Samen op weg naar een nieuw examenprogramma Alice Cottaar, secretaris sectie natuurkunde.

Transcriptie

1 Samen op weg naar een nieuw examenprogramma Alice Cottaar, secretaris sectie natuurkunde. Op 22 maart 2007 heeft de sectie natuurkunde van de NVON een discussiebijeenkomst georganiseerd voor natuurkundedocenten over de Nieuwe Natuurkunde. Daarbij zijn vier mensen uitgenodigd om hun visie op het nieuwe examenprogramma naar voren te brengen. Dit waren Maarten Pieters van de projectgroep Nieuwe Natuurkunde, Hubert Biezeveld als vertegenwoordiger van Leerbare Natuurkunde, Boy Kneepkens van de CITO en Kees Hooyman als auteur van een NiNa-module. Er waren verder nog andere leden van de commissie en NVON-(bestuurs)leden aanwezig. Een discussie heeft natuurlijk weinig structuur van zichzelf en is in de chronologie, waarin die plaatsvindt, slecht te volgen. Daarom heb ik een eigen structuur in de verschillende argumenten, zorgen en aanbevelingen aangebracht. Er was een duidelijke behoefte om de verschillende achtergronden, van waaruit de aanwezigen naar het examenprogramma keken, expliciet te vermelden. Ik wil in dit verslag deze achtergronden dan ook voorop zetten. Vanuit deze achtergronden kwamen verschillende randvoorwaarden uit de maatschappij en uit het onderwijs zelf naar voren. Dit alles was bepalend voor procedurele keuzes die de commissie nieuwe natuurkunde, al of niet onder druk van de regering, heeft gemaakt. En natuurlijk waren die ook bepalend voor de doelstellingen, die de aanwezigen wel of juist niet in het examenprogramma verwezenlijkt wilden hebben. Het discussiepunt dat nog het meest over de inhoud van het examen ging was de discussie over het wel of niet verplicht stellen van contexten in het programma. De verschillende achtergronden De laatste inhoudelijke vernieuwing van het examenprogramma is in 1988 vastgelegd in de WEN. De inhoud van dit programma is duidelijk beïnvloed door het PLON (Project Leerpakket Ontwikkeling Natuurkunde), dat in de 70er en 80er jaren in de praktijk ontwikkeld is. De grote meerwaarde van het PLON, het werken met contexten, is in de examens van na de WEN duidelijk terug te vinden. Een aantal jaren geleden werd het voor verschillende mensen uit het Nederlands Platform voor Natuurkunde, met vertegenwoordigers uit een breed natuurkundig veld, duidelijk dat de tijd rijp was voor een nieuwe impuls in het onderwijs. De problematiek rond de tanende populariteit van de bètavakken kwam toen in de algemene belangstelling te staan en de commissie van Kooten van de Nieuwe Scheikunde was door de toenmalige regering ingesteld. Op aanbeveling van dit Platvorm is toen de commissie 'Vernieuwing natuurkunde onderwijs havo/vwo' in de volksmond al snel 'Nieuwe Natuurkunde' ingesteld. De opdracht van de regering aan deze commissie was het maken en uitproberen van een vernieuwd examenprogramma voor het vak natuurkunde. Ondertussen ligt het eerste concept van het examenprogramma bij de minister. In het onderwijsveld zelf is ondertussen veel gebeurd. Velen voelden zich bekocht toen in plaats van het oude vak natuurkunde een gereduceerd programma voor natuurkunde 1,2 en een zeer ingedikt en in de praktijk onhandelbaar vak natuurkunde 1 kwamen. Het invoeren van het tweede faseprogramma zou de aansluiting met de universiteiten moeten verbeteren en het vak zou aantrekkelijker worden voor meisjes. In het oorspronkelijke plan was 60% van het SE ingeruimd voor praktische opdrachten. Dit is na de protesten van leerlingen op het Malieveld in 2000 teruggebracht tot 20%. Het ideaal van het studiehuis (aanleren van andere

