Adviesrapport. De Knop Om. Annemarie Hendriks, junioradviseur Judith Konijn, junioradviseur Inge Vromen, senioradviseur

Transcriptie

1

2 Adviesrapport De Knop Om Projectgroep: Opdrachtgever: Samenwerking: Omslagontwerp: Eliane van Hall, junioradviseur Annemarie Hendriks, junioradviseur Judith Konijn, junioradviseur Inge Vromen, senioradviseur Wim Jansen Stuurgroep De Knop Om in Amsterdam Hogeschool van Amsterdam afdeling ergotherapie Annemarie Hendriks en Jeroen Spaargaren Datum: Juni 2011 Trefwoorden: Jongeren, psychose, participatie en MBO onderwijs Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs, de ASHP en de Hogeschool van Amsterdam. Het gebruik van cijfers en/of tekst als toelichting of ondersteuning bij artikelen, boeken en scripties is toegestaan, mits de bron duidelijk is vermeld. Op de volgende wijze kunt u refereren aan de theoretische onderbouwing van het adviesrapport: Van Hall, E., Hendriks, A.J.J., & Konijn, J.P.M. (2011). De Knop Om: participatie van jongeren na een psychose op het MBO. Amsterdam: Amsterdam School of Health Professions. 2

3 Inhoudsopgave Voorwoord Inleiding Kern van het advies Aandachtspunten voor hulpverlening Aandachtspunten voor MBO opleidingen Conclusie

4 Voorwoord Voor u ligt het adviesrapport van de projectgroep De Knop Om. De afgelopen twintig weken heeft de projectgroep verschillende locaties mogen bezoeken en heeft hierbij kennis opgedaan voor dit onderzoek. De projectgroep heeft het contact met de verschillende stakeholders als zeer goed ervaren en hebben veel informatie van de verschillende instanties verkregen. De projectgroep wil de volgende mensen hartelijk bedanken voor de bijdrage die zij geleverd hebben tot dit eindverslag: Marion Ammeraal, Betty Bergsma, Carin Bosma, Saskia van Gendt, Linda van Ginkel, Wieneke Goenee, Marleen Helleman, Debby Kamstra, Danielle Knottnerus, Lies Korevaar, Gesa Mögenburg, Theo Moolenaar, Hans van Steen, Jorine Schoenmaker, Rita Schreurs, Bob Tijmensma, Danny Verbeek en Babette Zuure. Daarnaast willen wij onze opdrachtgever Wim Jansen en onze senioradviseur Inge Vromen hartelijk bedanken voor hun adviezen en ideeën. De projectgroep hoopt dat u de resultaten van het onderzoek kunt toepassen in de praktijk. Eliane van Hall Annemarie Hendriks Judith Konijn 4

