Leven is voortdurend afscheid nemen Verlieservaringen bekeken vanuit een contextueel kader

Transcriptie

1 Leven is voortdurend afscheid nemen Verlieservaringen bekeken vanuit een contextueel kader Door Petra Hofman Hoofdstuk 1 Verlieservaringen bekeken vanuit contextuele theorie Rouw is het geheel van reacties dat optreedt na het verlies van een persoon (maar ook van een dier of iets anders), met wie een betekenisvolle relatie bestond. Zonder band met een ander, is er namelijk geen rouw mogelijk. Rouw is eigenlijk de prijs die betaald wordt, voor de band die men met iemand had. Hierbij maakt het niet uit of dit een positieve of negatieve band was. Beiden kunnen aanleiding geven tot intense rouw. Bij rouw wordt vaak gedacht aan volwassen mensen, maar ook kinderen rouwen. Ook een kind kan worden geconfronteerd met het verlies van een dierbaar iets of iemand. Verlies ervaringen horen bij het leven. Dit begint al heel vroeg, bijvoorbeeld bij de geboorte. Als het kind de baarmoeder verlaat, ondergaat het een grote verlieservaring. Deze is noodzakelijk om aan iets nieuws te beginnen. Zo zijn er in het leven vele verlieservaringen die naadzakelijk zijn om te groeien. We kunnen hierbij stellen dat de mens de mogelijkheden heeft om op een groeiende manier met deze verliezen om te gaan. Pas als het niet meer lukt om hier mee om te gaan, is er hulp nodig. Veel hulpverleners hebben zich gericht naar de beleving. Ze hebben gekeken naar hoe iemand gevoelsmatig reageert op een verlies en hem daarin begeleidt. De theorie over rouwverwerking sluit hier ook bij aan. Er zijn veel boeken geschreven die de verliesverwerking als een proces van bewust wording zien, zoals Polspoel. Ik denk verder aan J. Viorst met haar boek het noodzakelijk verlies of aan E. Kubler Ross (1971) en de faseringen in het rouwproces (ontkenning marchanderen en onderhandelen woede en boosheid depressie en aanvaarding). Maar ook aan Bowlby (1961 en 1980) en Parkes welke de volgende fases kennen: ontkenning marchanderen en onderhandelen woede en boosheid depressie en aanvaarding. De Amerikaanse psychiater W. Worden gaat er vanuit dat mensen, na het verlies van een dierbare, vier taken dienen te volbrengen. (1. Het aanvaarden van het verlies. 2. Het voelen van de pijn die het gevolg is van verlies. 3. Het aanpassen aan een leven en een situatie waar de overleden dierbare geen deel meer van uitmaakt. 4. De overledene emotioneel een plek geven en verder leven zonder de overledene.)

2 Concluderend kan gesteld worden dat al deze personen zich plaatsen binnen de individueel gerichte modellen van hulpverlening. Maar rouwen doe je niet alleen. Het is belangrijk om rouwen en verdriet in de context te plaatsen. Dus te kijken naar de persoon die een verlieservaring heeft opgedaan en naar zijn omgeving. Samen te zoeken met de mensen die op een of andere manier ook rouwen om het verlies, samen te zoeken naar de betekenissen van het verlies. Het is belangrijk dat betekenissen bespreekbaar worden gemaakt. Dit om zo te kijken naar wat mensen voor elkaar kunnen betekenen. Bij de contextuele hulpverlening richten we ons op de feiten, de beleving, de interactie en op de ethische relationele dimensie: op de balans van geven en ontvangen in de horizontale en verticale relaties. We vertrekken vanuit de overtuiging dat alle familieleden behoefte en baat hebben bij betrouwbare relaties. In de contextuele visie zijn die het resultaat van: gepast krediet geven, verantwoordelijk reageren, zorg voor de billijke verdeling van relationele baten en lasten. In het dagelijkse leven komen verschillende vormen van verlies naar voren. Deze zijn in het algemeen als volgt te onderscheiden: 1. Een feitelijk verlies ervaring met geen ruimte meer voor directe dialoog. Hiervan is sprake bij de dood, de ander is er niet meer. 2. Een feitelijke verlieservaring (echtscheiding van ouders, loslaten van kinderen, ziek zijn), waarbij de personen nog wel aanwezig zijn, maar er een belemmering is in de feiten. De mogelijkheid tot rechtstreeks aanspreken blijft bestaan. 