Risicogedrag en infectieziekten bij volwassenen met een lichte verstandelijke beperking

Transcriptie

1 Marijke Dijkstra Agnes van der Poel Risicogedrag en infectieziekten bij volwassenen met een lichte verstandelijke beperking Een verkennend onderzoek

2 Marijke Dijkstra Agnes van der Poel Risicogedrag en infectieziekten bij volwassenen met een lichte verstandelijke beperking Een verkennend onderzoek, Utrecht, 2010

3 Colofon Auteurs Marijke Dijkstra Agnes van der Poel Met dank aan Els Bransen, Productiebegeleiding Linda Groeneveld Omslagontwerp Ladenius Communicatie BV Houten Productie Ladenius Communicatie BV Houten Artikelnummer: AF1003 ISBN: Deze uitgave is te bestellen via onder vermelding van artikelnummer AF1003. U krijgt een factuur voor de betaling. Da Costakade 45 Postbus AS Utrecht T: F: ,, Utrecht. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van het.

4 Inhoudsopgave Inleiding Achtergrond Definitie lichte verstandelijke beperking (LVG) Doel en vraagstelling Methoden Interviews Vragenlijstonderzoek Internet Risicogedrag en infectieziekten in LVG-settings en algemene settings Samenvatting 3.1 Risicogedrag 3.2 Aandacht voor veilige seks en veilig drugsgebruik 3.3 Deskundigheid over (veilig) drugsgebruik en infectieziekten 3.4 Beleid infectieziekten Voorlichtingsmateriaal over veilige seks en veilig drugsgebruik in de verstandelijk gehandicaptenzorg Samenvatting 4.1 Beschikbaarheid van voorlichtingsmateriaal 4.2 Behoeften aan voorlichtingsmateriaal 4.3 Verbeteren van voorlichtingsmateriaal 4.4 Materiaal voor deskundigheidsbevordering Voorlichtingsmateriaal over veilige seks en veilig drugsgebruik op internet Samenvatting 5.1 Voorlichtingsmateriaal voor drugsvoorlichting 5.2 Voorlichtingsmateriaal voor seksuele voorlichting 5.3 Gebruik van voorlichtingsmateriaal in de praktijk Conclusies en aanbevelingen Conclusies Landelijke implementatie van voorlichtingsmaterialen Tot slot Literatuur Bijlage 1 Inhoud voorlichtingskoffer Bijlage 2 Materialen via internet Bijlage 3 Inhoud spellendoos seksuele voorlichting

5

6 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Mensen met een lichte verstandelijke beperking (LVG) vormen een kwetsbare groep in de Nederlandse maatschappij. In 2008 zouden er minimaal mensen een lichte verstandelijke beperking (IQ 50-69) zijn en van de 2,2 miljoen zwakbegaafden (IQ 70-85) zouden enkele honderdduizenden bijkomende problemen hebben1 waardoor zij eveneens tot de LVG-groep gerekend kunnen worden. De definitie van LVG leggen wij in paragraaf 1.2 uit. Net als in de algemene bevolking gebruiken ook jongeren en volwassenen met LVG alcohol en drugs.2;3 Exacte gegevens over het alcohol- en drugsgebruik onder mensen met LVG zijn echter niet beschikbaar. Een verkennende studie onder jongeren met LVG laat zien dat het percentage jongeren dat alcohol of softdrugs gebruikt vergelijkbaar is met de percentages in de normaal begaafde populatie.2 Deze studie laat zien dat 67% van de jongeren met LVG (n=760), met een gemiddelde leeftijd van 16 jaar, naar eigen zeggen recent alcohol heeft gebruikt.2 Ter vergelijking, het actuele gebruik (gebruik in de afgelopen maand) van alcohol onder middelbare scholieren van 12 tot 18 jaar (n=7883) is 58%.4 Onderzoek onder volwassenen met LVG laat zien dat de groep volwassenen met LVG als geheel in mindere mate alcohol en drugs gebruikt dan in de algemene bevolking, maar dat er naar schatting bij 10-30% sprake is van problematisch middelengebruik. Dit zijn voornamelijk de volwassenen met de hogere IQ s (70-85), die niet op een instellingsterrein wonen maar in de wijk en geen werk of dagbesteding hebben. Daarnaast komt uit dit onderzoek dat volwassenen met LVG in algemene settings zoals de maatschappelijke opvang, psychiatrische penitentiaire centra en de verslavingszorg vaker problematisch alcohol en drugs gebruiken, maar dat er in deze settings weinig kennis aanwezig is over een (lichte) verstandelijke beperking. In LVG-settings ontbreekt juist kennis over signaleren, begeleiden en behandelen van (problematisch) alcohol- en drugsgebruik.3 Op grond van de gerapporteerde (internationale) literatuur in verkennende Nederlandse studies kan gesteld worden dat algemene risicofactoren voor het ontstaan van problematisch middelengebruik onder mensen met LVG vaker voorkomen dan in de algemene bevolking, zoals een lage sociaal economische status en stressvolle levensgebeurtenissen. Ook lijken de gevolgen van middelengebruik groter en ernstiger te zijn onder mensen met LVG in vergelijking met de normaal begaafde populatie.2;3 Kenmerken van mensen met een lichte verstandelijke beperking zijn onder meer een lager intellectueel niveau, een beperkt zelfinzicht en een sterke beïnvloedbaarheid. Kennis over alcohol- en drugsgebruik maar ook over infectieziekten en seksualiteit lijkt beperkt en de gevolgen van risicogedrag worden waarschijnlijk door deze groep niet overzien. Het risico op onveilige seks en onveilig drugsgebruik is mogelijk groter onder mensen met LVG dan in de algemene bevolking. Naast meer inzicht krijgen in het 5