2 vaardigheden dan alleen 'luisteren naar de docent en reproduceren') kwam vóór de tweede fase meer tot haar recht dan daarna. Maar zelfs in dit klimaat zijn er altijd nog docenten die toch op een inspirerende manier natuurkunde kunnen geven. Het werken met context is sinds de WEN ook steeds meer in de verschillende lesmethoden en daarom ook in de klassenpraktijk doorgedrongen. Als je kijkt naar de leerboeken voor 2007 is dat helemaal duidelijk. Randvoorwaarden voor vernieuwing Het examenprogramma dat door de commissie moet gaan worden ontwikkeld, moet volgens de opdracht van de regering in 2010 over het hele land gaan gelden. Daarvoor moet de commissie het hele programma ten minste 1x uitgetest hebben op pilotscholen. Dat betekent dat in het komende schooljaar het programma al van start moet gaan. Het lesmateriaal dat op dit moment wordt geschreven, wordt voor dat doel ontwikkeld. Natuurlijk kunnen uitgevers en docenten het examenprogramma na 2010 ook op andere manieren uitwerken. De commissie moet een programma maken waarbij 60% centraal geëxamineerd gaat worden en 40% in het schoolexamen. Het programma voor het centrale examen zal door de net ingestelde syllabuscommissie tot in de details uitgewerkt worden. De domeinen voor het schoolexamen hoeven minder gedetailleerd te worden ingevuld; daar krijgen de scholen meer eigen vrijheden en verantwoordelijkheden. Vanuit de praktijk op de scholen mag men ervan uitgaan dat 2 sbu ongeveer overeenkomt met 1 daadwerkelijk lesuur. De docent heeft maar een zeer beperkte tijd ter beschikking voor de nodige didactische activiteiten. Verder zijn er steeds minder mogelijkheden voor leerkrachten om aan bijscholing te doen, omdat directies tegenwoordig heel bang zijn voor lesuitval. Als er geen goede mogelijkheden komen voor het (bij)scholen van docenten, wordt aangeraden om het hele project af te blazen. De commissie heeft aan de ene kant te maken met eisen van buitenaf: regering, bedrijfsleven, vervolgopleidingen, en aan de andere kant eisen van binnen het middelbaar onderwijs: (on)mogelijkheden van de leerling, de docent en de schoolorganisatie. Er heerst de angst dat de commissie in haar keuzes zich te veel laat leiden door de eisen van buitenaf waardoor men als docent in een moeilijke spagaat terecht gaat komen. De gekozen procedure De commissie heeft een examenprogramma ontwikkeld dat opgedeeld is in domeinen en subdomeinen I. Het eerste concept ligt nu bij de regering. Voor elk subdomein wordt/is een module ontwikkeld van 30 sbu. Deze modules zullen op de pilotscholen worden uitgeprobeerd. De leerlingen op deze scholen zullen in 2009 (havo) en in 2010 (havo/vwo) een alternatief centraal examen maken. Het tijdpad is daarbij door de regering opgelegd. Alle deelnemers zijn het er unaniem over eens dat er te weinig tijd is om tot een goed programma te komen. De commissie heeft dit al herhaaldelijk onder de aandacht van de minister gebracht. Nu hoopt men dat de minister in het nieuwe kabinet meer voor rede vatbaar is dan zijn voorgangster. Tenslotte kan het programma als het eenmaal in de wet is vastgelegd niet makkelijk meer gewijzigd worden. Voor het

3 uitwerken van het definitieve examenprogramma in lesmethodes van uitgevers of individuele docenten is natuurlijk nog extra tijd nodig. Veel van de geuite zorgen hadden betrekking op deze procedure. Als je vanuit eisen en idealen, buiten het middelbaar onderwijs zelf, invulling geeft aan een programma bak je als het ware de overladenheid vanzelf in. Voorlopig lijkt de inschatting van het aantal studiebelasting-uren binnen de commissie erg optimistisch. Mensen van de cevo/cito komen op een significant groter aantal sbu. De angst leeft dat het experiment bij de pilotscholen per definitie geslaagd zal zijn. De commissie zegt echter toe grondig te willen evalueren en het programma zal waar nodig aangepast en ingekrompen worden. Er bestaan duidelijk zorgen onder de aanwezige docenten over prioriteiten van de commissie als men daarbij keuzes moet maken. Men vraagt zich af of er eventueel nog een weg terug is. In het hele proces spelen veldraadplegingen een grote rol. In 2005 was het visiedocument II van de commissie het onderwerp van deze raadplegingen. In het definitieve visiedocument vindt men echter het commentaar van het veld nauwelijks terug. De commissie stelt dat veel opmerkingen tijdens de veldraadplegingen gericht waren op randvoorwaarden, die niet door de commissie bepaald worden, zoals het gebrek aan lestijd. Verder heeft men weinig duidelijke lijn in de 'raadpleging' kunnen vinden. Vanaf april wordt er een traject van nieuwe veldraadplegingen over het voorlopig examenprogramma opgestart. Deze veldraadplegingen kunnen een rol gaan spelen, samen met de terugkoppeling vanuit de pilotscholen, in de communicatie tussen de commissie nieuwe natuurkunde en de syllabuscommissie. Eerder dan april is hier nog geen mogelijkheid toe geweest. Het debacle van het vroegtijdig uitbrengen van kwalitatief minderwaardig materiaal over de gsm op de Woudschotenconferentie heeft de commissie voorzichtig gemaakt. Men wil bij de veldraadpleging met degelijk materiaal komen. Er wordt voorgesteld om de didactische vernieuwingen en het examenprogramma door verschillende groepen te laten ontwikkelen. De didactische groep moet dan uitgebreid de tijd krijgen om vernieuwingen uit te proberen. Het examenprogramma wordt dan vanaf een wat objectievere afstand samengesteld.. In overleg kan men dan tot een optimaal programma met bijgaande vernieuwingen komen. Een meer praktische zorg, die geuit werd, was dat het keurslijf van 30 sbu per subdomein de flexibiliteit van de invulling en daarmee de mogelijkheden van het optimaliseren van het programma sterk bemoeilijken. Doelstellingen De doelstelling van de commissie is als volgt geformuleerd: Er moeten een aantal domeinen komen voor leerlingen met N&G-interesse. Tenslotte zullen veel medische opleidingen natuurkunde van hun studenten blijven eisen. Het middelbare school vak moet aansluiten bij de nieuwe ontwikkelingen in de natuurkunde - met name in de astrofysica, de biofysica en de geofysica. Vakoverstijgende onderwerpen worden niet geschuwd. Technisch ontwerp krijgt expliciet een plaats in het examenprogramma.

