Project Achtergelaten Marokkaanse vrouwen. Jaarverslag 2008

Transcriptie

1 Project Achtergelaten Marokkaanse vrouwen Jaarverslag 2008

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Vier taakvelden 5 Meldpunt 5 Directe hulpverlening 8 Netwerkversterking en netwerkopbouw 12 Preventie en voorlichting 17 Financiële verantwoording 19 Stichting Steun Remigranten (SSR) is in 1989 opgericht om remigranten en hun familieleden te ondersteunen na terugkeer in het land van herkomst. SSR werkt in Nederland en in Marokko en vormt daarmee een brug tussen beide landen. Op het steunpunt van SSR in Berkane in Noordoost-Marokko kunnen remigranten terecht voor sociaaljuridische hulp bij problemen die te maken hebben met het vroegere verblijf in Nederland, zoals vragen over sociale zekerheid, vreemdelingenrecht en familierecht. Waar nodig wordt samengewerkt met advocaten en instanties in Nederland. In Nederland werkt SSR aan collectieve belangenbehartiging en vraagt politieke aandacht voor de positie van remigranten. Zowel in Nederland als in Marokko kunnen achtergelaten vrouwen en kinderen, familieleden en hulpverleners bij SSR terecht voor advies, hulp en ondersteuning. juni 2009 Stichting Steun Remigranten Postbus LB Utrecht ssrned@planet.nl tel

3 Inleiding In de periode werd het project Achtergelaten Marokkaanse vrouwen door Stichting Steun Remigranten uitgevoerd ten behoeve van hulpverlening aan achtergelaten vrouwen en kinderen in Marokko. Het eerste project is afgerond in 2007 en werd vervolgd met een tweejarig project uit te voeren in 2008 en Gedwongen achterlating van vrouwen met kinderen en jongeren in Marokko is nog steeds een actueel probleem; ze worden onvrijwillig en zonder papieren achtergelaten, vaak tijdens vakanties. Bij achterlating is er veelal sprake van huwelijks- en opvoedingsproblemen, maar ook de veranderende man - vrouw verhoudingen en veranderende gezagsverhoudingen tussen ouders en kinderen spelen een rol. Zeer kwetsbaar met betrekking tot achterlating of dreiging daarmee zijn vrouwen met een afhankelijke verblijfsvergunning. Ook jongeren, meisjes en jongens, kunnen slachtoffer zijn van gedwongen achterlating vanwege opvoedingsproblemen of uithuwelijking. Gedwongen achterlating is per definitie traumatisch voor vrouwen en kinderen en dient zodanig als mishandeling en als een vorm van geweld beschouwd te worden. Zo is de achterlating van kinderen in veel gevallen in strijd met het Kinderrechten Verdrag van Den Haag. De problematiek van gedwongen achterlating van volwassenen en kinderen is zeer complex en voor adequate hulp aan slachtoffers is een samenhangend hulpaanbod noodzakelijk. Dit betekent goede afstemming van hulpverlening, signalering, voorlichting en preventie zowel in Marokko als in Nederland. SSR zet haar expertise en netwerk in om in nauwe samenwerking met de werkgroep Mudawwanah, beleidsmakers, maatschappelijke organisaties en hulpverleners een samenhangend hulpaanbod te ontwikkelen en te implementeren. In het eerste project is er met name in Noordoost-Marokko veel aandacht besteed aan voorlichting en preventie, samenwerking en implementatie en is de samenwerking van de consulenten van het steunpunt in Berkane met vrouwenorganisaties en advocaten geïntensiveerd. In 2008 is naast het verder ontwikkelen van het hulpaanbod, informatievoorziening en preventie gewerkt aan de opbouw en versterking van het netwerk en verdere samenwerking met organisaties in andere regio s van Marokko. We zien positieve ontwikkelingen op het gebied van preventie en netwerkopbouw zowel in Nederland als in Marokko. Desalniettemin vraagt een adequaat hulpaanbod en preventie nog extra inzet ten aanzien van deskundigheidsbevordering, samenwerking en implementatie. Met betrekking tot de doelgroep blijkt steeds weer het belang van informatie en voorlichting over hun rechtspositie. We zijn ervan overtuigd dat de verschillende activiteiten op het gebied van de rechtspositie van vrouwen en kinderen een sterk emancipatorisch en bewustwordingseffect hebben, dat niet alleen vrouwen wakker maakt en weerbaar zoals ze zelf aangeven, maar vooral stimuleert dat vrouwen hun rechten kennen en leren zelfstandig te handelen. In de praktijk blijkt de behoefte aan kennis en achtergrondinformatie nog groot, zowel bij de doelgroep als bij hulpverleners. Tijdens voorlichtingsbijeenkomsten wordt het probleem van achterlating altijd besproken in de context van de rechtspositie van vrouwen en kinderen. Marokkaanse vrouwen worden ook nog steeds geconfronteerd met complexe juridische procedures bij de toepassing van het Nederlands en Marokkaans personen- en familierecht en het Nederlandse vreemdelingenrecht. In het vervolgproject Achtergelaten Marokkaanse vrouwen wordt in 2008 en 2009 naast het verder ontwikkelen van het hulpaanbod en preventie, vooral gewerkt aan de opbouw en versterking van het netwerk en verdere samenwerking met betrokken instellingen zowel in Marokko als in Nederland. Implementatie en overdracht zijn hierbij belangrijke doelen. De samenwerking met de ambassade inzake consulaire bijstand en juridische ondersteuning in Marokko en Nederland is van wezenlijk belang voor een doeltreffende aanpak en afstemming van procedures. Naast alle verbeteringen signaleren we nog veel knelpunten die niet alleen te maken hebben met de vreemdelingrechtelijke positie van vrouwen en kinderen maar ook met het familierecht. Bekend zijn de problemen rond de terugkeer van kinderen met de Nederlandse nationaliteit, problemen met documenten, de ingewikkelde regelgeving en het zich verschoonbaar te laat melden na achterlating. In de praktijk blijkt het moeilijk een totaal beeld van het 3

4 probleem achterlating te krijgen. Er komen meldingen binnen bij SSR maar ook bij de ambassade in Rabat of de IND. Daarnaast weten we dat vrouwen terugkeren op eigen kracht of met hulp van familieleden en we gaan er vanuit dat er nog steeds achtergelaten vrouwen niet gemeld zijn en kinderen en jongeren onzichtbaar zijn. Omdat ieder kind of vrouw er één teveel is vraagt dit van docenten, hulpverleners en advocaten in Nederland alerter te zijn op achterlating en dit te melden. In april 2005 heeft de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken in haar rapport Tegen de wil achtergebleven de problemen die spelen rond achterlating in kaart gebracht en aanbevelingen geformuleerd. Samenvattend kunnen we dus constateren dat er vooruitgang geboekt is maar dat de complexe rechtspositie van vrouwen en kinderen niet alleen in Marokko maar ook in andere landen, nog de nodige inzet vraagt. Hoewel elk land haar eigen rechtssysteem, juridische procedures en protocollen heeft, hopen we met de ervaring die door de ambassade, beleidsmedewerkers, SSR en andere betrokkenen is opgedaan, ook een bijdrage te kunnen leveren aan de ondersteuning van achtergelaten vrouwen in andere landen dan Marokko. Daarnaast pleit SSR voor samenwerking met andere Europese landen. Vanuit Europa is er sinds de veranderingen in de Mudawwanah veel aandacht voor ontwikkelingen in Marokko en worden andere Europese landen ook geconfronteerd met het probleem van gedwongen achterlating in het land van herkomst. Dit vraagt expertise van Nederlandse ambassades in andere landen wat betreft signalering, dienstverlening en afstemming. Bilaterale samenwerking en afstemming van procedures en regelgeving op het gebied van familie- en vreemdelingenrecht doet een beroep op de Marokkaanse en Nederlandse overheid. Al vaker is strafbaarstelling van achterlating aan de orde geweest echter zonder resultaat. Een sanctie kan zijn dat diegene die vrouw of kinderen achtergelaten heeft, aansprakelijk is voor alle kosten die de achterlating en terugkeer met zich meebrengt. SSR pleit verder voor het ontwikkelen van een landelijk centraal meld- en steunpunt waar vrouwen en jongeren uit diverse herkomstlanden en hulpverleners terecht kunnen voor advies en ondersteuning. 4