7 alcohol- en drugsgebruik van volwassenen met LVG3 is het belangrijk meer inzicht te krijgen in het risicogedrag onder deze doelgroep en daarmee gepaard het risico op infectieziekten. 1.2 Definitie lichte verstandelijke beperking (LVG) Voor de omschrijving van mensen met een lichte verstandelijke beperking wordt vaak de term LVG gebruikt, een afkorting van de woorden licht verstandelijk gehandicapt. Dit is een veel gebruikte term in de AWBZ-zorg en in het beleid voor deze doelgroep. Niettemin spreken de doelgroep zelf en haar belangenbehartigers liever van beperking dan van handicap, en ook liever van mensen met een beperking of handicap dan van beperkten of gehandicapten. Op die manier maken ze duidelijk dat ze meer zijn dan hun beperking of handicap. In dit rapport gebruiken wij de term LVG omdat de afkorting LVB minder ingeburgerd is. De meest gangbare definitie van LVG komt van de American Association of Mental Retardation.5 Deze spreekt van een intellectueel functioneren dat beduidend onder het gemiddelde ligt (IQ 50-70), en van aan de beperkte intelligentie gerelateerde beperkingen van het aanpassingsgedrag op twee of meer van de volgende tien gebieden: communicatie, zelfverzorging, zelfstandig kunnen wonen, sociale en relationele vaardigheden, gebruik maken van gemeenschapsvoorzieningen, zelfstandig beslissingen nemen, gezondheid en veiligheid, functionele intellectuele vaardigheden, vrijetijdsbesteding en werk. De verstandelijke beperking manifesteert zich vóór het achttiende jaar. In Nederland is een bredere definitie van het begrip LVG gebruikelijk. Deze definitie hanteren wij in deze rapportage. Het gaat dan om mensen met: a. een IQ tussen 50 en 70 of b. een IQ tussen 70 en 85 (zwakbegaafdheid) in combinatie met een beperkt sociaal aanpassingsvermogen en een blijvende behoefte aan ondersteuning. Een beperkt sociaal aanpassingsvermogen houdt in dat het de persoon niet lukt om zich zonder hulp in sociale situaties te handhaven. Zonder (langdurige) ondersteuning komt de persoon telkens opnieuw in de problemen.6 Een IQ van verwijst volgens het classificatiesysteem DSM-IV naar zwakbegaafdheid. 1.3 Doel en vraagstelling Het doel van dit onderzoek is inzicht te verkrijgen in risicogedrag en infectieziekten (als gevolg van onveilige seks en onveilig drugsgebruik) onder volwassenen met een lichte verstandelijke beperking. Een tweede doel is een overzicht te krijgen van bestaande voorlichtingsmaterialen op het gebied van veilige seks en veilig drugsge- 6

8 bruik dat geschikt is voor volwassenen met een lichte verstandelijke beperking. De vraagstellingen die bij deze doelen horen zijn: Welke risicogedragingen met betrekking tot onveilige seks en onveilig drugsgebruik worden gesignaleerd onder volwassenen met een lichte verstandelijke beperking? Hoe ziet het aanbod van voorlichtingsmaterialen, het beleid van instellingen en de deskundigheid van medewerkers eruit met betrekking tot veilige seks en veilig drugsgebruik door volwassenen met een lichte verstandelijke beperking? Welke voorlichtingsmaterialen op het gebied van veilige seks en veilig drugsgebruik zijn beschikbaar voor volwassenen met een lichte verstandelijke beperking en aan welke materialen is eventueel behoefte? 7