5 1. Inleiding De stuurgroep De Knop Om in Amsterdam en Hogeschool van Amsterdam afdeling ergotherapie zijn een samenwerking aangegaan. Vanuit deze samenwerking is een afstudeergroep gekoppeld aan de vraag vanuit de stuurgroep De Knop Om in Amsterdam. Gedurende twintig weken, van 1 februari tot 24 juni 2011, heeft de projectgroep zich ingezet voor dit project over de participatie van jongeren na een eerste psychose op MBO opleidingen. De aanleiding voor dit project is dat uit onderzoek naar voren is gekomen dat jongeren na een eerste psychose over het algemeen normaal willen zijn en regulier een opleiding willen volgen. Het volgen van een reguliere opleiding geeft hen een gevoel van betekenis binnen de maatschappij, een verbetering van de kwaliteit van leven. Deelnemen aan onderwijs beïnvloed het herstel positief. Terugkeren naar school vergroot het zelfvertrouwen, zelfverzekerdheid (persoonlijke empowerment) en verbetert het vermogen tot sociale aanpassing. Het is van groot belang om aan te sluiten bij de wens van de jongeren. Om het doel: deelname aan regulier onderwijs, te bereiken is het bevorderlijk om vanuit de mogelijkheden te handelen in plaats van de beperkingen. Het stimuleren van reguliere opleiding en het behalen van een startkwalificatie vergroot de kans op een betaalde baan. Het blijkt dat jongeren met een startkwalificatie minder vaak in aanmerking komen met criminaliteit en minder afhankelijker van uitkeringen dan jongeren die niet in het bezit zijn van een diploma. De vraag van de stuurgroep De Knop Om aan de projectgroep van HvA-ET was: Hoe kunnen MBO opleidingen en hulpverleners maatwerk bieden aan jongeren na een eerste psychose zodat zij een reguliere MBO opleiding kunnen starten en afronden. Om deze vraag te beantwoorden heeft de projectgroep een uitgebreid literatuur onderzoek gedaan en een variatie aan stakeholders gesproken. Op basis van dit proces is een theoretische onderbouwing geschreven waarin uitgebreid verslag wordt gedaan van de bevindingen. De essentie van de bevindingen zijn weergegeven in het voorliggende adviesrapport. Dit adviesrapport is geschreven voor de hulpverlening rondom jongeren na een eerste psychose en voor de MBO opleidingen in Amsterdam. In het volgende hoofdstuk wordt een vernieuwde begeleidingsmethode toegelicht. In het derde hoofdstuk worden aandachtspunten voor de hulpverlening omschreven en de aandachtspunten voor MBO opleidingen staan in hoofdstuk vier. Tenslotte wordt er in de conclusie antwoord gegeven op de hoofdvraag. Uiteraard is dit adviesrapport beknopt en wordt er voor verdere toelichting verwezen naar de theoretische onderbouwing. Deze is te verkrijgen via: Wim Jansen of scriptiesonline.bib.hva.nl. 5

6 2. Kern van het advies De kern van het advies van de projectgroep als antwoord op de vraag: Hoe kunnen MBO opleidingen en hulpverleners maatwerk bieden aan jongeren na een eerste psychose zodat zij een reguliere MBO opleiding kunnen starten en afronden luidt: implementeer de methode Vernieuwd Begeleid Leren (VBL). Het VBL is een aanpak gebaseerd op de principes van Begeleid Leren en Individual Placement and Support (IPS), hieronder wordt het advies toegelicht. Vernieuwd Begeleid Leren De projectgroep introduceert als eindresultaat van dit project de methode Vernieuwd Begeleid Leren (VBL). VBL is ontstaan door de kracht van Begeleid Leren en de kracht van IPS samen te voegen. Het doel van Vernieuwd Begeleid Leren is om jongeren na een eerste psychose, naar hun wens, een reguliere opleiding te laten starten, volhouden en afronden. Essentieel daarbij is de samenwerking tussen de jongeren, de hulpverlening en het onderwijs. Begeleid Leren wordt in Nederland al een aantal jaren toegepast en is op verschillende plekken in Nederland een succesvolle methode om jongeren met psychiatrische problematiek een opleiding te laten kiezen, verkrijgen en behouden. In Amsterdam is het programma ook gestart maar wegens financiële tekorten en te weinig aanmeldingen is het programma gestopt. IPS is succesvol gebleken als begeleidingsmethode naar regulier werk voor mensen met psychiatrische problematiek. Bij jonge cliënten is een betaalde baan niet altijd de eerste optie maar zij willen vaak eerst een studie starten of hervatten. Voor deze groep jongeren bieden elementen uit de methodiek van IPS de mogelijkheid om het volgen van een reguliere opleiding als doel te stellen en te bereiken. Uit interviews die de projectgroep heeft gehouden met hulpverleners en medewerkers van het ROCvA kwam naar voren dat jongeren na een eerste psychose, behoefte hebben aan goede begeleiding naar en tijdens de opleiding en stages. Begeleid Leren is een programma dat hierbij aansluit. Echter uit de interviews kwam ook naar voren dat zowel de hulpverlening als het ROCvA de samenwerking als minimaal ervaren. IPS is een methode die samenwerking tussen cliënt, hulpverlener en werkgever als belangrijk principe hanteert. Omdat zowel Begeleid Leren als IPS in de praktijk succesvol gebleken zijn, is de projectgroep van mening dat een vervlochten concept tussen deze twee methodes effectief kan zijn. Vernieuwd Begeleid Leren is dus een Begeleid Leren programma zoals dat aangeboden kan worden op MBO opleidingen maar dan met enkele belangrijke principes van IPS erin verwerkt. Zo is het bij VBL erg belangrijk om te werken vanuit de wens van de jongeren en hierbij aan te sluiten. Vanuit het IPS is deze samenwerkingsvorm een belangrijk punt voor het reeds behaalde succes ervan. Hierin staat de cliënt centraal en stemmen de hulpverlening en de werkgever nauw op elkaar af. Eén van de belangrijke principes van VBL is dat er een goede samenwerking tussen de jongeren, de hulpverlening en de opleiding is. Een tweede belangrijke principe vanuit het IPS, wat wordt toegepast bij VBL is de ondersteuning op lange termijn. Hierin kunnen de jongeren en zijn omgeving (familieleden en het onderwijs) begeleid worden, zolang als zij daar behoefte aan hebben en het zinvol is. De vier aandachtspunten van het VBL, samenwerking, praktische hulp, lotgenotencontact en ondersteuning worden hieronder verder toegelicht. Samenwerking tussen jongeren, hulpverlening en MBO opleidingen Uit ons onderzoek (zie hoofdstuk 5 van de theoretische onderbouwing) komt naar voren dat het goed werkt als er contact is tussen de jongeren, de hulpverlening en de opleiding. Het bespreken van informatie kan echter alleen als de jongeren en/of de ouders daarmee akkoord gaan. Het is 6