5 Vier taakvelden SSR onderscheidt in haar werkzaamheden voor achtergelaten Marokkaanse vrouwen vier taakvelden: 1. Meldpunt 2. Directe hulpverlening 3. Netwerkversterking en netwerkopbouw 4. Preventie en voorlichting Zowel in Marokko als in Nederland heeft SSR in 2008 werkzaamheden uitgevoerd in het kader van bovengenoemde taakvelden. De werkzaamheden in het project Achtergelaten Marokkaanse vrouwen worden in Marokko uitgevoerd door de medewerkers van het steunpunt in Berkane en een freelance medewerkster die werkt vanuit Rabat. In Nederland voeren bestuursleden als vrijwilliger diverse taken uit en daarnaast leveren veel betrokken collega s een bijdrage zowel in Marokko als in Nederland. Het steunpunt is vijf dagen per week zowel telefonisch als voor persoonlijke afspraken bereikbaar naast het wekelijks open spreekuur. Een melding van achterlating is vaak urgent en wordt met voorrang behandeld. SSR heeft in een actieve rol gespeeld in de Landelijke Werkgroep Mudawwanah die, naast het ontwikkelen van informatiemateriaal, landelijk voorlichtingsbijeenkomsten organiseert in Nederland over de rechtspositie van Marokkaanse vrouwen en kinderen, veranderingen in de Mudawwanah en gedwongen achterlating. De werkgroep Mudawwanah is bezig met het schrijven van een brochure voor de Turkse doelgroep en met de herdruk van de brochure Mudawwanah voor de Marokkaanse groep. De aanvraag voor het vervolg van andere onderdelen zoals het trainen van voorlichters en de uitvoering van voorlichtingsbijeenkomsten is in behandeling bij het ministerie en andere subsidiënten. Dit in kader van het Vervolg Voorlichtingscampagne Rechtspositie en Achterlating voor Marokkaanse en Turkse vrouwen, mannen en jongeren. Duidelijk is dat de projecten van SSR en van de werkgroep Mudawwanah in Marokko en Nederland elkaar aanvullen en versterken. 1. Meldpunt in Marokko en Nederland Vrouwen die daadwerkelijk zijn achtergelaten (of hun familieleden of vertrouwenspersonen) kunnen zich bij het steunpunt van SSR melden voor advies, hulp en ondersteuning. Daarnaast kunnen vrouwen en jongeren bij SSR terecht met algemene vragen over achterlating of zich melden als ze bang zijn om achtergelaten te worden. Zo kunnen zij bij dreiging contact- of vertrouwenspersonen doorgeven die gewaarschuwd kunnen worden in het geval het tot feitelijke achterlating komt. Dit geldt ook voor familieleden, hulpverleners, docenten en andere betrokkenen die op de hoogte zijn van serieuze signalen en dreiging met gedwongen achterlating. In 2008 zijn er bij SSR in totaal 29 eerste meldingen van achterlating binnengekomen. In 2007 waren er bij SSR 34 meldingen, 38 meldingen in 2006 en in 2005 werden er 36 meldingen bij SSR geregistreerd. Meldingen bij het steunpunt van SSR in Marokko De meldingen waren vooral telefonisch of persoonlijk bij de consulenten van het steunpunt in Berkane. In 2008 waren er op het steunpunt 24 eerste meldingen van vrouwen met of zonder kinderen die achtergelaten waren in Marokko. In de meeste gevallen worden na meldingen vervolgafspraken gemaakt. De behandeling van de meldingen kunnen we onderscheiden in korte, middellange en lange trajecten. Ongeveer tweederde van de meldingen werden afgehandeld in korte trajecten, de anderen trajecten waren van langere duur. * Korte trajecten betreffen situaties waarbij een retourvisum, documenten en terugkeer snel kunnen worden gerealiseerd. Of, als er geen recht is op terugkeer dan volgen adviesgesprekken ter ondersteuning van verdere procedures. * Middellange trajecten bestaan uit herhaalde vervolggesprekken met juridisch advies en hulp op het gebied van verblijfs- en familierecht en aanvullende procedures en verwijzingen. 5

6 * Lange trajecten met complexe juridische procedures vragen langdurig begeleiding en ondersteuning naar terugkeer. De werkzaamheden bestaan uit intakegesprekken, administratie, hulptrajecten uitzetten en het bieden van eerste hulp bij bijkomende procedures zoals echtscheiding, nationaliteit, kinderen, financiële zaken en alimentatie. Vragen en meldingen bij SSR in Nederland In Nederland kwamen via de advocaat en bij SSR 5 meldingen binnen waarvan 2 meldingen van achterlating in Turkije. Verder hebben ruim 100 personen een beroep gedaan op SSR-bestuursleden en de advocaat met vragen over achterlating, dreiging met of angst voor achterlating. Familieleden, vrienden, kennissen én hulpverleners stelden vragen over vrouwen, kinderen en jongeren die achtergelaten waren of daar bang voor waren. Ook kwamen er algemene vragen binnen over de rechtspositie van vrouwen, veranderingen in de Mudawwanah, verblijfsrecht, echtscheiding en kinderen, erkenning van echtscheiding, angst voor ontvoering van kinderen, uithuwelijking en nationaliteit zowel van vrouwen als mannen. De contacten kwamen via via, persoonlijk, telefonisch of per tot stand. Afhankelijk van de vraag werd het eerste hulptraject uitgezet, informatie gegeven, doorverwezen, contacten gelegd en advies gegeven voor verdere stappen. SSR functioneert in veel gevallen als vraagbaak en verwijst, wat in het kader van preventie belangrijk is. Bekendheid van SSR als meldpunt in Nederland en Marokko In de wegwijzer Achtergebleven of achtergelaten? en de brochure Mudawwanah die zowel in Marokko als in Nederland voortdurend verspreid worden, is SSR als meldpunt opgenomen. Door voorlichting, presentatie tijdens bijeenkomsten en media-aandacht is het meldpunt meer en meer bekend bij organisaties en vrouwen. De website van SSR werd actueel gehouden. Naast algemene informatie over de verschillende werkvelden van SSR geeft de website op aparte pagina s informatie over de projecten Mudawwanah en gedwongen achterlating. Naast de wegwijzer met informatie over wat te doen bij achterlating, vinden vrouwen ook informatie over de Mudawwanah, regelgeving en adressen voor hulp in Marokko en Nederland. De website geeft ook algemene informatie over het werk van SSR in het Frans. Onderzoek haalbaarheid en ontwikkeling landelijk meld- en steunpunt SSR pleitte al eerder voor het ontwikkelen van een landelijk centraal meld- en steunpunt waar vrouwen en hulpverleners terecht kunnen voor advies en ondersteuning bij vragen die de rechtspositie van vrouwen en kinderen bedreigen of belemmeren. Een meldpunt waar achterlating of dreiging daarmee gemeld kan worden maar ook problemen op het gebied van wet- en regelgeving, familierecht en verblijfsrechtelijke zaken. Een adviespunt waar vragen en expertise op het gebied van hulpverlening en preventie gebundeld worden. SSR heeft contacten gelegd, behoeften gepeild en gesprekken gevoerd met andere instellingen en het idee van een landelijk steunpunt wordt breed gedragen. Verdere besprekingen, een toets op haalbaarheid, meerwaarde, samenwerking en implementatie worden voortgezet in Conclusies en vervolg Het steunpunt in Marokko blijft, naast de ambassade, een belangrijk meldpunt voor achterlating. In 2008 werd een vervolg gegeven aan het opzetten van meerdere meldpunten in Noord-Marokko in samenwerking met andere organisaties. Het is belangrijk dat vrouwen zich snel kunnen melden bij een vrouwenorganisatie of advocaat; afhankelijk van de aanwezige expertise kunnen deze verwijzen, eerste hulp bieden of vrouwen verder ondersteunen in samenwerking met het steunpunt in Berkane. Uitbreiding met meldpunten is ook van belang in West- en Zuid-Marokko. Dit is een belangrijk onderdeel van het project dat einde 2009 gerealiseerd dient te zijn. In Nederland zijn er naast SSR meerdere lokale meld- en steunpunten in steden waar vrouwen terecht kunnen. Ook hier is het van belang dat vrouwen en jongeren in hun eigen omgeving terecht kunnen voor melding en hulp. Zolang vrouwen en jongeren bedreigd 6