9

10 2 Methoden Wij hebben verschillende methoden gebruikt om antwoord te kunnen geven op de vraagstellingen. In dit hoofdstuk worden deze methoden toegelicht. 2.1 Interviews Eind 2009 en begin 2010 zijn interviews afgenomen met sleutelfiguren in zes settings die te maken hebben met volwassenen met LVG. De settings zijn te verdelen in drie LVG-settings waar mensen met LVG een specifieke doelgroep zijn en drie algemene settings waar mensen met LVG geen specifieke doelgroep zijn. De zes settings zijn: LVG-setting Algemene setting Verstandelijk gehandicaptenzorg (VG) MEE Sociale werkvoorzieningen Maatschappelijke opvang Psychiatrische penitentiaire centra (PPC) Verslavingszorg (VZ) Per setting zijn vier instellingen verspreid over het land (regio noord, oost, west/randstad en zuid) telefonisch benaderd voor deelname aan de interviews. Deze instellingen werden aangedragen via de contactpersoon van de overkoepelende organisaties de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland, MEE Nederland, Brancheorganisatie Cedris, de Federatie Opvang en de Dienst Justitiële Inrichtingen. In de verslavingszorg zijn geen interviews gehouden, maar is een vergelijkbare vragenlijst verspreid in negen instellingen voor verslavingszorg om zicht te krijgen op het aantal volwassenen met LVG die door problematisch middelengebruik bij de verslavingszorg terecht komen. De semi-gestructureerde vragenlijst voor het interview bestond uit twee delen. Het eerste deel ging over alcohol- en drugsgebruik door volwassenen met LVG en was onderdeel van het project LVG volwassenen en middelengebruik van het. De uitkomsten van dit deel van het onderzoek zijn terug te lezen in de rapportage van Dijkstra & Bransen.3 Het tweede deel van de vragenlijst ging over risicogedrag en infectieziekten van volwassen met LVG. De resultaten van dit gedeelte van de vragenlijst worden in de huidige rapportage gepresenteerd. Elke organisatie hebben wij telefonisch benaderd voor het afnemen van interviews in de organisatie. We vroegen naar sleutelfiguren die werken met volwassenen met LVG en bereid of in staat waren mee te werken aan het interview. Het tweede deel van de vragenlijst is bij een of twee sleutelfiguren per organisatie afgenomen. In één organisatie (VG-instelling) werd een groepsinterview gehouden en in een andere organisatie (maatschappelijke opvang) met twee sleutelfiguren tegelijk (tabel 1). 9

11 In totaal hebben wij 17 face-to-face interviews en 8 telefonische interviews afgenomen. In de verslavingszorg zijn in totaal 11 vragenlijsten ingevuld door zes instellingen. Ook heeft één maatschappelijke opvang die onderdeel is van een instelling voor verslavingszorg en twee sleutelfiguren van de VG-instelling waar het groepsinterview is afgenomen de vragenlijst ingevuld (tabel 1). Omwille van de leesbaarheid gebruiken we in dit rapport afwisselend de termen geïnterviewde, sleutelfiguur, medewerker en respondent. Daarmee bedoelen we in alle gevallen de personen die mondeling of schriftelijk onderzoeksvragen hebben beantwoord. Tabel 1. Aantal instellingen en sleutelfiguren die zijn geïnterviewd of vragenlijsten hebben ingevuld. Setting Aantal instellingen Aantal sleutel figuren Aantal interviews Aantal vragenlijsten VG-instellingen MEE Sociale werkvoorzieningen Maatschappelijke opvang Psychiatrische penitentiaire centra Verslavingszorg Totaal Vragenlijstonderzoek Aanvullend op de interviews hebben wij in de verstandelijk gehandicaptenzorg een quickscan uitgevoerd. Met behulp van een Netquestionnaire (online vragenlijst) hebben wij op het gebied van veilige seks en veilig drugsgebruik vragen gesteld over voorlichtingsmaterialen en deskundigheid van medewerkers. Uit een lijst van VG-instellingen in Nederland ( verstandelijk-gehandicapten.startkabel.nl/) zijn 17 instellingen geselecteerd. Selectie vond plaats op basis van de doelgroep (volwassenen met een lichte verstandelijke beperking), geografische spreiding over Nederland of betrokkenheid bij eerdere LVG-projecten van het. VG-instellingen voor alleen jeugd of alleen slechtziende en blinde mensen werden bijvoorbeeld uitgesloten van deelname. Per instelling hebben wij adressen verzameld van medewerkers die werken met volwassenen met LVG. Een met uitleg over het onderzoek en een link naar de vragenlijst is uiteindelijk naar 97 medewerkers verzonden. De respons was 69%. Elke benaderde VG-instelling heeft minimaal één vragenlijst ingevuld. De vragenlijst is voornamelijk door vrouwelijke medewerkers (80%) en door persoonlijk begeleiders (37%) ingevuld. De gemiddelde leeftijd van de medewerkers is 36 jaar en de gemiddelde werkervaring met mensen met een lichte verstandelijk beperking is 11 jaar. In tabel 2 op pagina 12 is te zien hoeveel medewerkers per organisatie en werkgebied participeerden in het vragenlijstonderzoek. 10

