierover in gesprek te gaan waarbij de ander zich echt begrepen en gehoord voelt. (psychotherapeut) De 'blinde' loyaliteit van pleegkinderen naar hun biologisch ouders is voor pleegouders vaker moeilijk te begrijpen en in hun ogen niet in verhouding tot wat de een voor de ander doet/betekent. (pleegouder) De respondenten geven ook aan dat de onderlinge afstand (tussen pleegouders en professionals) te maken kan hebben met het feit dat professionals niet geleerd hebben om om te gaan met de grote betrokkenheid van pleegouders. Ook denken zij dat gebrek aan kennis en onderschatting van pleegouders door professionals een rol spelen. Verschillen van visie tussen pleegouders en professionals, op het gebied van gehechtheid en loyaliteit, kunnen ook te maken hebben met de eigen gehechtheidrelaties. Gehechtheid en loyaliteit zijn geen exacte wetenschappen en de eigen beleving en geschiedenis is onderdeel van de begrip- en beeldvorming. Dat maakt het een lastig onderwerp om over af te stemmen. resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 9

10 3.2 Suggesties om om te gaan met de verschillen Er zijn diverse suggesties gedaan om de genoemde verschillen te verkleinen. Door pleegouders wordt het meest genoemd dat professionals beter naar hen moeten luisteren. Een meer contextuele benadering door de professional (waarbij men niet zozeer kijkt naar het individu maar vooral ook naar dat wat hem of haar beïnvloedt) zou meer begrip op kunnen leveren. Respondenten geven aan dat het belangrijk is om verschillen in opvattingen bespreekbaar te maken zodat het vertrouwen kan groeien. Naast het relationele aspect noemen enkele respondenten ook het kennisaspect. Professionals kunnen geschoold worden in de contextuele benadering en op het gebied van gehechtheid en loyaliteit. Pleegouders kunnen op hun beurt ook geschoold worden in begrip van en omgang met gehechtheid en loyaliteit. Overige tips zijn het toepassen van Video Interactie Begeleiding (om pleegouders naar hun gedrag en situatie te laten kijken), het door professionals ervaren van het pleegouderschap (door pleegkinderen in huis te nemen of intensief mee te lopen bij een pleeggezin) en het werken in zorgteams. Het zou mooi zijn als er veel meer gewerkt wordt vanuit de zorgteams. Hierdoor hebben 'wij' hetzelfde doel. (pleegouder) 4. Deskundigheid en deskundigheidsbevordering 4.1 Is men voldoende deskundig? Wanneer er naar de praktijk en ervaringen gekeken wordt, vindt een meerderheid van de respondenten dat het huidige kennisniveau (te) vaak tekort schiet (voor gehechtheid 66,7%, voor loyaliteit 57,1%,) Dit standpunt wordt gedeeld door pleegouders en pleegzorgwerkers binnen de respondentengroep. Meerdere pleegouders geven aan niet bij hun pleegzorgwerkers terecht te kunnen met vragen over gehechtheid, omdat deze over onvoldoende kennis beschikken. Maar liefst 95,2% van de respondenten is van mening dat iedereen die betrokken is bij pleegzorg enigszins geschoold moet zijn met betrekking tot gehechtheid en loyaliteit. Dit wijkt duidelijk af van wat op dit moment gangbaar is in de pleegzorgpraktijk: Pleegouders zijn niet verplicht cursussen te volgen en van ouders wordt vaak niet verwacht dat zij informatieavonden bijwonen of boeken lezen m.b.t. de onderwerpen gehechtheid en loyaliteit. Algemene kennis van gehechtheid is volgens de respondenten niet voldoende. Hulpverleners missen vaak inzicht waardoor problemen niet (altijd) (h)erkend worden. Er zijn verschillende signalen dat er te weinig structurele en proactieve aandacht is en dat er teveel wordt gereageerd op actueel probleemgedrag van pleegkinderen. Pleegouders zijn niet altijd op zoek naar theorie, maar zoeken naar handvatten voor de praktijk. Daarnaast is het een resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 10