7 worden met achterlating of daadwerkelijk achtergelaten worden is hun leven en toekomst onveilig. Deze vorm van geweld is onderdrukkend voor vrouwen en belemmert vrouwen en hun kinderen om veilig, zelfstandig en zonder angst te leven. Gelukkig is er dit jaar lokaal en landelijk extra aandacht gevraagd voor jongeren die dreigen te worden achtergelaten of uitgehuwelijkt. Met betrekking tot signalering en preventie is het belangrijk dat onderwijs, welzijnsinstellingen, hulpverleners en gemeenten antennes ontwikkelen met betrekking tot achterlating of dreiging daarmee en tijdig hulp inschakelen. Gemeenten dienen alert te zijn dat partners en vaders hun vrouwen en kinderen niet tegen hun zin uitschrijven bij de Gemeentelijke Basis Administratie (GBA). Aangezien SSR ook vragen krijgt van vrouwen uit andere Europese landen is het wenselijk om in overleg met de Nederlandse ambassade te komen tot een goede afstemming, mogelijke verwijzing en samenwerking met andere ambassades en hulporganisaties in Marokko. Met betrekking tot achterlating in andere landen zoals Turkije, Egypte, Tunesië, Irak en andere landen stelt SSR eveneens de vraag naar mogelijke hulpverlening aan achtergelaten vrouwen en kinderen elders en de inzet van de expertise van SSR. Ten aanzien van de Turkije is SSR actief in het project van de Werkgroep Mudawwanah. De Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken heeft in haar rapport Tegen de wil achtergebleven 2005, aandacht gevraagd voor achterlating in andere landen. In de voorstudie voor dit rapport stelt Mw. E. Bartels van de VU Amsterdam dat er wel degelijk sprake is van achterlating in Turkije, maar minder in beeld dan in Marokko. 7

8 2. Directe hulpverlening De consulenten van SSR bieden begeleiding en ondersteuning aan vrouwen en kinderen vanuit het steunpunt in Berkane. Het betreft zowel persoonlijke opvang en begeleiding van vrouwen in Noord- Marokko alsook telefonisch advies voor vrouwen uit andere delen van het land. Vrouwen worden ondersteund in de procedure voor terugkeer naar Nederland. Waar nodig wordt contact gelegd met advocaten in Marokko en Nederland die gespecialiseerd zijn in vreemdelingen- en familierecht. Er worden contacten gelegd voor de eerste opvang van vrouwen in Nederland na terugkeer. Vrouwen die niet terug kunnen keren naar Nederland worden verder begeleid in Marokko, SSR behartigt hun belangen en rechten. In de directe hulpverlening zijn drie fasen te onderscheiden: a. De eerste intake is gericht op het verkrijgen van inzicht in de situatie, het verzamelen van informatie en dossieraanleg. b. Hulp- en begeleidingsplan opzetten en uitvoeren. De consulenten bieden hulp en begeleiding bij de te volgen procedures in Marokko en Nederland, met betrekking tot het verkrijgen van documenten, juridische procedures over verblijfsvergunning, terugkeeropties ook voor kinderen, psychosociale ondersteuning, verwijzing en opvang. Beoordelen van de situatie en het vaststellen van recht rond verblijf in Nederland. Hierbij gaat het enerzijds om het informeren van de persoon in kwestie over haar rechten rond terugkeer en toekomstperspectief in Nederland en anderzijds om het opzetten van een hulpplan in overleg met betrokkene, hulpverlening en advocaten in Marokko en in Nederland. Beoordelen van de situatie en vaststellen van een hulpplan op het gebied van alimentatie, echtscheiding en het bieden van hulp bij de aanvraag van reisdocumenten voor eventuele kinderen. c. Nazorg. Voorbereiding op de terugkeer naar Nederland en opvang in Nederland. In het geval terugkeer naar Nederland onmogelijk is, biedt het steunpunt begeleiding aan vrouwen met betrekking tot reïntegratie in Marokko en ondersteuning bij de juridische procedures. Hulpverlening en samenwerking in Marokko en Nederland In 2008 kwamen er bij het steunpunt 24 meldingen binnen, daarnaast waren er bij SSR in Nederland nog 5 meldingen waarvan 2 uit Turkije. Per 1 januari 2008 waren nog 13 dossiers in behandeling van voorgaande jaren. De omvang van de hulp en begeleiding was afhankelijk van de hulpvraag en varieerde van korte tot zeer langdurige ondersteuning van achtergelaten vrouwen en kinderen. In veel gevallen is samengewerkt met de Nederlandse ambassade. SSR hecht aan een goede samenwerking met de ambassade omdat veel vrouwen bij hen terecht komen voor een terugkeervisum, machtiging tot voorlopig verblijf en andere documenten. De samenwerking met hulpverleners, advocaten, vrouwenorganisaties, IND, SVB en andere instanties in Nederland is versterkt evenals de samenwerking met Marokkaanse advocaten, vrouwen- en andere hulporganisaties in Marokko. In 2008 zijn 8 vrouwen, enkelen met kinderen, teruggekeerd naar Nederland en opgevangen door familie of geplaatst in de vrouwenopvang. Voor de andere vrouwen lopen nog procedures of ze komen niet in aanmerking voor terugkeer. Met betrekking tot de 13 dossiers van voorgaande jaren gaat het vaak om aanverwante problemen zoals echtscheiding en erkenning, alimentatie, omgangsrecht, nationaliteit van de kinderen, aanvraag gezinshereniging met Nederlands kind en documenten. De meeste dossiers van SSR waren ook dit jaar in behandeling bij het advocatenkantoor De Roy en van den Brom te Amsterdam. De afstemming van procedures, hulpverlening en samenwerking is in 2008 zeker verbeterd maar vraagt nog aandacht in De werkwijze van de ambassade is de laatste jaren meer gestandaardiseerd, achtergelaten vrouwen en kinderen krijgen een aparte intake Als vrouwen zich melden aan de poort als achtergelaten dan kunnen ze terecht voor een gesprek met een speciale contactpersoon. Vaak gaat dit ook op afspraak, SSR zorgt dan voor een verwijsbrief en zoveel mogelijk documenten. Vrouwen of familieleden kunnen ook direct een afspraak maken met de ambassade. 8