12 2.3 Internet Op internet is gezocht naar bestaand voorlichtingsmateriaal voor mensen met een lichte verstandelijke beperking. Wij zochten specifiek naar seksuele voorlichting en voorlichting over veilig drugsgebruik en infectieziekten. De zoektocht startte bij de website van ZonMw ( waarin onder andere via Onderwerpen: Preventie seksueel misbruik en Goede voorbeelden: Preventie seksueel misbruik materialen gevonden zijn. Vervolgens is met behulp van de zoekmachine Google naar bruikbare informatie gezocht. De gebruikte zoektermen in de zoekmachine waren Seksuele voorlichting licht verstandelijk gehandicapten, Alcohol en drugsvoorlichting licht verstandelijk gehandicapten en Voorlichtingsmateriaal licht verstandelijk gehandicapten. Op de website van de Rutgers Nisso Groep ( werd informatie over seksuele voorlichting voor mensen met LVG gevonden en op de website van Verslavingszorg Noord Nederland ( voorlichtingsmateriaal op het gebied van alcohol en drugs voor deze doelgroep. Met behulp van de gevonden informatie hebben wij vervolgens contact gezocht met het Documentatiecentrum Seksualiteit van s Heeren Loo Kwadrant voor aanvullende informatie. Zo kwamen wij terecht bij de website waar wij aanvullende informatie vonden rondom seksuele voorlichting. In de databank van Begrens de Liefde is gezocht met behulp van een combinatie van een specifieke doelgroep en een thema. Wanneer wij zochten op het thema voorlichting in combinatie met de doelgroep mensen met een verstandelijke beperking werden 31 instrumenten gevonden waarvan 16 instrumenten zijn opgenomen in de resultaten. Wanneer wij zochten op het thema preventie in combinatie met de doelgroep mensen met een verstandelijke beperking werden 9 instrumenten gevonden waarvan de 5 bruikbare instrumenten hetzelfde waren als in de voorgaande zoekstrategie. Daarnaast is gezocht op alle doelgroepen met als thema begeleiding. Zes nieuwe bruikbare instrumenten werden met deze zoekstrategie gevonden. Instrumenten die niet relevant werden bevonden waren bijvoorbeeld gericht op kinderen of het instrument bestond uit een (regionale) cursus zonder (beschrijving van) materialen. 11

13 Tabel 2. Aantal medewerkers van dit onderzoek per organisatie en het bijbehorende werkgebied. Organisatie Aantal medewerkers Werkgebied A 7 Amsterdam B 9 Rotterdam C 1 Utrecht D 4 Utrecht E 8 Groningen F 1 Leiden G 1 Nijmegen H 5 Midden Nederland I 7 Noord-Holland Noord + Gelderland (Noord en West) J 4 Noord-Holland Zuid K 3 Overijssel L 5 Oost Gelderland M 3 Twente N 6 Zeeland O 2 Noord Limburg P 1 Zuid Limburg

