Eindrapport onderzoek gevolgen ATF-brand mei 2000

Transcriptie

1 Eindrapport onderzoek gevolgen ATF-brand mei

2 Eindrapport GGD Fryslân Leeuwarden, april 2008 F. Duijm, arts medisch milieukundige F. Greven, toxicoloog J.M.T. Janssen, arts Maatschappij en Gezondheid 2

3 I. SAMENVATTING Voorgeschiedenis In mei 2000 verbrandde in Drachten een opslagloods met een grote hoeveelheid gevaarlijk afval. Daarbij is veel verontreiniging verspreid. Door blootstelling aan de verontreiniging kregen veel mensen gezondheidsklachten. De meeste van deze klachten verdwenen vanzelf. Er zijn metingen gedaan naar de verontreiniging van lucht, water, bodem, gras, groenten, dieren, melk, straten en boten, enz. De meeste concentraties waren laag, zodat er geen blijvende schade aan de gezondheid werd verwacht. Waar nodig zijn maatregelen genomen. In 2001 bleek echter dat toch gezondheidsklachten bleven bestaan bij werknemers van de politie en een bewakingsdienst. Daarop is hen een aanbod gedaan voor specialistisch onderzoek hiervan. Hiervoor heeft niemand zich aangemeld. Later bleek dat sommige omwonenden nog steeds gezondheidsklachten toeschreven aan de brand. Naar aanleiding daarvan is onderzoek gedaan in verschillende stappen. Eerste onderzoek Alle gegevens zijn verzameld van de metingen in diverse materialen, gewassen en dieren. De meeste gehalten bleken te laag om gevaarlijk te zijn. Maar er waren onvoldoende gegevens over de rook tijdens het begin van de brand, over het bluswater en over het stof en de dampen uit getransporteerde verbrandingresten. Dit is beschreven in het eerste rapport in Tweede onderzoek Geïnventariseerd is welke gezondheidsklachten de werknemers, omwonenden en recreanten zelf toeschreven aan de brand. Dat leverde een brede verzameling van gezondheidsproblemen op. Het bleek dat de brand veel acute gezondheidseffecten heeft veroorzaakt en bij veel mensen een aanzienlijke impact heeft gehad op de gezondheid. Ook werden er veel nog bestaande of telkens terugkerende gezondheidsproblemen genoemd als mogelijke gevolgen van de brand. Op basis van wetenschappelijke informatie is een selectie gemaakt. Sommige nog bestaande gezondheidsproblemen waren mogelijk toe te schrijven aan de brand. Dit ging om huidklachten behorend bij contactdermatitis en luchtwegklachten behorend bij RADS (Reactive Airways Dysfunction Syndrome). De andere aandoeningen zijn niet of niet meer aan de brand toe te schrijven. Dit is beschreven in het tweede rapport in Derde onderzoek De vraag bleef bij wie de verschijnselen van een contactdermatitis of RADS zijn vast te stellen. Om dat na te gaan is in 2006 een medisch onderzoek aangeboden aan alle betrokkenen. Het onderzoek is voorbereid in overleg met een hoogleraar huidziekten en een hoogleraar longziekten in Groningen en een hoogleraar gezondheidsrisicoanalyse in Utrecht. Er zijn 8 personen onderzocht door een huidarts en 75 door een longarts van ziekenhuis Nij Smellinghe te Drachten. Aandoeningen van de huid van de onderzochte personen zijn zeker niet of vrijwel zeker niet aan de ATF-brand toe te schrijven naar het oordeel van de huidarts. Huidcontact met bluswater, verbrandingsresten inclusief weggewaaide as en roet, heeft indertijd wel geleid tot acute huidaandoeningen maar niet tot een blijvende contactdermatitis. Bij 4 personen kon de longarts een verband leggen tussen de blootstelling aan verbrandingsproducten van ATF en een aandoening van de luchtwegen met kenmerken van RADS. Bij 6 andere personen waren er na de ATF-brand klachten van de luchtwegen, maar het beloop in de tijd en/of de door de longarts waargenomen verschijnselen pasten niet bij de criteria voor RADS. Bij alle overige onderzochte personen bestond geen enkele verdenking op RADS naar het oordeel van de longarts. 3