9 Achterlating en trouwen onder druk In de praktijk heeft SSR vooral achteraf te maken met trouwen onder druk of huwelijksdwang. In het afgelopen jaar is er twee of drie keer om advies gevraagd bij gevallen van achterlating die vervolgens geleid hebben tot een huwelijk. Zo kan achterlating leiden tot trouwen onder sociale druk of bij gebrek aan een ander perspectief. Bijvoorbeeld meisjes zijn achtergelaten, gaan trouwen, wel of niet onder dwang, maar hebben in feite geen keuze en komen pas voor hulp als ze getrouwd zijn of aan het scheiden zijn. Dan komt alsnog de vraag voor terugkeer naar Nederland wat in veel gevallen heel problematisch is. SSR is in Marokko het afgelopen jaar niet direct benaderd door meisjes die hulp vroegen voorafgaand aan het trouwen onder huwelijksdwang. Ook in Nederland wordt veel hulp achteraf gevraagd, meisjes en ook jongens trouwen, komen terug en scheiden vervolgens hier in Nederland. Zie hiervoor ook het onderzoeksrapport van Edien Bartels De keuze van een huwelijkspartner en het onderzoek Eergerelateerd geweld in Nederland van o.a. Nicole Brenninkmeijer. Actuele ontwikkelingen en knelpunten in de juridische hulpverlening De regelgeving en procedures ten aanzien van de rechtspositie van achtergelaten vrouwen en kinderen hebben in 2008 veel aandacht gekregen van politici en medewerkers van ministeries. Tweede Kamerleden hebben veelvuldig vragen gesteld over achterlating, recht op terugkeer en verblijfsrecht van achtergelaten vrouwen, kinderen en jongeren. De minister van Justitie beoogt met zijn brief van 29 juli 2008 Vrouwen in het vreemdelingenbeleid/achterlating en huiselijk geweld een verheldering van de klemmende redenen van humanitaire aard met betrekking tot voortgezet verblijf. De regels voor aangifte of melding zijn verruimd, meer gegevens en verklaringen zullen worden geaccepteerd en naast de huisarts en politie kunnen ook andere instanties verklaringen afgeven voor slachtoffers. SSR kan hier een belangrijke bijdrage leveren vanuit Marokko met betrekking tot advies en analyse over de situatie van achtergelaten vrouwen en klemmende redenen. Het recht op verblijf van vrouwen met een afhankelijke status of te late melding wordt toch bepaald door de praktische toepassing en interpretatie van de ernst van de situatie waarin vrouwen en kinderen leven. Daarnaast ook het gebrek aan bewijzen van mishandeling, meldingen die, buiten de eigen schuld, te laat worden gedaan, leges en documenten enzovoort. We hopen dat met de brief van 29 juli 2008 in de hand, deze problemen opgelost worden. Ook op andere fronten zijn procedures nog ingewikkeld en hebben veel vrouwen en kinderen te maken met afwijzing. Zo hebben vrouwen met Nederlandse kinderen nog steeds problemen en heeft mr. E. van den Brom meermalen aandacht gevraagd bij de Minister voor Jeugd en Gezin voor de schrijnende omstandigheden van achtergelaten kinderen met de Nederlandse nationaliteit. Het probleem is vaak dat hun moeders (die geen Nederlandse nationaliteit hebben) niet voldoen aan de voorwaarden voor terugkeer. Uitgaande van het gegeven dat achterlating een vorm van geweld is en zeer traumatisch, dienen volgens SSR deze vrouwen en kinderen in aanmerking te komen voor terugkeer. Daarnaast is het belangrijk dat de procedure voor vervangende toestemming voor het aanvragen van een Nederlands paspoort geen problemen oplevert. Kinderen met alleen een Marokkaans paspoort hebben nog meer problemen die een oplossing vragen van de Marokkaanse en Nederlandse overheid. Doordat vrouwen geconfronteerd worden met zowel het Marokkaans en Nederlands familierecht als het vreemdelingenrecht zijn problemen sowieso in veel gevallen zeer gecompliceerd. Ze hebben naast het probleem van achterlating in de meeste gevallen te maken met echtscheiding, problemen rond de kinderen, alimentatie, omgangsregelingen, geldproblemen en kinderen in het paspoort. Als het gaat over de situatie van kinderen in Marokko dan zijn er verschillende vormen van gedwongen achterlating of tegen hun wil in Marokko zijn. Kinderen die alleen of met hun moeder achtergelaten zijn en kinderen die met hun ouders mee remigreerden naar Marokko. Beide groepen kinderen hebben veel problemen met het gemis van hun vertrouwde omgeving, school, vriendjes, taal, veiligheid enzovoort en extra zorg en hulp is noodzakelijk. 9