14 3 Risicogedrag en infectieziekten in LVG-settings en algemene settings Interviews zijn gehouden met 39 sleutelfiguren in 25 instellingen uit LVG-settings (verstandelijk gehandicaptenzorg, MEE, sociale werkvoorziening) en algemene settings (maatschappelijke opvang, psychiatrische penitentiaire centra, verslavingszorg). In dit hoofdstuk beschrijven wij de bevindingen van deze sleutelfiguren. Samenvatting Risicogedrag van volwassenen met LVG wordt in verschillende settings door sleutelfiguren gesignaleerd. Het gaat dan met name om onveilige seks en infectieziekten. Harddrugsgebruik wordt bij deze doelgroep nauwelijks gesignaleerd in LVG-settings en vaker in algemene settings. Slechts de helft van de participerende instellingen heeft aandacht voor veilige seks, veilig drugsgebruik of beide door volwassenen met LVG. De aandacht is vooral gericht op veilige seks en bestaat dan met name uit het geven van voorlichting tijdens individuele gesprekken. De sociale werkvoorziening is de enige setting waarin alle geïnterviewden zeggen geen aandacht te hebben voor veilige seks en veilig drugsgebruik. Daarnaast blijkt kennis over (veilig) drugsgebruik door volwassenen met LVG beperkt aanwezig te zijn in de ondervraagde instellingen. Minder dan de helft van de ondervraagde instellingen heeft beleid en een aanbod gericht op infectieziekten zoals screening. Bovendien is het beleid en het aanbod van instellingen meestal gelijk voor iedereen (bijvoorbeeld alle cliënten) en niet specifiek voor volwassenen met LVG. 3.1 Risicogedrag Risicogedrag onder volwassenen met een lichte verstandelijke beperking wordt door 64% van de geïnterviewden gesignaleerd. De meest genoemde risicogedragingen of gevolgen van risicogedrag zijn onveilige seks, infectieziekten als een seksueel overdraagbare aandoening (SOA), HIV en hepatitis C en B, ongewenste/vroege zwangerschappen en seksueel misbruik (tabel 3). De seksontwikkeling is anders, ze weten er niet veel van en zijn erg beïnvloedbaar, geeft een geïnterviewde aan. Twee geïnterviewden van de maatschappelijke opvang geven aan dat risicogedrag veel voorkomt onder alle gebruikers, ook onder mensen met LVG. Om aan drugs te komen doen ze alles, bijvoorbeeld ook onveilige seks. Ze lopen meer risico s op infectieziekten. Een sleutelfiguur van een VG-instelling geeft eveneens aan dat misbruik veel voorkomt. De cliënten zijn allemaal wel eens misbruikt, financieel of seksueel. Seksueel misbruik komt vooral bij de meiden voor, maar van twee mannen weet ik het ook. In de versla- 13

15 vingszorg geeft een respondent aan dat onveilig vrijen veel voorkomt met als gevolg een SOA of ongewenste zwangerschap. Van de sleutelfiguren die geen risicogedrag signaleren geven de meeste aan dat ze niet weten of risicogedrag voorkomt of dat ze zelf niet met risicogedrag geconfronteerd zijn geweest. Mensen met LVG zijn wel een kwetsbare groep en die kwetsbaarheid wordt versterkt door drugsgebruik, geeft een medewerker van MEE aan. Begeleiders in de sociale werkvoorziening hebben minder zicht op risicogedrag in het privéleven van de werknemers die zij begeleiden. Ik denk niet dat risicogedrag plaatsvindt. Seks is ook niet echt bespreekbaar, meestal worden daar alleen grapjes over gemaakt op de werkvloer. Een geïnterviewde van een PPC geeft aan dat begeleiders niet altijd weten wat zich in het verleden van de gedetineerde heeft afgespeeld. Tabel 3. Risicogedragingen van volwassenen met LVG die door geïnterviewden van verschillende settings gesignaleerd worden (n=25). Een geïnterviewde kon meerdere risicogedragingen noemen. Risicogedragingen Aantal geïnterviewden (in %) Onveilige seks 26% Infectieziekten 26% Ongewenste/vroege zwangerschappen 15% Seksueel misbruik 13% Prostitutie 8% Grensoverschrijdend gedrag 8% Ongeremdheid 5% Agressie 5% Zelfverwaarlozing 5% Criminele activiteiten 3% Onveilig drugsgebruik 3% Loverboys 3% Overdosis 3% Harddrugsgebruik De meeste sleutelfiguren noemen risicogedragingen die te maken hebben met onveilige seks. Een enkeling geeft aan dat onveilig drugsgebruik of bijvoorbeeld een overdosis gesignaleerd wordt. Het lijkt erop dat harddrugsgebruik nauwelijks voorkomt onder volwassenen met een lichte verstandelijke beperking. Spuiten wordt niet gedaan, basecoke ook bijna niet geeft een geïnterviewde van een sociale werkvoorziening aan. Een geïnterviewde van MEE zegt: Voor veilig drugsgebruik is minder aandacht omdat het meer gaat over softdrugs en niet zo vaak om harddrugs. Zoals ook blijkt uit de aard en omvangstudie naar het alcohol- en drugsgebruik door volwassenen met LVG wordt harddrugsgebruik nauwelijks gesignaleerd in LVG-settings, maar wel 14