4 Het inademen van stof en dampen van getransporteerde verbrandingsresten heeft indertijd wel geleid tot luchtwegklachten, maar niet tot nu nog vast te stellen aandoeningen, die aan de brand zijn toe te schrijven. Dit is beschreven in het derde rapport. Vierde onderzoek Van 24 personen met klachten van de luchtwegen zijn de poliklinische onderzoeksgegevens uit het derde onderzoek ter toetsing voorgelegd aan de hoogleraar klinische toxicologie in Utrecht. Zijn oordeel is besproken met de longarts van Nij Smellinghe en de hoogleraar Longziekten van het UMC-Groningen. Dit leidt tot de eindconclusie dat er bij het medisch onderzoek in 2006 nog 3 personen aanwijsbaar waren bij wie het mogelijk of waarschijnlijk is dat RADS of een dergelijke aandoening van de luchtwegen is opgetreden ten gevolge van blootstelling aan verbrandingsproducten van ATF. Bij 2 van hen bestaat het gezondheidsprobleem niet meer, bij 1 wel. Deze 3 personen zijn relatief hoog blootgesteld tijdens werkzaamheden dichtbij de brandhaard. Zeven andere personen hebben indertijd verdachte klachten van de luchtwegen gehad, die niet voldeden aan de criteria voor RADS of een dergelijke aandoening. Bij alle overige onderzochte personen zijn geen aanwijzingen gevonden voor een dergelijke aandoening. De eindconclusies van het medische onderzoek zijn beschreven in paragraaf 2.1 van dit eindrapport. Vijfde onderzoek De poliklinische onderzoeksgegevens en de telefonisch verkregen gegevens van 141 personen die zich daarvoor hadden aangemeld, zijn statistisch geanalyseerd. De gegevens van de 25 personen die op de telefonische vragenlijst klachten aangaven die deden denken aan prikkelbare luchtwegen na de ATF-brand, zijn vergeleken met de gegevens van de andere poliklinisch onderzochte personen. Ook de gegevens van de 10 personen bij wie de longarts RADS na de ATF-brand mogelijk of niet uit te sluiten vond, zijn vergeleken met die van de andere poliklinisch onderzochte personen. In beide deelgroepen bleken de longfunctie en de gevoeligheid van de luchtwegen significant ongunstiger te zijn. Degenen die dichter dan 100 meter bij de brand geweest zijn, hadden in 2006 een hogere gevoeligheid van de luchtwegen dan de andere poliklinisch onderzochte personen. De uitkomsten worden vastgelegd in een wetenschappelijk artikel. Zesde onderzoek Het is niet duidelijk dat een bepaalde verontreiniging de oorzaak is van RADS. Het kan zijn dat intensieve blootstelling aan rook van elke brand kan leiden tot RADS. De noordelijke GGD en gaan dat onderzoeken bij andere personen. Uitvoering en financiering De eerste vier onderzoeken zijn uitgevoerd door GGD Fryslân en grotendeels gefinancierd door de Provincie Fryslân. De eindrapportage is uitgevoerd door GGD Fryslân. Het vijfde en zesde onderzoek worden uitgevoerd door het Kenniscentrum Milieu & Gezondheid van de GGD-en van Groningen, Fryslân en Drenthe, met een subsidie van ZonMw. Communicatie De eerste drie rapporten zijn openbaar gepresenteerd, toegelicht en beschikbaar gesteld. De medisch onderzochte personen hebben schriftelijk bericht gehad van de diagnose van de longarts en\of huidarts. Aanvullend is er individuele informatie uitgewisseld met de 3 personen met een mogelijke RADS en met enkele anderen. Het eindrapport wordt aangeboden aan de medisch onderzochte personen. Het zal ook beschikbaar zijn voor andere belangstellenden. GGD Fryslân geeft desgevraagd een toelichting of verdere nazorg. 4