11 onderwerp waar iedereen altijd over kan blijven leren, zowel (nieuwe) professionals als (nieuwe) pleegouders. Er is wel kennis maar het is zo'n ingewikkeld proces en groot onderwerp. Bovendien zijn er ook nieuwe ontwikkelingen en die blijven vaak ergens hangen en komen m.i. te weinig op de werkvloer of bij pleegouders terecht. Daar waar het wel terecht zou moeten komen. (pleegzorgwerker) M.b.t. loyaliteit wordt genoemd dat er te weinig inzicht is in de effecten van de houding van biologische ouders op de emotionele gesteldheid van het kind. Tevens is er te weinig kennis van begeleidingsmogelijkheden van biologische ouders. Praktijkvoorbeelden kunnen de situatie erg verduidelijken. Ook wordt er door een pleegouder aangegeven dat er veel meer spontaan over loyaliteit gesproken mag worden door hulpverleners. Dat is beter dan er pas over praten als er al problemen zijn. 4.2 Gewenst kennisniveau Aan de respondenten is gevraagd welk kennisniveau past bij elk van de betrokken groepen. Het (door de respondenten) gewenste kennisniveau is per groep verschillend en is weergegeven in tabel 1. Tabel 1 Benodigde kennisniveau Bij ouders Bij pleegouders Bij professionals Expert (HBO-niveau) 3% 12% 64% Gevorderd (MBO-niveau) 9% 54% 27% Basiskennis (bijvoorbeeld via informatieavonden of een boek) Het kennisniveau hoeft niet aan bepaalde eisen te voldoen 58% 21% 6% 27% 6% Geen mening/weet niet 1% 6% 3% Over het kennisniveau van pleegouders is men het meest verdeeld omdat het benodigde kennisniveau mede afhankelijk is van de problematiek van de pleegkinderen. Met name bij ouders dient men ook rekening te houden met hun mogelijkheden om te leren. Denk daarbij bijvoorbeeld aan ouders met een verstandelijke handicap. 4.3 Manieren om de deskundigheid te vergroten Naast het volgen van een studie, het lezen van boeken en het bijwonen van informatieavonden zijn er meer mogelijkheden om de kennis te verhogen. Het gaat daarbij vaak niet zozeer om het niveau, maar om de inhoud. Diverse respondenten geven aan dat kennis over loyaliteit en gehechtheid (en hoe je daar mee om kunt gaan) onderling uitgewisseld kan worden tussen professionals, pleegouders en ouders. Dit kan in de vorm van kennisoverdracht en in de vorm van ervarings-verhalen. Meerdere respondenten geven ten slotte aan dat extra kennis weliswaar erg belangrijk is, maar dat het gesprek gevoerd moet resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 11

12 worden op een manier die voor iedereen te begrijpen is en dus aan moet sluiten bij het laagste niveau. De kennis moet juist in 'jip en janneke taal' gedeeld worden; daarin zijn alle deelnemers gelijkwaardig en de kinderen zelfs nog de expert. (pleegouder) 5. Terug naar huis Loyaliteit en gehechtheid zijn belangrijke thema's in pleegzorg. De thema's krijgen nog extra betekenis wanneer er sprake is van een terug naar huis plaatsing. In de twee vragenlijsten zijn meerdere vragen gesteld over het verloop van een terug naar huis plaatsing in relatie tot gehechtheid en loyaliteitsvraagstukken. Uit de antwoorden ontstaat een beeld van hoe de respondenten aankijken tegen deze thema s en hun verbetersuggesties. 5.1 Samenwerking Om een terug naar huis plaatsing goed te laten verlopen is het, volgens de respondenten, belangrijk dat er een optimale samenwerking is tussen ouders, pleegouders, gezinsvoogd en pleegzorgwerker. Dit kan worden bereikt door regelmatig gezamenlijk te overleggen vanuit basisbeginselen als openheid, erkenning van ieders betrokkenheid, duidelijkheid, voorspelbaarheid en onderling vertrouwen. Kind, ouders en pleegouders hebben allen eigen wensen en behoeften en kunnen op een eigen manier bijdragen aan een stabiele situatie voor het kind. Het is belangrijk dat er voor het proces van de terug naar huis plaatsing zoveel tijd wordt genomen als nodig is, inclusief voorbereiding en nazorg. Daarbij dient goed gekeken te worden naar wat de jeugdige nodig heeft. Dat betekent dat er na terugplaatsing contact mogelijk moet zijn met pleegouders als dit de jeugdige helpt. Ook moet het mogelijk zijn dat ouders ondersteuning krijgen wanneer het hen moeilijk valt om hun