De negatieve voorafgaande wilsverklaring in de Patiëntenrechtenwet.

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar De negatieve voorafgaande wilsverklaring in de Patiëntenrechtenwet. De wil van de patiënt is wet: fictie of realiteit? Masterproef van de opleiding Master in de Rechten Ingediend door Ide Sophie Studentennr Major Burgerlijk recht en Strafrecht Promotor: Prof. Dr. T. Balthazar Commissaris: Mevr. T. Gombeer 1

2 Inleiding. Hoofdstuk 1. Ethische en juridische dimensies van de patiëntenrechten. 3 Afdeling 1.Ethische beschouwingen 3 1. Enkele ethische principes in de gezondheidszorg 3 2. Ethische dimensies rond voorafgaande wilsverklaringen 4 Afdeling 2. De internationale context van de patiëntenrechten Algemene situering 6 2. Het Verdrag Mensenrechten en Bio-geneeskunde 7 A. De relatie tussen het EVRM-Bio en het EVRM 7 B. Enkele krachtlijnen van het EVRM-Bio 8 i) Het recht op informatie 9 ii) Het recht op toestemming 9 iii) De voorafgaande wilsverklaring 9 C. De toepassing van het EVRM-Bio Het ontstaan van de Patiëntenrechtenwet 11 Hoofdstuk 2. Wilsverklaringen in de Patiëntenrechtenwet. 12 Afdeling 1. Basisprincipes inzake wilsuitingen Recht op informatie 12 A. Ethische en juridische grondslag 12 B. Inhoud en omvang van de informatievertsrekking 13 C. Wijze van informatieverstrekking 14 D. Afwijkingen van het recht op informatie 16 i) Het recht op niet-weten 16 ii) Therapeutische exceptie 17 a. Therapeutische exceptie versus waarheidsmededeling 18 b. Lessen uit de praktijk De toestemmingsvereiste 19 A. Grondslag 19 B. Algemene principes van het toestemmingsbeginsel 19 i) Toestemmingswijze 20 ii) Toestemmingsformulieren 22 C. Uitzonderingen op het principe van de geïnformeerde toestemming 24 D. De toestemming van handelingsonbekwamen 25 i) De minderjarigen 26 ii) De onbekwaamverklaarden en personen in staat van verlengde minderjarigheid 26 2

3 3. Vertrouwenspersoon versus vertegenwoordiger 27 A. De vertrouwenspersoon 27 i) In de Patiëntenrechtenwet 27 ii) In de Euthanasiewet 29 B. De vertegenwoordiger 30 i) De patiënt heeft vooraf een vertegenwoordiger aangewezen 30 ii) De patiënt heeft geen vertegenwoordiger aangewezen 31 iii) Gemeenschappelijke regels betreffende het vertegenwoordigingsmandaat 32 4.Recht op weigering 34 A. Actuele weigering of Informed refusal 34 B. Voorafgaande weigering 35 Afdeling 2. Soorten voorafgaande wilsverklaringen en hun belang Belang van voorafgaande wilsverklaringen Soorten voorafgaande wilsverklaringen 37 A. Voorafgaande beslissingen en wensen 38 i) Voorafgaande beslissingen die een toestemming uitdrukken 38 ii) Voorafgaande beslissingen die een weigering uitdrukken 39 iii) Voorafgaande wensen 39 B. Voorafgaande machtiging aan een vertegenwoordiger 40 C. De voorafgaande richtlijnen aan een vertegenwoordiger 40 Afdeling 3. De negatieve voorafgaande wilsverklaring Begripsomschrijving Geldigheidsvoorwaarden 42 A. Ratione personae 42 i) Algemeen 42 ii) De specifieke situatie van de Getuigen van Jehova 43 B. Ratione materiae 45 i) Vormvoorschriften 45 ii) Inhoud 46 iii) Totstandkoming 47 C. Ratione temporis 48 i) Uitwerking in de toekomst 48 ii) Geldigheidsduur Het bindend karakter en mogelijke strafrechtelijke consequenties van de negatieve voorafgaande wilsverklaring. 50 A. Het bindend karakter van de voorafgaande weigeringsverklaring in vraag gesteld 50 B. Gevolgen van het al dan niet respecteren van een geldige negatieve voorafgaande wilsverklaring 51 3