16 in algemene settings.1 Ook is het mogelijk dat sleutelfiguren (van alle settings) bij veilig drugsgebruik vooral denken aan injecteren van drugs en niet aan de risico s van bijvoorbeeld het gebruik van partydrugs als TC zoals blijkt uit een interview met een medewerker in een VG-instelling: Soms wordt een pilletje gebruikt, maar heroïnegebruik en dergelijke komt hier niet voor. 3.2 Aandacht voor veilige seks en veilig drugsgebruik Volgens 51% van de geïnterviewden heeft de eigen organisatie aandacht voor veilige seks en veilig drugsgebruik door volwassenen met een lichte verstandelijke beperking (tabel 4). Maar liefst 44% van de geïnterviewden geeft aan geen aandacht te besteden aan veilige seks, veilig drugsgebruik of beide. Twee sleutelfiguren hebben deze vraag niet beantwoord. De instellingen waar volgens de geïnterviewden kennis aanwezig is over veilige seks, veilig drugsgebruik of beide, passen medewerkers die kennis bij volwassenen met een lichte verstandelijke beperking voornamelijk toe over veilige seks. De meeste organisaties die aandacht hebben voor veilige seks geven voorlichting aan volwassenen met een lichte verstandelijke beperking (55%). Deze voorlichting vindt volgens de meeste respondenten tijdens individuele gesprekken plaats (35%). Een aantal respondenten die aangeven aandacht te hebben voor veilige seks geven aan dat de organisatie condooms verstrekt of condooms beschikbaar stelt (20%) aan alle mensen die in contact staan met de organisatie, bijvoorbeeld aan alle cliënten. We kennen binnen PI s bezoek zonder toezicht, dan kunnen ook seksuele contacten plaatsvinden. Op die plekken zijn condooms beschikbaar gesteld. We bespreken hierna per setting waaruit de aandacht voor veilige seks en veilig drugsgebruik bestaat. 1 In de verslavingszorg is de gesloten vraag gesteld of de organisatie aandacht heeft voor veilige seks/drugsgebruik van volwassen cliënten met LVG. Het is daarom niet duidelijk of alle organisaties die ja invulden aandacht hebben voor veilige seks en veilig drugsgebruik. In de tabel wordt uitgegaan van aandacht voor zowel veilige seks als voor veilig drugsgebruik. 15

17 Tabel 4. Aantal geïnterviewden per setting die aangeven wel of geen aandacht te hebben voor veilige seks en veilig drugsgebruik van volwassenen met LVG (n=37). Setting Aandacht voor veilige seks Aandacht voor veilig drugsgebruik Geen aandacht voor veilige seks en veilig drugsgebruik VG-instellingen MEE Sociale werkvoorzieningen Maatschappelijke opvang Psychiatrische penitentiaire centra Verslavingszorg Totaal Verstandelijk gehandicaptenzorg In VG-instellingen gaan medewerkers volgens drie geïnterviewden individueel het gesprek aan. Maar er is veel schaamte rondom veilige seks en veilig drugsgebruik. Veel zullen wij als begeleiders daarom niet weten, wat er echt speelt. Een medewerker van dezelfde VG-instelling zegt: De ervaring leert ons echter wel dat wij ons meer zorgen hierover maken dan de cliënten zelf. Een geïnterviewde van een andere VG-instelling geeft aan dat seksualiteit als speerpunt voor 2010 benoemd is door de organisatie: Seks moet leuk zijn is dan de boodschap. Daarnaast geeft een respondent aan dat voorlichtingsmaterialen wel veel gericht zijn op de VG doelgroep, maar niet op mensen met LVG. Een ander geeft aan dat het belangrijk is om goed materiaal te hebben over seksuele voorlichting, specifiek voor mensen met LVG. In principe spuiten en basen ze hier niet dus over veilig drugsgebruik is niet echt voorlichting nodig. Wel over bijvoorbeeld GHB en de gevolgen daarvan. MEE Een MEE organisatie heeft een cursus vriendschap, relaties en vrije tijd waarin seksuele voorlichting een onderdeel is. De sleutelfiguur van deze MEE organisatie geeft tevens aan dat er meer voorlichting over cocaïne zou moeten komen: Ik verwacht dat cocaïne over vijf jaar sociaal geaccepteerd is, zoals nu hasj. Daar zou meer voorlichting over moeten zijn, bijvoorbeeld in een soap want daar kijken ze naar. Een ander geeft aan dat hij de cliënten wel een stukje voorlichting probeert mee te geven over de risico s van veilig vrijen. Meiden hebben bijvoorbeeld vaak moeite met de pil. Ik adviseer ze dan aan de prikpil te gaan. Een geïnterviewde die zegt geen aandacht te hebben voor veilige seks en veilig drugsgebruik geeft aan dat dit via de huisarts gebeurt. Sociale werkvoorzieningen Geen enkele geïnterviewde van een sociale werkvoorziening zegt aandacht te hebben voor veilige seks of veilig drugsgebruik. Eén geïnterviewde geeft aan dat ze voorlichting over veilige seks en veilig drugsgebruik liever over laten aan andere organisaties. 16