10 Soms worden kinderen en jongeren pas in Marokko geconfronteerd met het feit dat ze met hun ouders in Marokko moesten blijven, ze zijn niet achtergelaten maar hebben wel een gebroken leven. Veel jongeren willen terug naar Nederland, maar zijn bijvoorbeeld niet op de hoogte van de terugkeeroptie, zijn hun verblijfsrecht kwijt, hebben niet de juiste papieren maar zijn wel Nederlands. Als ze terugkeren is er geen goed vangnet voor jongeren voor integratie, wonen, onderwijs enzovoort. Dit betreft kinderen met zowel de Nederlandse als de Marokkaanse nationaliteit. SSR vraagt dringend aandacht voor de positie van kinderen en de effecten van achterlating en remigratie op kinderen. Zie hiertoe ook het onderzoek van Edien Bartels e.a. Tussen Nederland en Marokko, Home en belonging van Nederlands Marokkaanse remigranten - en achtergelaten kinderen in Noordoost-Marokko. SSR wordt regelmatig geconfronteerd met achtergelaten vrouwen die niet terug kunnen keren naar Nederland en meestal grote economische en sociale problemen hebben. SSR doet dan een beroep op vrouwenorganisaties in Marokko om deze vrouwen te ondersteunen. Terugkeer en nazorg Ten behoeve van terugkeer en nazorg wordt vanuit het steunpunt in nauwe samenwerking met SSRbestuursleden in Nederland en de advocaat gezocht naar een eerste opvang. Bestuursleden fungeren vaak als intermediair en zorgen voor contacten en opvang. Ook in Nederland varieert de inspanning voor hulpverlening, juridische hulp en verwijzing afhankelijk van de hulpvraag van cliënten die in Nederland een beroep doen op SSR. De nazorg en opvang van teruggekeerde vrouwen en kinderen in Nederland vraagt nog verbetering van de procedure. Er is al eerder overleg geweest met het Ministerie van Justitie en de Federatie Opvang om voorwaarden te scheppen voor het bieden van een eerste en veilige opvang, verdere deskundige begeleiding en het verkrijgen van financiële middelen. Het gaat hier niet om grote aantallen. Naar schatting gaat het om maximaal 10 vrouwen per jaar uit Marokko, met of zonder kinderen, die een beroep moeten doen op de opvang. Achtergelaten vrouwen met veelal traumatische ervaringen vragen als groep specifieke begeleiding. In een klein aantal opvanghuizen is deskundigheid en kennis voor de opvang van deze vrouwen en kinderen aanwezig. Relatief is het een kleine groep maar verdere afstemming over de eerste opvang en afspraken over financiën en adequate hulpverlening zijn noodzakelijk. Daarnaast hebben vrouwen en kinderen die bij terugkeer door familie of bekenden opgevangen worden en vaak niet in beeld zijn, ter plaatse deskundige ondersteuning nodig van bijvoorbeeld maatschappelijke werk, advocaten en artsen. Conclusies en vervolg De hulpverlening aan achtergelaten vrouwen in Marokko werd in 2008 grotendeels uitgevoerd door SSR in samenwerking met de ambassade, advocaten, IND en vrouwenopvang. De onderlinge samenwerking is geïntensiveerd. Versterking van samenwerking tussen organisaties, hulpverleners en advocaten in Marokko en Nederland blijft aandacht vragen evenals verbetering van juridische procedures, eenvoudige formulieren voor achtergelaten vrouwen en duidelijke afspraken. Ondanks de preventieve werkzaamheden is de verwachting dat mede door de voorlichting en de grotere bekendheid de komende jaren zich nog steeds achtergelaten vrouwen zullen melden. We gaan er wel vanuit dat het aantal op termijn minder wordt. Dit betekent dat er voorlopig nog een beroep gedaan zal worden op de hulpverlening en ondersteuning door SSR in Marokko. Deze hulpverlening zal na het einde van het project per 1 januari 2010 weer onderdeel zijn van het reguliere werk van SSR. Met betrekking tot de klemmende redenen van humanitaire aard vraagt SSR aandacht voor het probleem van economische, sociale en emotionele afhankelijkheid van vrouwen en kinderen van de familie en omgeving waar ze achtergelaten zijn. Op het terrein van het familie- en personenrecht leveren echtscheidingen, erkenning van de Nederlandse echtscheiding in Marokko en alimentatie nog steeds problemen op voor vrouwen. In de praktijk hebben de veranderingen in de Mudawwanah dat in veel gevallen nog niet opgelost. Daarnaast speelt angst van 10

11 vrouwen voor kindontvoeringen en problemen rond voogdijregelingen en omgangsrecht nog volop. Verder waarschuwt SSR met vele andere organisaties vrouwen voor informele huwelijken in de moskee omdat hieraan geen rechten kunnen worden ontleend. Verder speelt bij sommige vrouwen het probleem van hun partner die met een tweede vrouw getrouwd blijkt te zijn en vrouwen die niet weten of ze in Marokko wel of niet gescheiden zijn. SSR signaleert veel knelpunten en doet dan ook een dringend beroep op politici, advocaten, rechters, beleidsmakers en de Marokkaanse-Nederlandse Adviescommissie om te komen tot een betere samenwerking en regelgeving in Nederland en Marokko en tussen beide landen. In samenwerking met organisaties in Marokko en Nederland zal SSR zich hiervoor inspannen. Ook de samenwerking met de Marokkaanse ambassade en consulaten in Nederland is belangrijk op dit gebied. Ten aanzien van de deskundigheidsbevordering en kennisoverdracht aan hulpverleners in de vrouwenopvang is het aan te bevelen dat een beperkt aantal opvanghuizen zich nog meer specialiseert in de begeleiding van achtergelaten vrouwen en kinderen. 11

12 3. Netwerkversterking en netwerkopbouw In 2008 zijn er verschillende acties ondernomen om het netwerk van SSR in Marokko uit te breiden en bestaande contacten te intensiveren. Inmiddels is er een netwerk van contacten, aanspreekpunten en samenwerkingsverbanden niet alleen in Noord-Marokko maar ook in Zuid- en Midden-Marokko. Het netwerk is verder in kaart gebracht, bestaande contacten met organisaties versterkt en een groot deel van de uitbreiding gerealiseerd. Het betreft contacten met vrouwen- en mensenrechtenorganisaties, advocaten en NGO s op landelijk, regionaal en lokaal niveau. Dit wordt voortgezet in De samenwerking met deze organisaties en netwerkopbouw is gericht op: - Het realiseren van betrouwbare meldpunten die, in samenwerking met het steunpunt, meldingen van achtergelaten vrouwen, kinderen en jongeren kunnen behandelen. Op deze manier kan het steunpunt in Berkane ook vrouwen in andere regio s van dienst zijn. - Migrantenvrouwen en jongeren kunnen hier ook terecht met vragen op het gebied van familie- en vreemdelingenrecht, huwelijk, scheiding, kinderen, gedwongen huwelijk enzovoort. Dit in samenwerking met het steunpunt in Berkane. - Het verder ontwikkelen van aanspreekpunten of meldpunten door heel Marokko waar migrantenvrouwen en andere cliënten van SSR terecht kunnen voor informatie, verwijzing en hulp. - Uitwisseling van expertise en deskundigheidsbevordering op het gebied van sociaaljuridische hulpverlening met betrekking tot het Marokkaans en Nederlands familierecht, vreemdelingenrecht en procedures met betrekking tot remigranten en migranten. - Vergroten van de aandacht voor de problematiek van migranten in relatie tot familierecht en vreemdelingenrecht in het kader van beleidsbeïnvloeding en verbetering van de procedures. Netwerk en Sociale Kaart Er zijn ruim 250 contacten verzameld via landelijke, regionale en lokale vrouwen- en mensenrechtenorganisaties, advocaten en via onderzoek op de website Tanmia ( en de website connais tes droits ( Er is een sociale kaart aangelegd in een bestand; deze wordt nog uitgebreid en vervolgens door een informaticadeskundige op een gebruikersvriendelijke manier ingericht. Netwerkopbouw en intensivering In 2008 zijn 74 organisaties en advocaten actief benaderd. Het grootste deel is bezocht, anderen zijn telefonisch benaderd voor kennismaking. Deze hebben allemaal een mailing gekregen met achtergrondinformatie. De contacten in het Noordoosten en Tetouan zijn opnieuw benaderd voor deelname aan de expertmeeting en een deel daarvan heeft ook deelgenomen aan de bijeenkomst die op 7 juni 2008 plaatsvond in Al Hoceima. Mailing en informatie In april 2008 is een mailing uitgegaan naar ongeveer 120 contacten. Naast een brochure over SSR en toelichting op het project achtergelaten vrouwen zijn ook brochures over de Mudawannah en de Wegwijzer achterlating opgestuurd. Daarnaast een toelichting op het doel en opzet van de netwerkactiviteiten van SSR, namelijk het realiseren van een effectief netwerk voor een betere en efficiëntere hulpverlening zowel in Marokko als in Nederland. Landelijke contacten In Marokko is een aantal landelijke organisaties actief die lokale afdelingen hebben in het land, zoals L Union de L Action Feminine (UAF), La Ligue Démocratique pour les Droits de la Femme (LDDF), Association Démocratique des Femmes du Maroc (ADFM), Global Rights en Fonds de développement des Nations Unies pour la Femme (Unifemme). 12