3. Een verlies ervaring m.b.t. de dialoog in de balans van geven en ontvangen. Ad 1 De dood, zorgt voor een breuk op de generatie lijn. Men kan niets meer ontvangen, maar ook niets meer geven aan de betreffende persoon. Dit doet pijn, welke nog lang voelbaar zal blijven. Het verlangen om te geven aan iemand die men graag ziet/zag, blijft aanwezig. Door hierover te spreken met andere overlevenden, kan de verbondenheid tussen hen groeien. Rouwen betekent in deze dat men de emotionele relatie met de overledene afwerkt en beëindigt. Soms spreken overlevenden elkaar tegen, ontstaat er een conflict waardoor het herstel wordt vertraagd. Anderzijds kunnen overlevenden ook een hefboom zijn om tot herstel te komen. De dialoog aangaan met andere overlevenden is nodig om te kijken naar wat mensen voor elkaar kunnen betekenen. Oude patronen (bijv. parentificatie) zullen aan de orde moeten worden gesteld om verder te kunnen komen. Hierbij is timing erg belangrijk. Ook het eventueel inrichten van een moratorium is belangrijk, waarin mensen eerst de kans krijgen om aan andere dingen te werken (kiemen leggen). Ad 2 In deze is het belangrijk om te kijken naar wat er op de vierde dimensie gebeurd. Belangrijk is om te kijken naar wat dit betekent t.a.v. een echtscheiding bijvoorbeeld. Het kind ervaart dat het niet bij een van de ouders kan gaan wonen. Het kind zal zich vele vragen stellen over wat zijn schuld hieraan is. Wat heeft het gegeven, en wat ontvangen? Wat kan het nog doen? Wat wil het graag nog weten en kan het dat nog vragen? Door hierover in gesprek te gaan, kan men komen tot begrip voor elkanders situatie en komen tot ontschuldiging van de ouders. Door het kind de ruimte te geven om gepast te zorgen/te geven en zich zelf te leren afbakenen, vermindert de neiging tot schuldgevoel. Dit verlicht het verdriet. Hierbij is ook aandacht nodig voor het kind zijn (zijns en verworven) loyaliteiten. Mag het kind openlijk loyaal zijn aan beide ouders, is er sprake van onzichtbare loyaliteit of zelfs gespleten loyaliteit? Hoe is de relatie t.a.v. stiefouders? Ad 3 De essentie van dialoog is de wederkerigheid in de betrokkenheid. Deze staat niet alleen voor de gespreksdialoog, maar voor een uitdrukking van wederkerige betrokkenheid op elkaar. Pas als er geen actie meer is, spreken we van een verlies van dialoog in de balans van geven en ontvangen. Om

3 hier verandering in aan te brengen dien je als hulpverlener steeds in te zetten op aanzet tot verandering (moratorium, hulpbronnen activeren). Niet dat wat wordt gezegd, gevoeld, bedoeld, maar dat wat wordt gedaan (ACTIE) zorgt voor effect op de balans. Gepaste zorg. Hoofdstuk 2 Kinderen, verlieservaringen en rouw Kinderen rouwen net als volwassenen. Ook zij hebben verdriet en ervaren pijn bij het wegvallen van een dierbare binnen hun context. Kinderen beleven verdriet om het grote gemis, niet om de dood/ het verlies zelf. Het is de pijn van het gemis die vragen laat rijzen over het onbekende. Zij uiten hun verdriet meestal open en spontaan, mits er iemand is die hen opvangt. Voor hen is het erg belangrijk dat er iemand is op wie ze kunnen bouwen. Die ze kunnen vertrouwen. Iemand die hen veiligheid biedt. Iemand die hen uitlegt