18 Omdat in onze organisatie geen alcohol en drugs gebruikt mag worden en er ook geen lichamelijk contact plaats mag vinden is het ook niet logisch voorlichting te geven hoe je veilige seks hebt of hoe je veilig drugs kunt gebruiken. Twee andere sleutelfiguren denken dat andere organisaties zoals de verstandelijk gehandicaptenzorg en de verslavingszorg wel voorlichting geven. Wij verwijzen door naar de verslavingszorg, daar zullen ze ook wel seksuele voorlichting geven. Ook geeft een geïnterviewde aan: Nee, drugsgebruik wordt niet besproken, we willen het ook niet promoten. Tenslotte zegt een geïnterviewde: Het zou goed zijn om meer te doen voor de meiden die non-assertief zijn omdat zij vaak het risico lopen om misbruikt te worden. Voor deze doelgroep is een assertiviteitstraining erg welkom. Maatschappelijke opvang In de maatschappelijke opvang is naast aandacht voor veilige seks ook aandacht voor veilig drugsgebruik. Spuitomruil wordt bijvoorbeeld door twee geïnterviewden genoemd en het geven van voorlichting door drie geïnterviewden. Eén van deze sleutelfiguren zegt: Er worden condooms uitgedeeld en verschillende onderwerpen maken we bespreekbaar zodat het gewoon wordt. Ook wordt er voorlichting over hepatitis gegeven en vindt er bij ons vaccinatie plaats door de verslavingszorg. Een ander geeft aan dat de organisatie alleen aandacht heeft voor veilige seks. De medewerker vertelt dat ze al vaak haar sekspraatje heeft gehouden met een cliënt. Mensen met LVG weten er vaak niet zoveel vanaf. Ik heb ook wel eens condooms moeten halen voor een cliënt omdat hij dit niet durfde. En ook proberen we ervoor te zorgen dat vrouwen aan de pil zijn. Psychiatrische penitentiaire centra In één PPC wordt voorlichting gegeven met behulp van het programma Seksetera omdat de meeste gedetineerden een slechte seksuele voorlichting hebben gehad. Daarnaast wordt in deze penitentiaire inrichting een informatiemodule gebruikt waarin onder andere over (de risico s van) alcohol- en drugsgebruik wordt gesproken met gedetineerden, maar niet zozeer over veilig harddrugsgebruik. Een geïnterviewde van een andere PPC geeft aan dat de aanpak van voorlichting niet verschilt voor mensen met LVG. De aanpak is voor alle gedetineerden gelijk. Een andere medewerker van deze PPC geeft echter aan: De uitleg van de Medische Dienst wordt altijd aangepast aan de problematiek waar de gedetineerde mee te maken heeft, zoals LVG of schizofrenie. De inhoud verschilt niet maar de uitvoering is dan mogelijk per persoon iets anders. Een andere PPC is niet actief is op het gebied van voorlichting omdat gedetineerden te kort verblijven en de duur van het verblijf meestal niet voorspelbaar is, aldus de sleutelfiguur. Verslavingszorg Omdat in de verslavingszorg een schriftelijke vragenlijst is uitgezet, is in deze setting alleen achterhaald of er wel of geen aandacht besteed wordt aan veilige seks en veilig drugsgebruik (gesloten vraag) en niet wat zij dan doen. Acht van de elf respondenten 17