13 Daarnaast is er een koepel opgericht van organisaties die juridische ondersteuning bieden, Les Centres d Ecoute (CDE). Het gaat hier om het netwerk ANARUZ dat verschillende, onafhankelijke organisaties in haar koepel verenigt. Met bovengenoemde organisaties is meermalen contact en overleg geweest zowel op landelijk, regionaal en lokaal niveau. Ook heeft een gesprek plaatsgevonden met de voormalige voorzitster en huidig parlementslid Latifa Jbabdi. Met de Ligue Democratique pour les Droits des Femmes die het beheer heeft over het CIOFEM, Centre d Information et d Observation des Femmes Marocaines in Casablanca, is uitgebreid kennisgemaakt en is er ook contact gelegd met Zhor Azerai van de LDDF in Beni Mellal. Zij is de coördinatrice van het landelijke netwerk van CDE s van het LDDF. Regionale contacten: Noord-Marokko Op grond van de al bestaande contacten, zijn de contacten in Noordoost Marokko verder ontwikkeld. Om een zo compleet mogelijk beeld te hebben van de gehele regio is intensief gezocht via internet en is bij partners navraag gedaan naar andere bestaande initiatieven op het gebied van sociaaljuridische ondersteuning. Het onderzoek is mede grondig aangepakt ter voorbereiding op de expertmeeting van 7 juni 2008 in Al Hoceima. In Taourit, Midar en Driouch is het niet gelukt een vrouwenorganisatie te vinden. Voor zover het nog geen bestaande contacten waren is telefonisch kennisgemaakt en in vervolg daarop een mailing verstuurd met informatie over SSR en het project achtergelaten vrouwen. Regionale contacten: Midden-Marokko Het betreft hier met name organisaties in Fes en Casablanca. Uit onderzoek en door navraag te doen bleken in Fes slechts vier CDE s actief te zijn. Drie daarvan zijn bezocht, te weten UAF, Mouvement Alternatives Citoyennes (ALCI) en Initiatives pour la Protection des Droits des Femmes (IPDF). Met de organisatie Droits des Gens met het CDE Karam, is uitgebreid telefonisch kennisgemaakt en zijn brochures van SSR en het project Achtergelaten Vrouwen verstuurd. Dit gebied wordt in 2009 verder bezocht. Regionale contacten: Zuid-Marokko In maart is een bezoek gebracht aan het zuiden waarbij een selectie is gemaakt van interessante vrouwenorganisaties in Marrakech en vier afspraken gemaakt. Naar allen zijn de brochures en de toelichtende mail gestuurd. In november is een bezoek gebracht aan het zuiden waarbij de volgende steden zijn aangedaan: Ouarzazate, Souk el Khemis, Boumalne Dades, Tinerhir, Ouarzazate, Taroudant, Agadir en Marrakech. Hierbij zijn kennismakingsbezoeken gebracht aan 19 organisaties en is gesproken met 3 advocaten. Met uitzondering van de organisaties Amala Dades en Femmes de Dades hebben zij allen een CDE. De vier organisaties in Marrakech die al in maart bezocht waren, zijn wederom bezocht om na te gaan in hoeverre nadere samenwerking mogelijk is. Contacten op Europees en mondiaal niveau Gesprek met de vice consul van de Britse ambassade, zij ontwikkelen momenteel ook een brochure over familierecht. Contact met Global Rights, dit is een internationale NGO die werkt op het gebied van vrouwenrechten. Global Rights Rabat is sinds 8 jaar actief in Marokko en is een regionaal opererende afdeling die werkt voor het gebied Tunesië, Algerije en Marokko. Conferentie Femmes d ici et d ailleurs CCME Op 19 en 20 december is deelgenomen aan deze conferentie georganiseerd in Marrakech door de Conseil Consultatif des Marocains résidants à l étranger (CCME). In de workshop met de kwetsbare positie van vrouwen als thema, is een presentatie gegeven over SSR, de landelijke Werkgroep Mudawwanha en netwerkactiviteiten. Aan deze conferentie namen wetenschappers, vertegenwoordigers van organisaties, hulpverleners, beleidsmakers en andere geïnteresseerden deel uit 22 landen en daarmee bood de conferentie een uitgelezen kans om contacten te leggen met andere actoren op Europees niveau. 13

14 Werkgroep Vrouwenopvang Marokko Nederland Tijdens bovengenoemde conferentie is het initiatief genomen om een overleg te organiseren begin 2009 met betrokken vrouwen bij de vrouwenopvang in Marokko. Naar aanleiding van concrete hulpvragen met betrekking tot vrouwenopvang kwam het idee om krachten te bundelen en te kijken welke behoeften vrouwenorganisaties hebben m.b.t. opvang in Marokko en wat zouden wij kunnen bieden aan ondersteuning, uitwisseling, wederzijdse deskundigheidsbevordering enzovoort. Er is contact gelegd met de Federatie Opvang die al ervaringen in Turkije heeft opgedaan. Contacten en samenwerking In 2008 was de samenwerking met genoemde contacten divers van aard. In 2009 wordt verder gewerkt aan versterking en uitbreiding. Enkele organisaties waar SSR mee samenwerkt heeft worden hier genoemd. De complete gegevens van alle contacten zijn op te vragen bij SSR. - De Nederlandse ambassade in Rabat, daarnaast is er ook contact met het Bureau Sociale Zaken in Rabat. Medewerkers leggen huisbezoeken af en hebben een groot bereik, zij kunnen signaleren en cliënten verwijzen naar het steunpunt. - In samenwerking met Ain Ghazal in Oujda is een groot netwerk van vrouwenorganisaties bereikt. Ain Ghazel heeft in 2008 het plan opgevat om een loket centre d ecoute in te richten in de rechtbank van Oujda voor vrouwen die slachtoffers zijn van huiselijk geweld. Het is de bedoeling dat verschillende disciplines zoals politie, justitie, gezondheid, ministerie van ontwikkeling en solidariteit medewerkers zullen leveren voor het loket. Zij hebben SSR gevraagd een adviserende rol te spelen door in 2009 zitting te nemen in de op te zetten begeleidingscommissie. - Association Horizon femme et enfant: Een vrouwenorganisatie met een centre d écoute voor vrouwen die het slachtoffer zijn geworden van huiselijk geweld in de provincie Nador. Er wordt in het centrum dagelijks open spreekuur gehouden. De organisatie is lid van het landelijk netwerk Anaruz. De organisatie biedt zelf geen dag en nachtopvang, maar verwijzen hiervoor door naar Ain Ghazel in Oujda. De stichting heeft ook te maken met het fenomeen achterlating. - Forum Noumidia pour le famille et le developpement: Deze organisatie is actief in Nador op het gebied van de positieverbetering van de vrouw. Het is een beginnende organisatie, die in 2008 bezig was met een werkgelegenheidsproject in de horeca voor jonge vrouwen zonder of met beperkte scholing. - Samenwerking met de vrouwenorganisatie El Hadaf in Berkane. Met hen is regelmatig contact en via hen kwamen ook meldingen binnen. - Bureau NL-Services in Tetouan. Op het gebied van achterlating wordt al lange tijd samengewerkt met Jamila Ajabbad, naast vertalingen biedt zij ook sociaaljuridische hulp aan remigranten. Een deel van de contacten in Tetouan zijn door haar uitgevoerd en de samenwerking is geïntensiveerd. - Vertaal- en administratiekantoor te Guelmim. SSR werkt hier samen met een vertaal- en correspondentiebureau in Guelmim in het zuiden van Marokko. - In Al Hoceima wordt al jaren samengewerkt met de stichting ABASE. Zes keer per jaar houdt het steunpunt daar een spreekuur. Onder de cliënten bevindt zich een aantal achtergelaten vrouwen. - Een organisatie waarmee wordt samengewerkt is het steunpunt van de Spaanse ontwikkelingsorganisatie MPDL. Zij houden spreekuren in Al Hoceima voor migranten. Een Spaanse advocate is werkzaam op dit steunpunt. - Overleg met Nadia Bouras, lid van Conseil Consultatif des Marocains résidants à l étranger (CCME), ter voorbereiding van de conferentie in Marrakech en verdere samenwerking. Daarnaast waren er contacten en overleg met de Vereniging voor Remigranten en taleninstituten in Noord-Marokko. De informatievoorziening is een goede motor voor netwerkopbouw en omgekeerd. Netwerkuitbreiding en netwerkopbouw blijft nog persoonlijke inzet en contact vragen zowel in Marokko 14