7 belangrijk dat de hulpverlening en de opleiding niet elkaars taken overnemen maar elkaar juist aanvullen. Door onderling overleg kan specifiek naar voren komen waar de jongeren extra begeleiding nodig heeft. Als er gesprekken zijn gebeuren deze in principe met de jongere erbij. Openheid van en naar de jongeren na een eerste psychose komt het contact ten goede. Het is het belangrijk om het contact te behouden, ook als het goed gaat met de jongeren. De hulpverleners kunnen met de jongeren bespreken wat hij of zij wel wil vertellen aan medestudenten en docenten en wat niet. Om de samenwerking te optimaliseren is het belangrijk dat de hulpverlening en onderwijsinstanties op de hoogte zijn van elkaars mogelijkheden, taken en functies. Als er een goede bekendheid is kan er voorkomen worden dat taken dubbel worden gedaan of dat hulpverlening en onderwijsinstellingen handelen zonder de juiste kennis. Door structureel overleg kunnen er afspraken worden gemaakt en zijn er korte lijnen voor mogelijke vragen. Het kan hierbij helpen als er vaste aanspreekpunten zijn binnen zowel de hulpverlening als de onderwijsinstelling. Het komt het contact ten goede, wanneer de hulpverlening weet wie zij moeten benaderen binnen de opleiding. Een vast aanspreekpunt voor onderwijs kan door middel van een hulpverlener die regelmatig op de opleiding aanwezig is. Hiermee kan snel contact worden opgenomen bij vragen. Daarnaast is het van belang dat er een algemeen punt is waar informatie opgevraagd kan worden bijvoorbeeld door een telefoonnummer. Om het contact tussen de jongeren, de hulpverlening en de MBO opleidingen te bevorderen is het goed om structureel afspraken te maken voor het voeren van een driegesprek. Bij dit gesprek neemt de jongere initiatief. Door een driegesprek is er mondeling overleg tussen de jongeren, de hulpverlening en de opleidingen waarbij tips en adviezen kunnen worden uitgewisseld. Het is belangrijk dat deze gesprekken met enige regelmaat plaatsvinden, ook als het goed gaat met de jongere. Voor de jongeren is het wenselijk dat zij vaste aanspreekpunten hebben binnen zowel GGZ als de opleiding. Het is belangrijk dat dit aanspreekpunt laagdrempelig is zodat jongeren eerder de stap durven te nemen. Praktische hulp bieden Uit verschillende interviews die de projectgroep heeft afgenomen is naar voren gekomen dat jongeren na een eerste psychose behoefte hebben aan begeleiding om hun MBO opleiding vol te kunnen houden. De begeleiding is gewenst bij praktische zaken zoals het maken van huiswerk, sociale activiteiten en het plannen hiervan. Het is goed om samen dingen te doen zoals de jongeren helpen bij het regelen van een uitkering en meegaan naar bijvoorbeeld de opleiding. Het kan jongeren helpen als de MBO opleiding hen wegwijs maakt binnen de onderwijsinstelling. Hierdoor voelen de jongeren zich veiliger en weten zij waar ze informatie of extra begeleiding kunnen vragen. Jongeren zijn gebaat bij een individuele begeleiding waarbij er aandacht wordt besteed aan het maken van huiswerk en daarnaast naar de inhoudelijke stof wordt gekeken. Jongeren hebben behoefte aan ondersteuning bij het maken van huiswerk, sociale activiteiten en het plannen hiervan. Belangrijk is dat er goed ingeschat wordt hoeveel begeleiding de jongeren nodig hebben. Zo kan worden voorkomen dat een jongere te veel of te weinig zelfstandigheid krijgt. Om jongeren goed te kunnen ondersteuning is het belangrijk dat de hulpverlening en de opleiding overleggen. De opleiding ziet waar de jongeren tegenaan loopt en weet welke vormen van begeleiding er zijn. De hulpverlening is bekend met de problemen die een jongere kan ervaren na een psychose. Zij kunnen dan in overleg met de jongere inschatten hoeveel begeleiding er nodig is om overbelasting te voorkomen. Lotgenotencontact Lotgenotencontact komt bij jongeren tegemoet aan de behoeften aan veiligheid, aansluiting, zelfrespect en ontplooiing. Zij vinden er ook emotionele steun (zie hoofdstuk 6 van de theoretische onderbouwing). Het blijkt dat jongeren door lotgenotencontacten positievere gevoelens hebben 7