4 Verder moet er genoeg tijd zijn voor de docent om het lesprogramma ook op een praktische manier aan de leerlingen aan te bieden. De docenten hebben vooral behoefte aan een leerbare en vooral begrijpbare natuurkunde. Leerlingen zouden moeten leren fenomenen en begrippen aan elkaar te koppelen. Daarin moet begripsontwikkeling en dus het concept voorrang krijgen. Daarnaast moet de aangeboden natuurkunde ook zinvol zijn. Leerlingen moeten gaan inzien dat je er iets mee kan. In de lespraktijk zijn veel van deze doelstellingen al verwezenlijkt, maar het ze zijn niet overal in het lesmateriaal zichtbaar gemaakt. Voor de onervaren docent is het vooral van belang dat er grote hoeveelheid divers lesmateriaal beschikbaar komt, waar elke docent zijn eigen optimale lesprogramma uit kan destilleren. Zo kunnen succeservaringen van docenten gedeeld worden. Conceptuele vorming is in de praktijk steeds belangrijker geworden. In de examens wordt niet meer alleen naar de 'makkelijke' formule gevraagd. Sommige zaken die voor interessante en leerzame lessen van belang zijn, zijn echter gewoon niet terug te brengen tot (examen)opdrachten. De zorg wordt uitgesproken dat het vakoverstijgend overleg er in de haast bij in gaat schieten. De bovenbouwcommissie van de NVON heeft ervaring in het ontwerpen van vakoverstijgend lesmateriaal en de problemen daarbij. Het advies is om in de tijd dat de examenprogramma's nog in de conceptfase zitten (dus eigenlijk voor het maken van lesmateriaal) de krachten te bundelen. Later is het overleg veel moeizamer. De inhoud van het programma In het door de commissie geproduceerde examenprogrammaprogramma zitten vooral concepten. Echter enkele contexten worden nog verplicht voorgeschreven. Daarbij is het de docent wel toegestaan om naast de voorgeschreven context ook andere contexten in zijn lessen te gebruiken. Hiervoor moet dan natuurlijk wel tijd ingebouwd worden. Als voorbeeld van een slechte (voorgeschreven) context wordt de informatieoverdracht door gsm genoemd. De concepten die daarbij aan de orde moeten komen (op het gebied van trillingen en golven) zijn voor leerlingen niet makkelijk te koppelen aan deze context en daardoor verduidelijken context en concepten elkaar niet. De context van muziekinstrumenten is in die zin veel sterker. Het examenprogramma ligt voor heel lang vast. Van allerlei kanten komt dan ook het advies aan de commissie om zich in het examenprogramma zoveel mogelijk of zelfs helemaal te beperken tot concepten. Dan kan er in de uitwerking van het lesmateriaal nog geoptimaliseerd worden in de contexten. In de discussie stonden de standpunten weinig in twee of meer verschillende partijen tegenover elkaar. Uiteindelijk stond alle aanwezigen hetzelfde doel voor ogen, namelijk een kwalitatief en kwantitatief leerbaar, begrijpbaar en zinvolle inhoud van het examenprogramma. Na de officiële discussie hebben veel aanwezigen nog verder gepraat onder de maaltijd en de hoop is dat uit een goede communicatie tussen het veld en de commissie een mooi examenprogramma en een nog mooiere lespraktijk zal ontstaan. Als we maar de tijd daarvoor krijgen.

5 I zie NVOX3 van dit jaar, pagina 125 e.v. II Commissie Vernieuwing Natuurkundeonderwijs havo/vwo. Natuurkunde leeft. Visie op het vak natuurkunde in havo en vwo.