wat er is gebeurd, die hen de waarheid op een begrijpelijke manier laat vernemen. Iemand die er voor hen is, die hen helpt te begrijpen, te verdragen en te aanvaarden. Jonge kinderen hebben niet de mogelijkheid om hun gevoelend via taal te uiten/begrijpen. Het is belangrijk om te beseffen dat het uiten van rouwgevoelens iets anders is dan het ervaren van rouwgevoelens. Kinderen hun rouw, komt vaak tot uitdrukking in (fantasie)spel en tekeningen, kleiwerkjes, etc. Ook in hun gedrag laten ze zien wat er in hen omgaat: agressie, boos zijn, zich terugtrekken, overdreven vrolijk zijn en veranderde schoolprestaties. B. Raphaël wijst op het belang van het behoud van een veilige gehechtheid aan de ouder of aan iemand die de ouder vervangt. Als het leven met anderen gedeeld wordt, ontstaat er communicatie, nabijheid en verbondenheid. Ik en de pijn Wij en de gedeelde pijn. Kinderen die te maken hebben met een verlieservaring, maken zich vaak zorgen over bijvoorbeeld de overgebleven ouder. Ze belasten zichzelf of worden belast (parentificatie) met taken die niet bij hun leeftijd horen. Ze voelen zich ook vaak schuldig of verantwoordelijk voor het verdriet van hun ouders. Dit terwijl ze zelf de kracht nodig hebben om het verlies te verwerken. Ze worden heen en weer geslingerd tussen kiezen voor zichzelf en hulp/troost bieden aan de ander. Ook denken kinderen soms dat wat hen overkomt een straf is en dat beangstigd hen. Kinderen kunnen met een versnelde groei naar volwassenheid geconfronteerd worden. Regelmatig worden zij bij latere verlieservaringen geconfronteerd met nog (deels) onverwerkte rouw uit het verleden. Het feit dat een traumatische gebeurtenis op jonge leeftijd plaats vindt / heeft plaatsgevonden, maakt dat deze ervaring diepgaande invloed kan hebben op de ontwikkeling van de persoonlijkheid en identiteit van de persoon. Een aantal oorzaken hiervan kunnen zijn: Men heeft niet kunnen rouwen. Men heeft zich niet gezien gevoeld, geen erkenning voor het verlies gekregen. Er was geen plaats voor het uiten van gevoelens, bijv. omdat er gezorgd moest worden, parentificatie, delegaten ( wij huilen niet ), etc. De gezinsstructuur veranderde ingrijpend, waardoor er geen tijd was om te rouwen. Veiligheid en vanzelfsprekendheid waren verdwenen, waardoor velen een manier zochten om te overleven. Bij jongeren wankelt de identiteit. Hun zelfvertrouwen krijgt een deuk, ze voelen zich minder veilig. Ook vormen van schaamte en schuld steken de kop. Ze voelen zich anders, iets wat zeker in de puberteit heel moeilijk is. Aandachtsgebieden zijn: Zelfbeeld en identiteit

4 Omgaan en gevoelens bij recente rouw Gevoeligheid voor depressie, angst en paniekaanvallen Bindingsangst, verlatingsangst, scheidingsangst (Buitensporig) gedrag Relaties Opvoeder zijn Fysieke klachten Sociaal functioneren Het is belangrijk om betekenis te geven aan gerag, aan de pijn, erkenning van de pijn en het verdriet, woorden te geven aan wensen en verlangens, hulpbronnen te zoeken, etc. Alles dient gericht te zijn op het toewerken naar echte dialoog tussen de betrokkenen. De hulpverlener zet in op de actie. Verbindende vragen stellen is een belangrijke werkwijze van de hulpverlener, net als het meerzijdig partijdig zijn. Het kind moet zo uiteindelijk komen tot zelfafbaking, zelfvalidatie en ontschuldiging van bijvoorbeeld de ouders. Dit kan maken dat kinderen hun leven weer kunnen gaan oppakken, dat ze vertrouwen en constructief recht gaan opbouwen. Hoofdstuk 3.1 Aandachtspunten in de hulpverlening Contextuele vragen die je tijdens de hulpverlening kunt stellen zijn: Hoe zit het met het destructieve recht van de