15 als in Nederland. Team- en bestuursleden van SSR hebben op verschillende momenten overleg gehad met de ambassade, met Bureau Visumzaken en Bureau Sociale zaken in Rabat. In Nederland was er contact en overleg met de IND, beleidsmedewerkers van ministeries, SVB, politici, VNG Platform Marokko- Nederland, de Federatie Opvang, FORUM, zelforganisaties, provinciale steunfuncties, Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders (SMN) en Programma Eergerelateerd geweld (EEG), Inspraakorgaan Turken (IOT), Nederlands Migratie Instituut, vrouwenorganisaties zoals IDEA, MVVN, Enzovoort, Palet, Centrum Ontwikkelingssamenwerking (COS) en Dona Daria in Rotterdam, diverse welzijnsinstellingen, universiteiten, hogescholen en advocaten. Expertmeeting in Al Hoceima noord Marokko Op zaterdag 7 juni 2008 organiseerden SSR en de Stichting ABASE in Al Hoceima een expertmeeting over de rechtspositie van Marokkaanse migrantenvrouwen in Nederland en de toepassing van het Marokkaanse en Nederlandse familierecht. De doelen van de expertmeeting waren als volgt: - Uitwisseling van ervaringen op het gebied van het Marokkaanse en Nederlandse familierecht; - Bevorderen van de uitwisseling van sociaaljuridische expertise aangaande de volgende onderwerpen: erkenning van wederzijdse rechterlijke uitspraken, erkenning van huwelijken en echtscheidingen, alimentatie, verdeling van bezittingen, voogdij, gedwongen achterlating van vrouwen en kinderen en verblijfsrecht; - Het ontwikkelen van strategieën en procedures en een gezamenlijke aanpak teneinde de sociaaljuridische dienstverlening aan de Marokkaanse migrantenvrouwen te verbeteren; - Het geven van een eerste aanzet tot netwerkvorming met het oog op toekomstige samenwerking. Aan de bijeenkomst namen 34 Nederlandse en Marokkaanse experts uit Noordoost-Marokko deel, waaronder advocaten en vertegenwoordigers van vrouwenorganisaties. Deze expertmeeting wordt in 2009 vervolgd met expertmeetings in Ouarzazate en Rabat. Het verslag van de conferentie in Al Hoceima is op te vragen bij SSR. In 2008 zijn in Nederland door SSR drie netwerkbijeenkomsten georganiseerd in samenwerking met advocaten en Forum over De rechtspositie van Marokkaanse vrouwen en kinderen, het Marokkaans en Nederlands familierecht, verblijfsrecht en gedwongen achterlating. Voor deze bijeenkomst zijn advocaten uitgenodigd die in verschillende regio s in Nederland werkzaam zijn op het gebied van familierecht en vreemdelingenrecht. Daarnaast waren andere betrokken ketenpartners welkom. Zo hebben naast advocaten ook medewerkers van de IND, Ministerie van Justitie, wetenschappers en organisaties deel-genomen. De opkomst was gemiddeld rond 25 personen. Doel van deze bijeenkomsten was: - Informatie geven over actuele ontwikkelingen op het gebied van het Marokkaans familie- en personenrecht de Mudawwanah, over vreemdelingenrecht en het probleem van achterlating, internationaal privaatrecht en het nationaliteitsbeginsel; - Uitwisseling van expertise en inventarisatie van vragen en knelpunten die spelen in de praktijk op het gebied van familierecht en vreemdelingenrecht; - Het versterken van samenwerking met ketenpartners op diverse niveaus en het verbeteren van procedures m.b.t. sociaaljuridische hulpverlening in Nederland en Marokko; - Het opzetten van een actief netwerk op nationaal- en bilateraal niveau met advocaten die op dit gebied deskundig zijn en andere betrokken experts zowel voor de concrete uitvoering als voor beleidsbeïnvloeding betreffende wet- en regelgeving. In 2009 wordt verder gewerkt aan het vervolg en mogelijke implementatie. Er wordt verder overleg gepland met het Programma Immigratie en Juridisch Burgerschap van Forum. Werkbezoek consulenten aan Nederland en bestuursleden aan Marokko - Overleg consulenten van SSR Berkane, advocaat en bestuursleden SSR met contactpersonen van de IND over actuele ontwikkelingen, wijzigingen van beleid en toepassing en verdere samenwerking van 15

16 SSR met ambassade en IND. Daarnaast hebben de consulenten gesprekken gevoerd met advocaten, SMN en hebben zij tijdens de netwerkbijeenkomst van advocaten informatie over de praktijk van het steunpunt gegeven en de hulpverlening aan vrouwen. - Werkbezoek bestuurslid SSR aan het steunpunt in Berkane in verband met de voortgang van het project Achterlating. - Werkbezoek van twee bestuursleden aan de Ambassade in Rabat, Visadienst, Consulaire Zaken en het NIMAR in verband met wederzijdse informatie en samenwerking. Wetenschappelijke contacten, activiteiten en conferenties De samenwerking met de Universiteit van Oujda, de Vrije Universiteit van Amsterdam en het NIMAR in Rabat zijn belangrijke schakels voor contacten en het volgen van actuele ontwikkelingen op wetenschappelijk gebied zowel in Marokko als in Nederland en Europa. De universiteit van Oujda heeft een uitwisselingsprogramma met de universiteiten van Amsterdam en Antwerpen waar SSR regelmatig bij betrokken is. Er is in 2008 op verschillende manieren een bijdrage geleverd aan onderzoeken en ondersteuning geboden aan onderzoekers en studenten betreffende onderzoek op het gebied van de toepassing van het Marokkaans familierecht, echtscheidingen en verstotingen, de mogelijke oprichting van een soort juridisch loket, de positie van achtergelaten en remigranten kinderen en de opvoeding binnen Marokkaanse gezinnen. Verder heeft SSR meegewerkt aan een onderzoek van de IND-INDIAC: Evaluatie gendergerelateerd vreemdelingenbeleid in Nederland, juli Hier is nu ook achterlating in opgenomen. Achterlating wordt ook als onderdeel opgenomen in de nieuwe brochure van de IND. Voorbereiding met studenten voor een studiedag aan Hogeschool van Amsterdam over de rechtspositie van vrouwen, de Mudawwanah en achterlating. Daarnaast heeft SSR deelgenomen aan een aantal conferenties o.a. een persconferentie van 27 organisaties in reactie op een periodiek rapport van de overheid ten aanzien van de CEDAW in Rabat; deelname aan de Evaluatiebijeenkomst rond het gewijzigde familierecht door het UAF Rabat; conferentie VNG Platform Marokko-Nederland in Den Haag en deelname aan het onderzoek en conferentie in Amsterdam De keuze van een huwelijkspartner. Conclusies en vervolg SSR heeft inmiddels een behoorlijk netwerk opgebouwd, veel expertise en zicht op vrouwen- en andere relevante organisaties in Marokko. Er komt in 2009 een sociale kaart met organisaties en advocaten waar een beroep op gedaan kan worden. Verdere versterking en uitbreiding van het netwerk in Midden- en Zuid-Marokko volgt in 2009 evenals twee expertmeetings. De expertmeeting in Rabat is bedoeld voor vrouwenorganisaties en advocaten en beleidsmakers, politici en wetenschappers. De vierde expertmeeting wordt in Nederland gehouden. Met betrekking tot samenwerking met de organisaties in Marokko vormt het werken aan kennisoverdracht en implementatie de rode draad. Deze organisaties kunnen ook een rol spelen bij herintegratie van vrouwen die geen kans hebben op terugkeer naar Nederland. 16