5 Eindconclusie Er zijn tijdens en na de ATF-brand veel gezondheidsproblemen opgetreden waarvan een deel ernstig. In tegenstelling tot de verwachting is een deel van die problemen langdurig gebleken. Er zijn in 2006 bij 3 personen klachten en verschijnselen geconstateerd die symptomen kunnen zijn van RADS of een aanverwante aandoening ten gevolge van hun blootstelling aan verbrandingsproducten van de ATF-brand in mei Bij 7 zijn er onvoldoende aanwijzingen gevonden om aannemelijk te maken dat er indertijd een dergelijke aandoening bestaan heeft. Bij alle andere onderzochte personen zijn geen aanwijzingen gevonden voor meer dan tijdelijke problemen van luchtwegen of huid door blootstelling aan verbrandingsproducten van de ATF-brand in mei De uitkomsten van het medische onderzoek van de luchtwegen vinden steun in statistische analyses. Bij personen met andere aandoeningen zijn er geen redenen om aan te nemen dat die het gevolg zijn van de ATF-brand. De luchtmetingen die tijdens de brand zijn gedaan, geven geen wezenlijk andere uitkomsten dan metingen bij andere branden. Het oordeel dat de gemeten gehaltes niet wijzen op een risico voor de gezondheid, is onjuist gebleken. Aanbevelingen 1. Het is aan te bevelen om bekendheid te geven aan de mogelijkheid dat kortdurende hoge blootstelling aan verbrandingsproducten in de nabije omgeving van een brand langdurige effecten kan hebben op de luchtwegen in de vorm van RADS of een aanverwante aandoening. 2. Nader onderzoek naar het verband tussen een dergelijke blootstelling en luchtwegproblemen is wenselijk. 3. In afwachting van de uitkomsten van het verdere onderzoek is het raadzaam om intensieve blootstelling aan verbrandingsproducten nog meer te vermijden dan nu al gebruikelijk is. Dit advies geldt niet alleen voor rook bij brand in gevaarlijk afval. 4. Het is raadzaam om nieuwe protocollen te ontwikkelen voor het beoordelen van mogelijke gevolgen van intensieve blootstelling aan rook. Als uit metingen van enkele indicatorstoffen wordt afgeleid dat de blootstelling geen gevaar vormt voor de gezondheid, dan geeft dit op zich geen uitsluitsel over risico s voor de gezondheid door blootstelling aan andere bestanddelen van de rook ter plaatse van de meting. Hetzelfde geldt voor gevolgtrekkingen uit berekeningen betreffende de afwezigheid van risico s op andere locaties of andere tijdstippen dan die van de meting. Uitkomsten van metingen in onbekende mengsels zoals rook zijn alleen bruikbaar voor een risicoschatting wanneer de gemeten of berekende concentratie hoger is dan een risicogrens. 5. Ook is het aan te bevelen te komen tot een nauwere samenwerking tussen de curatieve gezondheidszorg, de Arbozorg en de openbare gezondheidszorg. Bij intensieve blootstelling aan rook dient de GHOR/GGD een actieve coördinatie- en regierol in de zorgverlening op zich te nemen. Registratie van blootgestelden en de intensiteit van hun blootstelling, en specialistisch onderzoek van hun luchtwegen kan in bepaalde gevallen geïndiceerd zijn. 5

6 6

7 I I. INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING pagina 3 INHOUDSOPGAVE 7 1. GESCHIEDENIS 9 2. NADERE BEOORDELING V ERDERE AFWIKKELING CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN LITERATUUR 19 7