8 doordat hun zelfvertrouwen en zelfrespect toenemen, hun sociaal leven verbetert, het aantal recidives en heropnames vermindert. Gezien het grote effect is het wenselijk dat jongeren binnen de opleiding een mogelijkheid hebben om in contact te komen met andere jongeren met psychische problematiek. Dit kan door middel van een lotgenotengroep. De opleiding kan deze groep in samenwerking met de hulpverlening opstarten en de jongeren motiveren om deel te nemen. Een hulpverlener of ervaringsdeskundige kan de lotgenotengroep begeleiden. Ondersteuning Jongeren geven aan veel sociale steun nodig te hebben (zie hoofdstuk 4 van de theoretische onderbouwing), zowel binnen de onderwijs- en de GGZ instellingen als ook van hun familie. Steun vanuit de familie wordt zelfs als belangrijkste steun ervaren. Jongeren geven aan dat zij voor emotionele steun het beste terecht kunnen bij familie of partner. Een goede en veilige thuissituatie is essentieel voor de student. Extra hulp van docenten en steun van familie helpt de jongeren bij de motivatie voor de opleiding en het maken van huiswerk. De steunstrategieën en de systemen waaruit steun wordt verkregen, hebben invloed op het succes bij het volgen van een opleiding. Het is van belang dat de hulpverlening begeleiding biedt aan ouders en familie bij het ondersteunen van de jongere. Hierbij is het wenselijk dat de jongere betrokken wordt bij het contact. Ook is het belangrijk dat ouders op de opleiding terecht kunnen voor het uitwisselen van ervaringen en informatie. 8