kind (wat wellicht in een andere ontwikkelingsfase is dan toen het uit huis ging) passende aandacht en ondersteuning te geven. Het kan zijn dat scholing in opvoedvaardigheden van de ouders nodig is om de terugplaatsing succesvol te laten zijn. Zo helder als de respondenten aangeven hoe e.e.a. georganiseerd zou moeten worden om problemen vóór te blijven of in ieder geval hanteerbaar te maken, zo moeilijk kan het lopen in de praktijk als het niet lukt om naar elkaar te luisteren of samen te werken. Soms is het echt onmogelijk om met pleegouders of ouders over dit onderwerp te praten. Je kan dan in een patstelling raken. Hoofdzaak is dan de belangen van het kind te blijven zien. (gezinsvoogd) Op het moment dat mijn zoon uit huis werd geplaatst zag ik duidelijk een loyaliteitsconflict ontstaan. Dit is altijd terzijde geschoven door pleegzorg en jeugdzorg. resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 12

13 Ik maakte me teveel zorgen etc. Nu zou mijn zoon naar huis terug kunnen keren maar door dat loyaliteitsconflict kan/wil hij dat niet. Ja zeggen tegen mij is immers nee zeggen tegen de pleegouders. (ouder) Het is erg moeilijk bovenstaande [samenwerking, red] te realiseren omdat onze ervaring (na zo'n 25 plaatsingen) is dat de biologische ouders het heel erg moeilijk vinden om hiervoor open te staan. Heel begrijpelijk want het is toch een pijnlijke periode uit hun leven geweest en wij merken dat de ouders hier ook liever geen aandacht aan besteden. Zo willen (op 2 uitzonderingen na) de ouders na terugplaatsing geen enkel contact meer onderhouden. Ook niet wanneer betrokkenen duidelijk willen maken dat het voor het betreffende kind het beste zou zijn om dat wel te doen. (pleegouder) Op dit moment wordt een besluit tot terug naar huis plaatsing vaak niet gezamenlijk genomen. 63,6% van de respondenten die ervaring hebben met terug naar huis plaatsingen geven aan dat pleeggezinnen weinig of geen stem hebben in de terug naar huis plaatsing (37,5% van de professionals en 78,5% van de pleegouders). Dit is geheel aan Bureau Jeugdzorg. Verschillende pleegouders vinden dat hierbij het belang van het kind te weinig centraal wordt gesteld. Een pleegouder maakt zich bijvoorbeeld zorgen over de continuïteit van de beslissingen bij Bureau Jeugdzorg. 'Helaas is dit bij ons vaak niet het geval, een nieuwe voogd kan een heel traject omgooien. Dit is niet altijd in het belang van het kind. Soms is terugplaatsing meer in het belang van de ouder'. (pleegouder). 36,4% van de respondenten die ervaring hebben op dit gebied geeft aan dat volgens hen het besluit tot terugplaatsing meestal in goed overleg met alle partijen wordt genomen (21,5% van de pleegouders en 72,5% van de professionals). 'Voor mijn eigen caseload weet ik dat dit in goed overleg gebeurt ofwel dat een rechter beslist nadat ieder goed is gehoord. Ik weet niet of het altijd goed gebeurt. Diverse signalen duiden op het tegendeel.' (pleegzorgwerker) Hoe beter de onderlinge relatie tussen ouders en pleegouders is, hoe makkelijker het gezamenlijke besluit tot terugplaatsing genomen kan worden, vindt 69,0% van de respondenten. De verantwoordelijkheid voor het verloop van het terug-naar-huisproces ligt naar de mening van 36,3% van de respondenten bij alle vier de partijen (ouders, pleegouders, pleegzorgwerker en gezinsvoogd). 30,3% van de respondenten benoemen een samenwerking van twee of drie partijen, d.w.z. ouders en pleegouders of Bureau Jeugdzorg, pleegzorgwerker en pleegouders of voogd, pleegouders en ouders. resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 13