8 8

9 1 GESCHIEDENIS 1.1. Aanleiding Op 12 mei 2000 verbrandde in Drachten circa 480 ton gevaarlijk afval, in de volksmond bekend als chemisch afval. Dit afval lag opgeslagen in een loods van ATF (Afvalstoffen Transport Friesland). Daarbij zijn veel verbrandingsproducten ontstaan en verspreid in rook, bluswater en tijdens het transporteren van verbrandingsresten. Tijdens en na de brand zijn veel mensen op verschillende manieren aan deze verbrandingsproducten blootgesteld. De verbrandingsproducten bevatten veel verschillende verontreinigingen. Die verontreinigingen kunnen mensen bereiken via verscheidene routes, onder andere via de voedselketen. De concentraties van verontreinigingen zijn gemeten op allerlei plaatsen in lucht, water, bodem, op oppervlakken en in diverse materialen, gewassen en dieren. De gehalten bleken in de meeste routes te laag om schadelijk te kunnen zijn voor de gezondheid. In veel monsters waren de gehalten niet hoger dan gebruikelijk is. In de rook waren de concentraties die door RIVM gemeten zijn, niet opvallend hoger dan in de rook van andere branden (Mennen 2007). De brandweer heeft luchtmetingen gedaan bij woonplaatsen en heeft daar, op kilometers van de brand, geen verhoogde gehaltes gemeten. Waar nodig zijn maatregelen genomen. Opgevangen bluswater en verbrandingsresten op het ATF-terrein zijn afgevoerd en vernietigd. Een deel van de bodem van het ATF-terrein is ontgraven en met voorzorgsmaatregelen op een stortplaats gedeponeerd. Een deel van het industrieterrein is gereinigd, tezamen met schepen en een bedrijf westelijk van ATF. Geoogst gras uit het benedenwindse gebied dat blijkens de metingen verontreinigd was, is vernietigd. Aansluitend op de blootstelling kregen veel mensen gezondheidsklachten. Uitgaande van de toenmalige kennis is aangenomen dat die klachten tijdelijk zouden zijn. Deze verwachting is versterkt door het uitblijven van meldingen van huisartsen en bedrijfsartsen, ondanks verzoeken om ziektegevallen na blootstelling te melden. Eind 2001 bracht de Nederlandse Politiebond naar voren dat bij agenten van de politie en de bewakingsdienst SVS gezondheidsklachten bleven bestaan. Daarom is in overleg met de Arbodiensten in begin 2002 via die bond een medisch-toxicologisch consult aangeboden. Er hebben zich hiervoor geen agenten of werknemers van SVS aangemeld. Veel later bleek dat de interne communicatie niet goed gelopen is. In 2003 bleek dat bij een aantal mensen toch gezondheidsklachten bleven bestaan. Dit signaal was voor de Provincie Fryslân aanleiding om onderzoek te laten doen. GGD Fryslân heeft het onderzoek in drie delen uitgevoerd. 1.2 Eerste onderzoek In 2004 is geïnventariseerd welke verbrandingsproducten tijdens of kort na de brand gemeten waren (Duijm et al 2004). Uit die inventarisatie bleek dat de gegevens geen aanwijzingen gaven voor het bestaan van een voor de gezondheid riskante blootstelling via bodem, lucht, water en via de voedselketen. Voor enkele routes van blootstelling waren echter niet genoeg meetgegevens beschikbaar om risico s voor de gezondheid te kunnen uitsluiten. Dit gold met name voor het inademen van rook tijdens het begin van de brand, voor contact met wegstromend bluswater, neergeslagen roet en as, voor contact met verbrandingsresten op het ATF-terrein en voor 9

10 het inademen van stof en dampen van verbrandingsresten tijdens het transport met vrachtwagens. Tijdens de presentatie van het rapport meldde longarts Eppinga dat hij op zijn spreekuur in het ziekenhuis Nij Smellinghe te Drachten mensen had gezien die na blootstelling aan gassen, dampen en stof van de ATF-brand klachten en verschijnselen hadden gekregen die pasten bij het Reactive Airways Dysfunction Syndrome (RADS). 1.3 Tweede onderzoek In 2005 is geïnventariseerd welke gezondheidsklachten de werknemers, omwonenden en recreanten zelf toeschreven aan de ATF-brand (Duijm et al, 2005). Er zijn 124 bruikbare ingevulde vragenlijsten teruggestuurd. Er zijn in het totaal 96 personen die één of meer soorten blootstelling door de ATF-brand hebben ingevuld. Van hen hadden er 44 acute klachten van ogen, neus, keel, luchtwegen en huid. 43 personen geven hun gezondheid kort na de brand een lager rapportcijfer dan ervoor (figuur 1). Het cijfer zakte van een voldoende naar een onvoldoende bij 12 personen. Van hen geven 2 hun gezondheid tijdens het invullen nog steeds een onvoldoende. RAPPORTCIJFER VOOR GEZONDHEID Gemiddelde cijfers kort voor de brand kort na de brand mrt-05 tijdstip t.o.v. ATF-brand op 12 mei 2000 geen blootstelling blootstelling bluswater en roet blootstelling stof en damp blootstelling rook Figuur 1. Per soort blootstelling gemiddelde rapportcijfers voor de eigen gezondheid kort voor en kort na de ATF-brand en in maart