17 4. Preventie en voorlichting Ook in 2008 is er vaak een beroep gedaan op de consulenten en bestuursleden van SSR met betrekking tot informatievoorziening en voorlichting zowel aan de doelgroepen als aan groepen hulpverleners, politici, beleidsmakers, organisaties en pers in Marokko en Nederland. SSR zette op een actieve manier haar kennis en praktijkervaringen in bij voorlichtingscampagnes, zowel in Marokko als in Nederland. In de voorlichting staan kennisoverdracht, bewustmaking van rechtspositie en het maken van zelfstandige keuzes centraal. De doelgroepen zijn huidige en potentiële slachtoffers, hun familieleden, vrouwenorganisaties, advocaten en andere hulpverleners. Daarnaast vormen toekomstige gezinsvormers een specifieke categorie. Via taleninstituten of andere organisaties worden voor hen informatiebijeenkomsten of gastlessen verzorgd in Marokko. De taleninstituten zijn hier een wezenlijke schakel; vrouwen en mannen worden op deze manier voor vertrek naar Nederland geïnformeerd, de informatie is ook van belang voor familieleden en omgeving. In 2008 heeft de nadruk meer gelegen op netwerkopbouw en minder op directe voorlichting aan groepen. Voorlichting in Marokko De voorlichting op taalscholen is een goede ingang, besloten is deze aanpak voort te zetten in Er zijn voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd in Noord-Marokko voor taalscholen in Oujda, Berkane en Driouch. Hier werd informatie gegeven aan aanstaande immigranten over verblijfsrechtelijke zaken, nationaliteit, wetgeving, belangrijke instellingen in Nederland waar men terecht kan en het probleem van achterlating. De wegwijzer over achterlating en de brochure Mudawwanah werden verspreid in het kader van preventie en gebruikt in de cursus inburgering. Daarnaast zijn er andere voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd voor diverse groepen en is er voorlichting gegeven tijdens conferenties en studiedagen. Ook waren er individuele bezoekers of kleine delegaties die behalve over de algemene werkzaamheden van SSR geïnformeerd werden over achtergelaten vrouwen zoals docenten, politici, beleidsmakers, hulpverleners, studenten en wetenschappers. Zo werd er informatie gegeven aan Khadija Arib, advocaten en collega s. Door de ambassade is destijds de nodige medewerking met betrekking tot voorlichting toegezegd. Vanuit Nederland is er vanuit diverse groepen belangstelling voor het onderwerp en worden er veel vragen gesteld. Tijdens bezoeken van delegaties en andere geïnteresseerden op het steunpunt komt het onderwerp altijd uitgebreid aan bod. Voor studenten en docenten blijken de veranderingen in de Mudawwanah, de toepassing daarvan en de problematiek van achtergelaten vrouwen en kinderen een actueel onderwerp voor hun studie en wetenschappelijk onderzoek. Studenten werden hierbij ondersteund door SSR met informatie, literatuur en contacten. Stagiaires van HBO-SJD opleidingen doen bij het steunpunt ervaring en deskundigheid op. Voorlichting aan derden in Nederland In Nederland is SSR in 2008 in verband met informatie en voorlichting aan instellingen en andere doelgroepen veel aanwezig geweest bij landelijke en regionale conferenties en bijeenkomsten. Tijdens deze bijeenkomsten werden veel hulpverleners bereikt met informatie over het probleem van achterlating. Er was veel belangstelling voor het informatiemateriaal en het werk van SSR en de werkgroep Mudawwanah. Zo was SSR onder meer aanwezig bij conferenties van Movisie, Huiselijk Geweld, VNG, Hogeschool van Amsterdam. Mediacontacten, pers en publieksvoorlichting Met betrekking tot preventie is informatie via pers en media van groot belang om een breder publiek voor te lichten zowel in Marokko als in Nederland. Naar aanleiding van Kamervragen, de brief van 29 juli en de aandacht van Rotterdam voor jongeren en achterlating was er veel belangstelling. Via radio, tv en dagbladen de rechtspositie van vrouwen en het probleem van achterlating veelvuldig onder de aandacht 17

18 brengen helpt. Zo zijn er rond deze problematiek in vrijwel alle landelijke en regionale dagbladen, weeken maandbladen wel een of meer artikelen verschenen. Verdere informatievoorziening Ook in Marokko worden de brochures over veranderingen in de Mudawwanah en de wegwijzer Achtergebleven of achtergelaten? verspreid, via het steunpunt, de ambassade, vrouwenorganisaties en taalscholen. Deze verspreiding was in 2008 intensief in het kader van netwerkopbouw in Marokko. De brochure Mudawwanah wordt in 2009 herschreven en opnieuw gedrukt. De website van SSR vormt in het kader van voorlichting en contact een steeds belangrijker kanaal, zeker voor jongeren is dit een belangrijk medium. Conclusies en vervolg Het organiseren van voorlichtingsbijeenkomsten in Noord-Marokko is nog niet helemaal afgerond en zal in 2009 worden voortgezet. Ook in West- en Zuid-Marokko dienen bijeenkomsten georganiseerd te worden op locaties waar de meeste immigranten vandaan komen. De ervaring in het noorden laat zien dat de samenwerking met vrouwenorganisaties, taalinstituten en andere betrokken instellingen een voorwaarde is om de voorlichting uit te voeren. Deskundigheidsbevordering en kennisoverdracht zijn hierbij belangrijke doelen, het realiseren van meldpunten is al eerder genoemd. Daarnaast blijft in Nederland de voortzetting van voorlichting en deskundigheidsbevordering noodzakelijk. SSR en de werkgroep Mudawwanah zullen zich inspannen om de voortgang te realiseren in samenwerking met het ministerie en betrokken instellingen. Waar nodig zal SSR haar kennis en expertise ook overdragen aan andere doelgroepen. De media zijn en blijven voor SSR een belangrijk kanaal voor voorlichting zowel in Marokko als in Nederland. SSR zal zich dan ook inspannen om de samenwerking met de pers optimaal te houden en via de verschillende kanalen aandacht te blijven vragen voor deze problematiek. De informatie op de website van SSR wordt verder uitgebreid en het streven is om meer informatie te verspreiden via websites van verwante organisaties. 18

19 19