14 12% van de respondenten noemen alleen de voogd of casemanager als verantwoordelijke. Hoewel de kinderrechter een belangrijke stem heeft in het proces is er slechts één respondent die benoemd dat de rechter verantwoordelijk is samen met de professionals. 5.2 Loyaliteit binnen het terug naar huisproces Respondenten geven aan dat er ten alle tijden aandacht moet zijn voor vraagstukken van loyaliteit, met name bij iedere stap van het terug naar huis traject. Meer specifiek worden genoemd: op beslismomenten, op het moment dat de beslissing aan het kind wordt verteld en op het moment dat kinderen in vragen of gedrag aangeven in een loyaliteitsconflict te komen. Ook na de terugplaatsing is aandacht nodig om de loyaliteit naar de pleegouders een plek te laten krijgen., dit [aandacht voor loyaliteit, red] mag je niet afbakenen tot een bepaald stukje van het traject terug naar huis. Het vergeten onderdeel is 'als het kind thuis is'. Dan is er weinig tot geen ruimte meer voor loyaliteit, contacten met pleegouders. (pleegouder) De antwoorden van de respondenten maken duidelijk dat erkennen van het probleem, het bespreekbaar maken en informatie te geven de belangrijkste stappen zijn om loyaliteitsdilemma s en problematiek hanteerbaar te maken. Om dit te doen is het belangrijk dat er door alle partijen goed wordt samengewerkt: Iedereen, met name ook de ouders, moet zich betrokken voelen; goed naar elkaar luisteren; over het onderwerp praten en gezamenlijk afspraken maken, niet alleen bij de terug naar huisplaatsing maar tijdens de gehele plaatsing. Praten, praten, praten en contact blijven houden. (pleegouder) Werk je langs elkaar heen, of wil een van de partijen niet, dan zijn de kinderen daarvan de dupe. (pleegouder) Pleegzorg kan veel tijd investeren in het samenwerken tussen ouders en pleegouders, ook NA de thuisplaatsing blijft dit belangrijk. Er verdwijnen nog teveel (crisis- en langdurig) pleegouders te snel uit het leven van teruggeplaatste kinderen. (gezinsvoogd) Voor ouders en pleegouders dient inzichtelijk te zijn wat loyaliteit inhoudt, wat het betekent voor de relatie die zij hebben met het kind en wat van hen verwacht wordt. Professionals kunnen hier een belangrijke rol spelen door ook na terugplaatsing betrokken te blijven om de loyaliteit naar leden van het pleeggezin te begeleiden. Mits het kind niet te jong is, kan het ook zelf betrokken worden bij het maken van passende keuzes. 5.3 Gehechtheid binnen het terug naar huis proces Een terug naar huis plaatsing wordt in de praktijk op verschillende manieren bekeken. Als het pleegkind zich heeft gehecht aan leden van het pleeggezin, is een meerderheid van de respondenten, 69%, van mening dat (in principe) een terugplaatsing niet meer mogelijk moet resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 14

15 zijn. Terugplaatsing betekent dan een breuk in de gehechtheidrelatie en levert een trauma op voor het kind. 83% van hen vindt wel dat hierop uitzonderingen gemaakt moeten kunnen worden. Bijvoorbeeld wanneer ouders hun uiterste best hebben gedaan, doelen behaald hebben en een goede band via bezoeken hebben behouden en/of opgebouwd met het kind. Wel zou er een maximale termijn gesteld dienen te worden aan het nemen van een definitief besluit of het kind wordt teruggeplaatst of niet. 'Ook dit draait niet alleen om de hechting, de periode dat een kind samen met ouders heeft gewoond en de periode dat een kind uit huis is moeten hierin mee genomen worden. Maar ook of ouders in de tussenliggende periode aan hun eigen problematiek hebben gewerkt en klaar zijn om de kinderen toekomst te bieden. Ouders moeten zich ook realiseren dat je kinderen niet jaren kan parkeren om dan weer ouder te gaan spelen.' (pleegouder) Ik hecht veel belang aan een vaste basis en continuïteit bij (pleeg)ouders. In de praktijk kunnen er overwegingen spelen waardoor dit uitgangspunt toch ter discussie komt te staan (pleegzorgwerker). 