11 Na selectie op basis van wetenschappelijke publicaties is geconcludeerd dat de meeste van de genoemde gezondheidsproblemen waarschijnlijk niet aan de brand toe te schrijven zijn. Maar van bepaalde klachten was het aannemelijk dat ze mogelijk het gevolg waren van de brand, met name bepaalde klachten van de huid en van de luchtwegen. Om een verband te leggen tussen nog steeds bestaande gezondheidsproblemen en de ATF-brand bleek het zinvol medisch onderzoek te gaan doen naar contactdermatitis en RADS. Contactdermatitis is een soort eczeem dat kan ontstaan doordat de huid in contact komt met irriterende stoffen. In de meeste gevallen verdwijnen de symptomen met of zonder behandeling. Bij herhaald contact kunnen de symptomen terugkeren of verergeren. De huidreactie op irriterende stoffen verschilt per persoon. Door het inventariserende onderzoek is niet aangetoond dat deze aandoeningen werkelijk aan de ATF-brand zijn toe te schrijven. Ook was met de gegevens uit de enquête niet aan te wijzen wie wel of niet één of beide aandoeningen heeft. Reactive Airways Dysfunction Syndrome (RADS) is een aanhoudende nietallergische hyperreactiviteit van de luchtwegen, in sommige gevallen samen met vernauwing van de luchtwegen, volgend op een eenmalige blootstelling aan een hoge concentratie van een irriterende stof. De eerste symptomen ontstaan veelal in de eerste minuten tot uren na de blootstelling. Geleidelijk verminderen de symptomen, maar ze keren terug of verergeren bij herhaald contact met prikkelende stoffen, kou, mist, enz. In de meeste gevallen houdt deze hyperreactiviteit langer dan een jaar aan, evenals de vernauwing van de luchtwegen. In veel gevallen verdwijnen alle symptomen op lange termijn. In 1985 introduceerde Brooks de term RADS en de criteria voor de diagnose van deze aandoening.*) In 2000 was RADS niet beschreven als gevolg van het inademen van rook door omstanders. De luchtwegsymptomen en de klinische bevindingen bij brandweerpersoneel ingezet bij de World Trade Center ramp in 2001, hebben geresulteerd in een sterkere bewustwording van RADS (Prezant et al 2002, Banauch et al 2003). *) Zie literatuur in hoofdstuk Derde onderzoek In 2006 is een medisch onderzoek aangeboden aan alle betrokkenen. Dit onderzoek was primair gericht op een individuele diagnose, maar de opzet was zodanig dat ook een wetenschappelijk oordeel over de hele groep mogelijk is (Duijm et al 2007). De opzet is voorbereid met H.A.M. Kerstjens, hoogleraar longziekten (in het bijzonder chronisch obstructief longlijden) in Groningen en D.J.J. Heederik, hoogleraar gezondheidsrisicoanalyse (arbeid, gezondheid, epidemiologie) in Utrecht. Ook is gebruik gemaakt van informatie van P.J. Coenraads, hoogleraar dermatologie in Groningen. Het onderzoek was gericht op de vraagstelling: met welk mate van zekerheid is vast te stellen dat een contactdermatitis en/of RADS aanwezig is of aanwezig is geweest en dat de betreffende aandoening het gevolg is of was van de ATF-brand? Om dat na te gaan is het medische onderzoek aangeboden aan alle werknemers, omwonenden en anderen die dachten daarvoor in aanmerking te komen. Zij konden zich op verschillende wijzen aanmelden. 11

12 Met een telefonisch voorgelegde vragenlijst is een onderscheid gemaakt tussen degenen met klachten die zouden kunnen passen bij contactdermatitis of RADS, en degenen zonder dergelijke klachten. De personen met een mogelijk passend klachtenpatroon zijn allen telefonisch uitgenodigd voor poliklinisch onderzoek in ziekenhuis Nij Smellinghe te Drachten. Een groot aantal van degenen zonder passende klachten zijn onderzocht als controlegroep. De controlegroep is toegevoegd aan de onderzoeksopzet om een verdere wetenschappelijke uitwerking van de onderzoeksgegevens mogelijk te maken. Voor het medisch onderzoek zijn 11 personen uitgenodigd op de polikliniek dermatologie en 95 personen op de polikliniek longziekten. Sommigen van hen zijn op beide poli s uitgenodigd; in het totaal ging het om 98 personen. Van deze groep zijn er 77 op afspraak naar ziekenhuis Nij Smellinghe gekomen. De longarts P. Eppinga heeft 75 van hen onderzocht. De huidarts L.J. de Groot heeft 8 personen onderzocht, waarvan er 6 ook bij de longarts zijn geweest. Bij 2 personen bestonden tijdens het onderzoek huidaandoeningen die mogelijk mede berusten op een contactdermatitis. Naar het oordeel van de huidarts zijn alle huidige en vroegere huidaandoeningen van de 8 onderzochte personen zeker niet, of vrijwel zeker niet aan de ATF-brand toe te schrijven. De diagnose RADS werd bij 4 personen mogelijk geacht door de longarts. Een verband met de ATF-brand vond hij plausibel, met name door inademing van verbrandingsproducten op korte afstand van de brandhaard. Ook was er bij deze personen de voor RADS karakteristieke tijdsrelatie tussen de blootstelling en de ontwikkeling van symptomen. Bij 6 andere personen waren er na de ATF-brand wel klachten van de luchtwegen, maar deze klachten pasten niet bij de criteria die gesteld zijn aan de diagnose RADS. Bij alle overige onderzochte personen bestaat er zeker geen RADS naar het oordeel van de longarts. 12