cliënt, in welke mate is hij geparentificeerd, welke (de)legaten heeft hij meegekregen? Hoe is het met zijn loyaliteiten gesteld en zo meer? Duidelijk is dat Rik in zijn korte leven al vele malen van mensen afscheid heeft moeten nemen. Zowel door plaatsing in een pleeggezin, de dood van zijn pleegvader, verhuizing/plaatsing MKD, Boddaert en nu naar de psychiatrie. Te merken valt dat Rik het moeilijk vindt om steeds weer opnieuw banden aan te gaan. Dit roept vragen op over zijn hechting. Hij is met zes weken in het pleeggezin geplaatst en heeft hier op korte termijn al ervaren dat iemand weg viel. Hij is onveilig gehecht wat ook te zien is aan het enerzijds afstoten van pleegmoeder en haar anderzijds niet los durven laten. Ook zijn loyaliteiten werden op de proef gesteld. Kon hij bijvoorbeeld openlijk loyaal aan zijn biologische ouders blijven? Het lijkt er op dat hij met zijn gedrag steeds vraagt mag ik er wel zijn?. Hij heeft de ervaring dat hij al vroeg is weggedaan en ook in zijn latere leventje is hij op momenten dat het moeilijk werd o.a. geplaatst in een dagbehandeling centrum. Ook hier heeft hij veel mensen zien komen en gaan. Het lijkt er op dat hij met zijn gedrag vraagt om duidelijkheid. Zijn gedrag wordt steeds extremer en roept om grenzen. Grenzen die zijn pleegmoeder hem maar met moeite kan geven. Vanuit haar eigen geschiedenis is zij een zeer gevend mens, maar kan moeilijk ontvangen. Wat is er nodig voordat zij passend kan geven en ontvangen? Kan het opgeven, door hem te plaatsen in een internaat, een gevend gebaar zijn? Hoe kan pleegmoeder hierin begeleid worden? Erkenning is hierbij erg belangrijk. Bij Rik lijkt het er op dat hij in zijn jonge leven, een hechtingsstoornis heeft opgelopen. Hij is onveilig gehecht. Rik had bij zijn geboorte net als andere kinderen recht op zorg en aandacht en vooral betrouwbaar gedrag. Zijn biologische ouders konden hem geen betrouwbare aandacht geven. Rik heeft wel geruime tijd nog vertrouwen blijven investeren. Hierin kwamen zijn pleegouders tegemoet, door zijn behoefte te beantwoorden. Daarbij had hij ook het recht om te geven. Zeker in de tijd dat zijn pleegvader overleed (dit is een onrechtvaardigheid) heeft Rik veel gegeven.

5 De vraag is of dit gezien en erkend is als geven. De vraag is of hij om het verlies van zijn pleegvader heeft kunnen rouwen, zijn gevoelens heeft kunnen uiten. De vraag is of er toen stil is gestaan bij wat dat voor Rik betekende. Rik heeft op meerdere punten onrechtvaardigheid ervaren. Onrechtvaardige levensomstandigheden maken iemand gerechtigd om aanspraak te maken zonder dat men er zelf verdienste tegenover hoeft te stellen. Hierbij is onderscheid te maken tussen vergeldend onrecht en toedelend onrecht. Bij Rik is sprake van beide vormen. Als een kind voldoende vertrouwen en rechtvaardigheid heeft ervaren, kan hij wegen vinden om met de onrechtvaardigheden om te gaan. Als dit, zoals bij Rik, niet het geval is, dan weegt de onrechtvaardigheid zwaarder. Rik heeft wel aanspraak gemaakt op verdiend vertrouwen, maar heeft geen bewijs gekregen en daardoor geen besef van dat hij gerechtigd is. Hij verliest het vertrouwen in de wereld en ontwikkelt een recht om wraak te nemen. Dit is destructief recht (en uit zich in destructief gedrag). Dit kan tot gevolg hebben dat een kind gebrek aan berouw vertoont, over wat het een onschuldige derde aandoet. Hierdoor ontwikkelt men een blinde vlek. Dit is ook bij Rik te zien, die naar het lijkt niet leert van straffen en gewoon doorgaat. Hij zegt vele malen op een dag sorry, iets dat voor anderen geen betekenis meer heeft. Ook herkenbaar is bij Rik dat