9 3. Aandachtspunten voor GGZ hulpverlening Om de kans op het succesvol volgen van een opleiding te vergroten en aan te sluiten bij de wens van de jongeren na een eerste psychose benoemt de projectgroep de volgende aandachtspunten voor de GGZ hulpverlening in Amsterdam (zie hoofdstuk 5 van de theoretisch onderbouwing). De wens van de jongeren centraal stellen De wens van de jongeren is om een opleiding regulier te volgen, zij willen niet anders zijn. Het blijkt belangrijk om de jongeren met hun opleidingen behandelbehoeftes centraal te stellen zodat de jongeren een kans op een zinvolle toekomst geboden wordt. Als de jongeren serieus genomen worden in hun wens zijn ze vaker bereid om de begeleiding te accepteren en zullen zij eerder om hulp vragen. Hierbij kan ook gedacht worden aan de toegevoegde waarde van de ervaringsdeskundigen en lotgenotencontact. Gezien de wens van de jongeren, zou het goed zijn om alle jongeren deel te laten nemen aan het reguliere onderwijs met ondersteuning waar dat nodig is. Als een reguliere opleiding niet lukt dan zou er gekeken kunnen worden naar andere mogelijkheden zoals de Windroos of de cursus Back 2 School. Om de kans op uitval bij opleiding en werk te voorkomen is het wenselijk om de jongeren te begeleiden naar een duurzame stage of stageplek op het niveau dat bij de jongeren past. Empoweren Het is van belang voor de eigenwaarde van de jongeren om hen niet te betuttelen maar verantwoordelijkheid te geven en hen serieus te nemen zodat hun eigenwaarde toeneemt en zij meer macht over hun eigen leven en keuzes ervaren (zie hoofdstuk 5). Verantwoordelijkheid hebben geeft jongeren het gevoel een rol te vervullen in de maatschappij. Door jongeren stress te leren (her)kennen, in plaats van hen stressvolle situaties te laten vermijden, kunnen zij hier beter mee om leren gaan. Het is goed om regelmatig samen de stand van zaken te bespreken waarbij de hulpverlener en jongere gelijkwaardige gesprekspartners zijn. De jongeren hebben er veelal baat bij, niet klein gehouden te worden maar juist ruimte te krijgen. Het is belangrijk om uit te gaan van de mogelijkheden van de jongeren en niet vanuit de beperkingen zodat zij zichzelf kunnen empoweren. Ervaringsdeskundige inzetten binnen de hulpverlening Het is van belang om ervaringsdeskundige in te zetten voor jongeren na een eerste psychose (zie hoofdstuk 5). De positieve effecten hiervan zijn dat jongeren sterker worden, zij hun sociale netwerken beter kunnen onderhouden, meer activiteiten ontwikkelen, meer verantwoordelijkheid nemen, beter om kunnen gaan met problemen en meer hoop en vertrouwen krijgen. GGZinstellingen werken flexibeler en minder bureaucratisch als er ervaringsdeskundigen werken. De GGZ-instellingen bieden de jongeren meer keuzemogelijkheden en geven meer concrete en praktische informatie en zijn meer gericht op herstel dan op genezing. Het is wenselijk om, waar nodig, ervaringsdeskundige als begeleiders in te zetten omdat zij voor de jongeren laagdrempelig zijn en zij zich makkelijker aan hen kunnen binden. Dit leidt tot de bovengenoemde positieve effecten. Doordat de ervaringsdeskundigen snel problemen herkennen, zijn er meer mogelijkheden omtrent het geven van concrete en praktische informatie. 9