31% van de respondenten geeft aan dat een terugplaatsing (in principe) mogelijk moet zijn ook wanneer het pleegkind zich heeft gehecht aan leden van het pleeggezin. Wanneer een kind veilig gehecht is, is het ook in staat om weer nieuwe gehechtheidsrelaties aan te gaan. Dit moet overigens wel in goede harmonie gebeuren anders kan het schadelijk zijn voor de verdere ontwikkeling van het kind. Op de vraag wie (welke persoon of personen) het beste kan/kunnen bepalen of een kind goed gehecht is, wordt door de respondenten zeer divers geantwoord. Er bestaat een duidelijk visieverschil tussen pleegouders en professionals. De professionals vinden dat voornamelijk een onafhankelijke deskundige, die op voldoende afstand staat, het beste kan beoordelen of het kind goed gehecht is. Daarnaast benoemen ze dat samenwerking met de gezinsvoogd, gedragswetenschapper en pleegouder van belang is Iemand met verstand van zaken en een goede afstand van het systeem (pleegzorgwerker) Een onafhankelijke (goede) onderzoekster, samen met gezinsvoogd, pleegzorgwerker, gedragsdeskundigen. Als je je eigen motivaties maar niet mee laat slepen. (gezinsvoogd). Pleegouders vinden vooral dat de direct betrokkenen, met zichzelf voorop gesteld, het beste kunnen bepalen of een kind goed gehecht is. De andere direct betrokkenen zijn professionals zoals de pleegzorgwerker en orthopedagoog. Tevens vinden veel pleegouders dat een combinatie van direct betrokkenen, namelijk de pleegouder, pleegzorgwerker, Bureau Jeugdzorg en de biologische ouders, samen moeten bepalen of het kind goed gehecht is. Tot resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 15

16 slot vinden meerdere pleegouders dat het kind dit zelf, in samenspraak met pleegouder, het beste kan bepalen. 'Het kind zelf!! en deskundigen, maar volledig gebaseerd op een uitgebreid onderzoek naar de mening van pleegouders en andere belangrijke personen uit het netwerk' (pleegouder) 'Het kind zelf en degene die het grootste deel van de zorg/opvoeding heeft!' (pleegouder). 5.4 Tips van respondenten om een terug naar huis plaatsing goed te laten verlopen: Streef naar onderling vertrouwen en een optimale samenwerking tussen ouders, pleegouders, gezinsvoogd en pleegzorgwerker. Overleg regelmatig, ben duidelijk en voorspelbaar. Neem zoveel tijd als nodig voor het terug naar huis proces, inclusief voorbereiding en nazorg. Contact met pleegouders na de terug naar huis plaatsing moet mogelijk zijn als dit de jeugdige helpt. Organiseer ondersteuning (bijvoorbeeld deskundigheidsbevordering op het gebied van opvoedvaardigheden) voor ouders wanneer het hen moeilijk valt om hun kind, wanneer het weer thuis woont, passende aandacht en ondersteuning te geven. Schrijf als pleegouders een brief aan het pleegkind, zodat het later nog eens terug kan lezen hoe jij in de relatie stond en wat hij/zij voor je betekende. Maak de periode tussen vertellen en verhuizen niet te lang voor het kind. Een goed functionerend eigen kracht systeem kan de thuissituatie ondersteunen. Houdt rekening met leeftijd en bestaande problematiek van het kind. Laat een onafhankelijke casemanager, iemand die boven de partijen staat, het proces van terug naar huis regisseren. Houd bij het afscheid rekening met de eigen kinderen van pleegouders. Zij maken volwaardig deel uit van het pleeggezin en hebben vaak een band met het pleegkind. Als dat goed is voor het kind (en de eigen kinderen) moet deze band kunnen blijven bestaan. Mocht het thuis toch niet (meteen) lukken en een uithuisplaatsing wordt opnieuw overwogen, maak dan gebruik van hetzelfde pleeggezin. Zorg dat ook in de tussentijd de band blijft bestaan zodat verwisselen van gezin minder impact heeft op het leven van het pleegkind. resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 16