13 2 NADERE BEOORDELING 2.1 Second opinion Van 24 personen met luchtwegklachten zijn de poliklinische onderzoeksgegevens voorgelegd aan J. Meulenbelt, hoogleraar klinische toxicologie van het Nationale Vergiftigingen Informatie Centrum van het UMC-Utrecht en het RIVM, en het Institute of Risk Assessment Sciences in van de Universiteit Utrecht. Hij heeft zijn beoordeling ingebracht in een bespreking op basis van de individuele onderzoeksgegevens met P. Eppinga, longarts van Nij Smellinghe, met H.A.M. Kerstjens, hoogleraar Longziekten van het UMC-Groningen, en met de auteurs van het eindrapport. Dit leidde tot de volgende eindconclusie. Bij 21 personen zijn er geen of onvoldoende aanwijzingen dat hun luchtwegklachten het gevolg zijn van blootstelling aan verbrandingsproducten van de ATF in Bij 7 van hen zijn na de brand wel luchtwegklachten opgetreden, maar die voldoen niet aan de criteria voor RADS of een dergelijke aandoening. Het is niet uit te sluiten dat de brand een kortdurend effect heeft gehad, zoals het verergeren van een tevoren bestaand astma, maar in 2006 waren daarover geen harde gegevens meer te verkrijgen. Bij 3 personen blijkt uit het medisch onderzoek dat er aanwijzingen zijn dat RADS of een dergelijke aandoening van de luchtwegen is opgetreden ten gevolge van blootstelling aan verbrandingsproducten van ATF. Bij 2 van de 3 waren er geen aanwijzingen voor het nog voortbestaan van de aandoening. Bij de derde persoon was in 2006 het voortbestaan van de aandoening een reële mogelijkheid. Deze 3 personen met langdurige luchtwegproblemen zijn relatief hoog blootgesteld dichtbij de brandhaard in het kader van werkzaamheden. Eén van hen is enige tijd aan het werk geweest in de rookwolk zelf; dit betreft de persoon bij wie de aandoening van de luchtwegen in 2006 nog niet hersteld was. Bij 1 persoon bestond in eerste instantie wel een verdenking, maar waren er toch onvoldoende aanwijzingen voor RADS. Er is consensus van de betrokken deskundigen over deze conclusies. 2.2 Statistische analyses Het medisch onderzoek is zo opgezet dat ook een wetenschappelijke bewerking van de gezamenlijke gegevens mogelijk is. De gegevens zijn bewerkt in samenwerking met een hoogleraar longziekten in Groningen en een hoogleraar gezondheidsrisicoanalyse in Utrecht. Voor de wetenschappelijke bewerking heeft het Kenniscentrum Milieu & Gezondheid van de noordelijke GGD s van ZonMW een subsidie gekregen. ZonMW is de Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie. Aanleiding voor de subsidie is dat het optreden van RADS na blootstelling in de buitenlucht aan producten van een dergelijke brand nog niet is beschreven in de wetenschappelijke literatuur. De poliklinische onderzoeksgegevens en de telefonisch verkregen gegevens van 141 personen die zich daarvoor hadden aangemeld, zijn statistisch geanalyseerd. Op basis van de antwoorden op de telefonisch voorgelegde vragenlijst zijn de personen geselecteerd met luchtwegklachten die verdacht leken op prikkelbare luchtwegen na de ATFbrand. Dit betrof 25 personen die poliklinisch onderzocht zijn. Op de poliklinische histaminetest reageerden deze 25 personen significant gevoeliger dan de andere poliklinisch onderzochte personen zonder dergelijk luchtwegklachten. Ook bleek dat in de groep van 25 een significant hoger percentage personen dan in de controlegroep op minder dan 100 meter van de brand geweest is. De groep met een hoge blootstelling scoort significant gevoeliger in de histaminetest. 13