hij het niet goed van zichzelf mag doen. Hij straft zichzelf, mag niet genieten. Dit is eveneens een kenmerk bij verlies van verworven rechten. Door met Rik zijn levensverhaal te schrijven, is er aandacht geweest voor alle onrechtvaardigheid die er geweest is en waarvan hij nu de gevolgen ervaart. Zowel hechting, afscheid en rouw komen in zijn verhaal op verschillende niveaus naar voren. Het is belangrijk om met Rik te exploreren wat dit alles voor hem betekend heeft. Wat zijn wensen, verlangens en wie zijn hulpbronnen zijn? Het is belangrijk om te gaan bouwen aan vertrouwen. (Dit heeft tijd, veel tijd nodig). Hiervoor moet echter eerst de pijn en verdriet van het onrecht erkend worden. Ook moet er erkenning voor zijn geven zijn. Erkenning zal er waarschijnlijk van de hulpverlening nodig zijn, maar belangrijker is dat Rik erkend wordt door zijn ouders en pleegouders en andere directe betrokkenen. Naarmate Rik van daaruit meer gevoelig wordt voor de belangen van anderen, kan hij zijn destructief recht laten varen en mogelijk om buigen naar constructief recht. Hierdoor zal hij verdienste op bouwen, zal hij vertrouwen krijgen en zichzelf minder hoeven te straffen. Hij zal moeten gaan ervaren dat hij er mag zijn. Dat hij openlijk loyaal mag zijn naar zijn biologische ouders en pleegouders. Hij zal moeten leren omgaan met de bestaande verlieservaringen. Mooi zou het zijn als hij in de toekomst kan gaan begrijpen, waarom zijn verhaal gelopen is zoals het gelopen is. Door in de toekomst in dialoog te gaan met alle betrokkenen, kan hij misschien komen tot ontschuldiging van zijn ouders en pleegouders. Van daaruit kan hij constructief recht gaan opbouwen. Mogelijk kan de roulerende rekening stopgezet worden. Het feit dat rik er is, zou al voldoende moeten zijn. Hij heeft echter nog het gevoel dat hij er helemaal niet mag zijn, dat er nergens plek voor hem is en dat hij het nooit goed doet. Ook binnen de kinder- en jeugdpsychiatrie zal hier aandacht voor moeten zijn, anders zal dit wederom een plek worden waar Rik niet mag zijn en waar hij zal laten zien dat het hier ook niet goed met hem gaat. Desalniettemin vind ik het belangrijk Rik grondig te onderzoeken (op de tweede dimensie). Mogelijk is er sprake van een bepaalde psychiatrisch ziektebeeld of andere ziekte/stoornis. Verder is het goed om te weten dat werken op een contextuele manier, tijd kost. Veel tijd en dat het misschien nog jaren duurt voor Rik zijn gedrag veranderd en hij enige mate van vertrouwen heeft opgebouwd. Het blijft mijn inziens belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Niet alleen het contextuele telt, en niet alleen de individueel gerichte vormen van hulpverlening zijn heiligmakend. Het gaat om de

6 combinatie van allen. Om het eclectisch denken. Alle vormen van hulpverlening die iemand kunnenhelpen om van zijn/haar problemen af te komen, dienen te worden onderzocht en bekeken. Zo ook bij Rik. Boeken Literatuur Tussen geven en nemen, over contextuele therapie Balans in Beweging, I.B. Nagy en zijn visie op individuele en gezinstherapie Leren over leven in loyaliteit, over contextuele hulpverlening Grondbeginselen van de contextuele benadering Nu jij er niet meer bent; rouwen met kinderen en tieners Als vlinderen spreken konden; voor kinderen die rouwen Ik had je nog zoveel willen vragen ; Hoe verwerken we het verlies van onze ouders? Verstoorde rouw bij ouderen; signaleren en hulpverlening I.B. Nagy en B.R. Krasner Else Marie van den Eerenbeemt en Ammy van Heusden M. Michielsen, W. van Mulligen en L. Hermkens I.B. Nagy Claire van den Abbeele Yvonne van Emmerik Alexander Levy Huub Buijssen