17 Samenvatting Duidelijk is geworden dat zowel pleegouders als professionals gehechtheid en loyaliteit belangrijke thema s vinden en dat gehechtheid en loyaliteit een grote rol spelen binnen pleegzorg. Gehechtheid en loyaliteit zijn begrippen met een verschillende betekenis die in de pleegzorgpraktijk zeer veel met elkaar te maken hebben. Problematiek bij kinderen kan vaak met beide thema s in verband worden gebracht. Toch hebben gehechtheid en loyaliteit ook los van elkaar aandacht nodig, want ook bij een goede gehechtheid kunnen op het vlak van de loyaliteit problemen bestaan en andersom. Vanwege het aantal respondenten is het niet mogelijk om genoemde percentages te generaliseren naar alle betrokkenen in de pleegzorg, ze geven echter wel een beeld van de meningen in de responsgroep. 47,6% van alle respondenten geeft aan dat de problematiek die betrekking heeft op gehechtheid niet voldoende wordt herkend, bij loyaliteit vindt 50% dit. Alle pleegzorgwerkers geven aan dat zij de onderwerpen gehechtheid en loyaliteit regelmatig bespreken. Echter: 42,4% van de pleegouders geeft aan dat alleen gebeurt wanneer er duidelijke problemen zijn rondom gehechtheid en 27% van hen geeft aan dat gehechtheid bijna nooit gespreksonderwerp is. 51,5% van de pleegouders geeft aan dat het thema loyaliteit niet regelmatig wordt besproken. Bijna alle (95,2%) respondenten zijn van mening dat iedereen die betrokken is bij pleegzorg enigszins geschoold moet zijn met betrekking tot gehechtheid en loyaliteit en niet alleen de professionals. Een grote meerderheid (66,7% van de respondenten) vindt dat het huidige kennisniveau omtrent gehechtheid (te) vaak tekort schiet. Voor loyaliteit vindt 57,1% van de respondenten dit. Een meerderheid van de respondenten, 69%, is van mening dat in principe een terugplaatsing niet meer mogelijk moet zijn als het pleegkind zich heeft gehecht aan leden van het pleeggezin. 63,6% van de respondenten die ervaring hebben met terugplaatsing geeft aan dat de beslissing tot terugplaatsing niet in goed overleg tussen betrokkenen wordt genomen. Gehechtheid Volgens het grootste gedeelte van de respondenten speelt gehechtheid een grote rol bij het functioneren binnen pleegzorg. Hierbij gaat het over het belang van veiligheid, de kennis over de voorgeschiedenis van het kind en de gehechtheid van de pleegouders zelf. Binnen pleegzorg is er vaak sprake van gehechtheidsproblematiek. Deze problematiek wordt volgens pleegzorgwerkers wel, maar volgens pleegouders vaak niet voldoende herkend. En als het wordt herkend, wordt er niet altijd wat mee gedaan. De meeste resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 17

18 respondenten zijn van mening dat iedereen geschoold zou moeten zijn met betrekking tot gehechtheid. Professionals op HBO-niveau, pleegouders afhankelijk van de problematiek die speelt en ouders op basisniveau. Er is hier nog een wereld te winnen volgens velen. Pleegouders vinden dat de direct betrokkenen, met zichzelf vooropgesteld, en het kind zelf het beste kunnen bepalen of het kind gehecht is. Professionals geven aan dat dit beter bepaald kan worden door een deskundige op afstand. Zij noemen de pleegouders nauwelijks. Loyaliteit Volgens de meeste respondenten speelt loyaliteit altijd een rol bij een pleegzorgplaatsing. Het gaat om de inhoud van de relatie die pleegkinderen met diverse belangrijke mensen in hun leven hebben, met name met hun ouders en pleegouders. 95% van de respondenten is van mening dat iedereen die bij pleegzorg betrokken is, in deze thematiek geschoold zou moeten zijn. Een meerderheid geeft aan dat het huidige kennisniveau (te) vaak tekort schiet. Gehechtheid en loyaliteit in het terug naar huis proces Bij iedere stap van het terug-naar-huis traject moet aandacht zijn voor loyaliteit, waarbij de verantwoordelijkheid voor het verloop van een terug naar huisproces ligt in de samenwerking van de verschillende betrokken mensen. Door zorgvuldig samen te werken, het probleem te erkennen, bespreekbaar te maken en informatie te delen over wat loyaliteit inhoudt kunnen de dilemma s en problematiek hanteerbaar blijven of worden. Professionals kunnen hier een belangrijke rol spelen door ook na terugplaatsing nog een tijdje het systeem te begeleiden. December 2011, juni 2012 Team Landelijk Pleegzorg Panel Een belangrijk gedeelte van dit verslag (resultaten vraag 13) is tot stand gekomen in een samenwerking tussen Stichting Alexander en het team Landelijk Pleegzorg Panel. resultaten vragen , gehechtheid en loyaliteit in pleegzorg 18