19 in de verslavingszorg zegt aandacht te hebben voor veilige seks, veilig drugsgebruik of beide door volwassenen met een lichte verstandelijke beperking. Een respondent die geen aandacht zegt te hebben geeft aan dat zij niet specifiek voor mensen met LVG aandacht hebben, maar voor iedereen. 3.3 Deskundigheid over (veilig) drugsgebruik en infectieziekten Drugsgebruik Aan de geïnterviewden vroegen wij of er voldoende kennis over (veilig) drugsgebruik door volwassenen met een lichte verstandelijke beperking aanwezig is binnen de organisatie. Het grootste gedeelte heeft deze vraag met nee beantwoord, namelijk 69%. Een aantal geeft aan dat zij doorverwijzen naar bijvoorbeeld de verslavingszorg, zij hebben geen behoefte aan kennis over veilig drugsgebruik. Echte kennis is er niet, daar is ook geen behoefte aan omdat wij doorverwijzen naar de verslavingszorg, geeft een geïnterviewde van een sociale werkvoorziening aan. Slechts 26% van de respondenten geeft aan wel kennis te hebben over (veilig) drugsgebruik door volwassenen met een lichte verstandelijke beperking, waarbij de helft verslavingszorginstellingen zijn. Vanwege de gesloten vraag die in de schriftelijke vragenlijst gesteld is, is niet bekend welke kennis zij in huis hebben. In de psychiatrische penitentiaire centra ligt de kennis over (veilig) drugsgebruik bij een bepaalde groep professionals. Psychologen hebben over het algemeen geen specifieke kennis over drugsgebruik, maar twee geïnterviewden geven aan dat de medische diensten wel op de hoogte zijn. Daarnaast geeft een geïnterviewde van MEE aan wel behoefte te hebben aan meer kennis over (veilig) drugsgebruik en een medewerker van een VG-instelling geeft aan bezig te zijn met het schrijven van een training over (veilig) drugsgebruik. Infectieziekten Minder dan de helft (41%) van de geïnterviewden geeft aan een bepaald aanbod te hebben op het gebied van infectieziekten voor volwassenen met een lichte verstandelijke beperking. Aan deze sleutelfiguren (n=16) werd vervolgens gevraagd welk aanbod zij in de organisatie hebben waarbij meerdere antwoorden mogelijk waren. Deze antwoorden zijn geclusterd in zes thema s (tabel 5). Meestal is het aanbod infectieziekten gelijk voor alle mensen in de organisatie en is het aanbod daardoor niet specifiek voor mensen met LVG. Geen enkele medewerker van een MEE organisatie gaf aan een aanbod infectieziekten te hebben voor volwassenen met LVG. In drie psychiatrische penitentiaire centra die participeerden in dit onderzoek vindt vaak bij de intake van gedetineerden een uitgebreide screening plaats door de medische dienst waarin ook infectieziekten meegenomen wordt. Tot de mogelijkheden behoren ook het verstrekken van informatie, testen en behandeling. De geïnterviewden van instellingen die geen aanbod hebben (56%) geven aan dat doorverwijzing naar de huisarts (23%), de GGD (5%) of een kliniek (5%) plaatsvindt. Eén geïnterviewde geeft aan dat de GGD wel eens langskomt voor gratis 18

20 SOA tests en een respondent van de verslavingszorg geeft aan geen specifiek aanbod te hebben voor mensen met LVG. Tabel 5. Aantal sleutelfiguren die aangeven een aanbod infectieziekten te hebben voor volwassenen met een lichte verstandelijke beperking ( n is het aantal sleutelfiguren die de vraag beantwoorden). Aanbod SW (n=1) MO (n=3) PI (n=4) VG (n=1) VZ (n=7) Informatievoorziening Doorverwijzing Screening Testen Vaccineren Behandeling Beleid infectieziekten De meeste organisaties hebben geen algemeen beleid gericht op infectieziekten. In totaal geeft 33% van de instellingen aan beleid te hebben op dit gebied en 62% geeft aan geen beleid te hebben (tabel 6). Twee sleutelfiguren hebben deze vraag niet beantwoord. Wanneer gekeken wordt wat voor beleid instellingen hebben, valt op dat de inhoud sterk uiteenloopt. De resultaten over dit onderwerp worden hierna per setting gepresenteerd. Tabel 6. Aantal sleutelfiguren die aangeven dat de organisatie infectieziektebeleid heeft (voor o.a. volwassenen met een lichte verstandelijke beperking) (n=37). Setting Beleid infectieziekten aanwezig Beleid infectieziekten niet aanwezig VG-instellingen 0 6 MEE 1 3 Sociale werkvoorzieningen 0 7 Maatschappelijke opvang 4 1 Psychiatrische penitentiaire centra 4 1 Verslavingszorg 4 6 Totaal Verstandelijk gehandicaptenzorg De geïnterviewden van de participerende VG-instellingen weten vaak niet of er beleid is of ze vinden het beleid onvoldoende. Zo geeft een medewerker aan dat er wel beleid 19