14 In de groep van 10 potentiële gevallen van RADS die de longarts heeft aangewezen uit de 75 onderzochte personen, was de doorgankelijkheid van luchtwegen beperkter dan in de groep van overige 65 personen. Ook reageerde de groep van 10 significant gevoeliger op de histaminetest dan de controlepersonen die na de brand geen acute luchtwegsymptomen hebben gehad. De statistische analyses ondersteunen op groepsniveau dat langdurige luchtwegklachten en overgevoeligheid voor o.a. histamine het gevolg zijn van de brand bij ATF in Dit betekent niet dat bij alle personen in deze groep een bewezen verband bestaat tussen de ATF-brand en hun luchtwegklachten. De uitkomsten van het statistische onderzoek worden vastgelegd in een Engelstalig artikel dat wordt aangeboden aan een wetenschappelijk tijdschrift. 14

15 3. VERDERE AFWIKKELING 3.1 Communicatie De eerste drie onderzoeken zijn opgezet en gerapporteerd in overleg met een commissie van betrokkenen en deskundigen. De rapporten zijn openbaar gepresenteerd, toegelicht en beschikbaar gesteld. Daarnaast heeft de Provincie Fryslân over de voortgang verscheidene nieuwsbrieven verstuurd aan alle betrokkenen. De medisch onderzochte personen hebben schriftelijk bericht gehad van hun diagnose van de longarts en/of huidarts. Aanvullend is er individuele informatie uitgewisseld met de 3 personen met een mogelijke RADS. Door GGD Fryslân is nazorg aangeboden; daarvan is tot nu toe geen gebruik gemaakt. Het second opinion onderzoek is uitgevoerd door GGD Fryslân op basis van de gegevens uit het derde onderzoek. Het statistische onderzoek is uitgevoerd door de het Kenniscentrum Milieu & Gezondheid van de GGD-en van Groningen, Fryslân en Drenthe, met een subsidie van ZonMW. De uitkomsten van deze laatstgenoemde onderzoeken staan in dit eindrapport. Het eindrapport wordt aangeboden aan de medisch onderzochte personen. Het zal ook beschikbaar zijn voor andere belangstellenden. GGD Fryslân geeft desgevraagd een toelichting of verdere nazorg. 3.2 Publicatie De uitkomsten van de statistische analyses worden in de vorm van een artikel aangeboden aan een internationaal wetenschappelijk tijdschrift. 3.3 Vervolgonderzoek in andere situaties Het is niet duidelijk dat een bepaald bestanddeel van verbrandingsproducten de oorzaak is van RADS. Het kan zijn dat intensieve blootstelling aan rook van elke brand kan leiden tot RADS of een dergelijke aandoening van de luchtwegen. Het Kenniscentrum Milieu & Gezondheid van de GGD en van Groningen, Fryslân en Drenthe gaan dat onderzoeken bij andere personen. Daarvoor is subsidie verkregen van ZonMW. Een voorstel voor vervolgonderzoek onder brandweer en politie is in november 2007 ingediend bij een medisch-ethische toetsingscommissie. 15