10 4. Aandachtspunten voor MBO opleidingen Om de kans op het behalen van een startkwalificatie bij de jongeren na een eerste psychose te vergroten, benoemt de projectgroep de volgende aandachtspunten voor de MBO opleidingen in Amsterdam (zie hoofdstuk 6 van de theoretische onderbouwing). Bekendheid met psychiatrische problematiek In hoofdstuk 6.2 wordt er vanuit verschillende invalshoeken aangegeven dat er binnen MBO opleidingen nauwelijks of weinig deskundigheid aanwezig is met betrekking tot psychiatrische problematiek. Hierdoor hebben onderwijsinstellingen meer moeite om de juiste begeleiding te bieden aan jongeren na een eerste psychose waardoor zij genoodzaakt zijn jongeren sneller door te verwijzen. Doordat hulpverlening en onderwijs aanwezigheid en inzet vragen van de jongere, kan een gevolg zijn dat de opleiding wordt beëindigd, zonder een startkwalificatie te hebben behaald. Het vroegtijdig herkennen en signaleren van psychiatrische problematiek bij jongeren (na een eerste psychose), kan bij sommige jongeren positieve gevolgen hebben voor het verdere verloop van de opleiding. Om jongeren met psychiatrische problemen te herkennen en beter te kunnen begeleiden, is het wenselijk dat medewerkers van MBO opleidingen hiervoor een training krijgen. Aandachtspunten tijdens deze training zijn het signaleren van en het omgaan met jongeren met psychiatrische problemen. Mogelijkheid bieden tot aangepaste routes en urenbeperking Er wordt onvoldoende rekening gehouden met de beperkingen die jongeren door hun stoornis ondervinden (zie hoofdstuk 6.2 van de theoretische onderbouwing). Een te zware studiebelasting is één van de problemen die jongeren na een eerste psychose veelal ervaren. Er wordt nauwelijks de mogelijkheid gegeven tot aanpassingen. Hierbij kan gedacht worden aan langer door studeren, minder (stage) uren per dag en de mogelijkheid langer stage te lopen. De onderwijsinstellingen vragen vaak volledige aanwezigheid. Dit is voor veel jongeren niet haalbaar. Hierdoor zijn zij soms niet in staat alle competenties binnen de studie te behalen. Tijdens een MBO opleiding is stage lopen verplicht. Aan deze verplichting kan een jongeren na een eerste psychose niet altijd voldoen door te grote urenbelasting en te weinig begeleiding. Zowel de te grote belasting op school als tijdens stages kan leiden tot studievertraging of volledige uitval van het onderwijs. Hierdoor komt het voor dat jongeren na eerste psychose het onderwijs verlaten zonder een startkwalificatie. Voor jongeren na een eerste psychose is het van belang dat de onderwijsinstellingen zich bewust zijn van het feit dat zij niet fulltime kunnen deelnemen aan het onderwijs. Jongeren zijn gebaat bij de mogelijkheid om met minder uren per dag belast te worden zonder dat zij hierdoor studievertraging oplopen. Tijdens stages hebben jongeren behoefte aan minder urenbelasting maar ook aan begeleiding bij onder andere financiële aspecten tijdens de stage en het plannen van bijvoorbeeld verslagen schrijven. Een modulaire opbouw kan ervoor zorgen dat als jongeren één of meerdere modules missen, zij niet het hele jaar opnieuw hoeven te doorlopen. 10

11 5. Conclusie Antwoord op de hoofdvraag: Hoe kunnen MBO opleidingen en hulpverleners maatwerk bieden aan jongeren na een eerste psychose zodat zij een reguliere MBO opleiding kunnen starten, volhouden en afronden? MBO opleidingen en hulpverleners kunnen maatwerk bieden door de nieuwe methode Vernieuwd Begeleid Leren te implementeren. Deze methode heeft vier aandachtspunten: samenwerking, praktische steun, lotgenotencontact en ondersteuning. Door VBL krijgen jongeren ondersteuning bij het starten, volhouden en afronden van een MBO opleiding en is de samenwerking tussen jongeren, hulpverlening en onderwijs optimaal. Tijdens de implementatie van Vernieuwd Begeleid Leren is het noodzakelijk dat de inhoud en effectiviteit wordt getoetst. 11