16 16

17 4. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN 4.1 Eindconclusie Er zijn tijdens en na de brand veel gezondheidsproblemen opgetreden waarvan een deel ernstig. In tegenstelling tot de verwachting is gebleken dat een deel van die problemen langdurig aanwezig bleef. Er zijn in 2006 bij 3 personen klachten en verschijnselen geconstateerd die mogelijk of waarschijnlijk zijn toe te schrijven aan RADS of een aanverwante aandoening ten gevolge van hun blootstelling aan verbrandingsproducten van ATF in mei Bij 7 andere personen is het niet uit te sluiten dat er indertijd een dergelijke aandoening bestaan heeft, maar er zijn onvoldoende aanwijzingen gevonden om dit aannemelijk te maken. Bij de andere onderzochte personen zijn geen aanwijzingen gevonden voor meer dan tijdelijke problemen van de luchtwegen of de huid door blootstelling aan verbrandingsproducten van ATF in mei De uitkomsten van het medische onderzoek van de luchtwegen vinden steun in de statistische analyses. Bij personen met andere aandoeningen dan RADS of contactdermatitis zijn er geen redenen om aan te nemen dat die het gevolg zijn van de ATF-brand. De luchtmetingen die tijdens de brand zijn gedaan, geven geen wezenlijk andere uitkomsten dan metingen bij andere branden. Het oordeel dat de gemeten gehaltes niet wijzen op een risico voor de gezondheid, is achteraf gezien onjuist gebleken. Ten tijde van de brand was het niet mogelijk de nu geconstateerde gevolgen te voorspellen. 4.2 Aanbevelingen 1. Het is aan te bevelen om bekendheid te geven aan de mogelijkheid dat kortdurende hoge blootstelling aan verbrandingsproducten in de nabije omgeving van een brand langdurige effecten kan hebben op de luchtwegen in een vorm van een RADSachtige aandoening. 2. Nader onderzoek naar het verband tussen een dergelijke blootstelling en luchtwegproblemen is wenselijk. 3. In afwachting van de uitkomsten van het verdere onderzoek is het raadzaam om intensieve blootstelling aan verbrandingsproducten nog meer te vermijden dan nu al gebruikelijk is. Dit advies geldt niet alleen voor rook bij brand in gevaarlijk afval. 4. Het is raadzaam om nieuwe protocollen te ontwikkelen voor het beoordelen van mogelijke gevolgen van intensieve blootstelling aan rook. Als uit metingen van enkele indicatorstoffen wordt afgeleid dat de blootstelling geen gevaar vormt voor de gezondheid, dan geeft dit op zich geen uitsluitsel over risico s voor de gezondheid door blootstelling aan andere bestanddelen van de rook ter plaatse van de meting. Hetzelfde geldt voor gevolgtrekkingen uit berekeningen betreffende de afwezigheid van risico s op andere locaties of andere tijdstippen dan die van de meting. Uitkomsten van metingen in onbekende mengsels zoals rook zijn alleen bruikbaar voor een risicoschatting wanneer de gemeten of berekende concentratie hoger is dan een risicogrens. 17

18 5. Registratie van blootgestelden en de intensiteit van hun blootstelling, en specialistisch onderzoek van hun luchtwegen kan in bepaalde gevallen geïndiceerd zijn. Het is daarbij aan te bevelen te komen tot een nauwere samenwerking tussen de curatieve gezondheidszorg, de Arbozorg en de openbare gezondheidszorg. Bij intensieve blootstelling aan rook dient de GHOR/GGD een actieve coördinatie- en regierol in de zorgverlening op zich te nemen. 18

19 5. LITERATUUR Banauch GI, Alleyne D, Sanchez R, Olender K, Cohen HW, Weiden M, Kelly KJ, Prezant DJ. Persistent hyperreactivity and reactive airway dysfunction in firefighters at the World Trade Center. Am J Respir Crit Care Med 2003 Jul 1;168(1): Brooks SM, Weiss MA, Bernstein IL. Reactive airways dysfunction syndrome (RADS). Persistent asthma syndrome after high level irritant exposures. Chest 1985; 88(3): Duijm F, Janssen JMT. Inventarisatie van (milieu)onderzoek na de brand bij ATF in GGD Fryslân, Leeuwarden, Duijm F, Greven F, Janssen JMT. ATF-brand en gezondheidsproblemen; inventarisatie van blootstelling en soorten aandoeningen die mogelijk een gevolg daarvan zijn. GGD Fryslân, Leeuwarden, Duijm F, Greven F, Janssen JMT. Medisch onderzoek gevolgen ATF-brand in mei 2000; medisch onderzoek naar de aanwezigheid van contactdermatitis en Reactive Airways Dysfunction Syndrome (RADS). GGD Fryslân, Leeuwarden Mennen MG, Belle NJC van. Emissies van schadelijke stoffen bij branden. Bilthoven, RIVM rapport , Prezant DJ, Weiden M, Banauch GI, McGuinness G, Rom WN, Aldrich TK, Kelly KJ. Cough and bronchial responsiveness in firefighters at the World Trade Center site. N Engl J Med 2002 Sep 12;347(11):