4 i) Toepasselijke artikels van het Strafwetboek 52 a. Artikel 392 Sw. 52 b. Artikel 422bis Sw. 52 ii) Strafrechtelijke implicaties van het al dan niet respecteren van de negatieve voorafgaande wilsverklaring 53 a. De arts respecteert de negatieve voorafgaande wilsverklaring De voorafgaand geweigerde behandeling vertoont een spoedeisend karakter De voorafgaand geweigerde behandeling vertoont geen spoedeisend karakter 53 b. De arts legt de negatieve voorafgaande wilsverklaring naast zich neer en handelt tegen de wil van de patiënt in De arts is op de hoogte van het bestaan van een negatieve voorafgaande wilsverklaring De arts is niet op de hoogte van het bestaan van een negatieve voorafgaande wilsverklaring 54 C. De negatieve voorafgaande wilsverklaring in andere rechtsstelsels 56 i) Duitsland 56 ii) Nederland 58 iii) Verenigd Koninkrijk 59 iiii) Spanje en deelregio Catalonië Evaluatie 65 Hoofdstuk 3. Andere vormen van wilsuitingen omtrent het levenseinde. 68 Afdeling 1. Wilsuitingen in de Euthanasiewet Ontstaansgeschiedenis van de Euthanasiewet Begripsafbakening Soorten wilsuitingen in de Euthanasiewet 70 A. Verzoekschrift tot euthanasie 70 i) Materiële voorwaarden 70 a. Personeel toepassingsgebeid 70 b. Opmaak van het euthanasieverzoek 70 c. Vrijwillig, overwogen en herhaald verzoek 71 d. Gezondheidstoestand van de verzoeker 72 ii) Procedurele voorwaarden 73 a. De informatieplicht 73 b. Overleg met het verpleegkundig team en naasten van de patiënt 74 c. Overleg met een arts-consulent 74 d. Bijkomende voorwaarden bij euthanasieverzoeken van niet-terminale patiënten 75 B. De voorafgaande wilsverklaring euthanasie 76 i) Materiële voorwaarden 76 4

5 a. De betrokkene is in staat om de wilsverklaring zelf op te stellen Personeel toepassingsgebied Schriftelijke vormvereiste Geldigheidsduur, intrekking en herziening Rechtsgeldige opmaak 77 b. De betrokkene is fysiek blijvend niet in staat om de wilsverklaring op te stellen 78 ii) Procedurele voorwaarden De juridische afdwingbaarheid en gevolgen van het euthanasieverzoek en de wilsverklaring tot euthanasie 79 A. Juridische afdwingbaarheid 80 B. Juridische gevolgen Registratie 81 A. Registratie van de voorafgaandelijke wilsverklaring euthanasie 81 B. Registratie van de uitgevoerde euthanasie 82 Afdeling 2. De do not resuscitate beslissing (DNR-beslissing) Situering Algemeen begrippenkader 84 A. Reanimeren 84 B. Niet reanimeren 84 i) Nutteloos versus zinloos medisch handelen 85 ii) To withdrawl versus To withhold Do-Not-Resuscitate- beslissing 86 A. Uitgangspunt van het reanimatiebeleid 86 B. Inhoud en toepassingsgebied van de DNR- beslissing 86 i) DNR-beslissing als negatieve voorafgaande wilsverklaring 86 ii) Actuele DNR-beslissingen 87 C. Praktische uitwerking van het DNR- beleid op de werkvloer 87 D. Advance care planning Juridische kader 90 A. Informed consent als basisprincipe 90 i) Toestemmingsvereiste bij wilsbekwame en wilsonbekwame patiënten 90 a. Verplichte toestemming? 90 b. Wie geeft de toestemming? 91 ii) Omvang van de voorafgaande informatieplicht 91 B. DNR- beslissing en medisch dossier 92 Conclusie. Bijlagen en bibliografie. 5

6 Voorwoord. De reden waarom uit de eindeloze lijst aan potentiële masterproefonderwerpen die ter beschikking werden gesteld, dit thema mijn voorkeur wegdroeg is gesteund op verschillende overwegingen. Medisch-juridische thema s maken vaak het voorwerp uit van ethische discussies waarbij er geen winnaar of verliezer is na het voeren van één of zelfs meerdere debatten. Dergelijke onderwerpen en problemen zijn hete hangijzers in de huidige maatschappij en vormen dan ook het ultieme bewijs van het feit dat recht op zich niet heiligmakend is. Vooral in medische aangelegenheden, en zeker in het kader van medische beslissingen omtrent het levenseinde, mag nooit uit het oog worden verloren dat er een voortdurende interactie is met het publiek waarvoor de regelgeving bestemd is. Tot slot zou ik graag nog een woord van dank richten tot enkele personen en instellingen die mij hebben geholpen bij de totstandkoming van deze masterproef. Vooreerst had ik graag Dhr. Léon Favyts, contactpersoon bij de VZW Recht op Waardig Sterven, bedankt voor het ter beschikking stellen van informatie. Verder ook dank aan Mevr. Lien Cleemput, hoofdverpleegkundige van de éénheid voor palliatieve zorg te Brugge, voor de verhelderende gesprekken over haar praktijkervaringen met wilsverklaringen. Tenslotte wens ik ook Dhr. Jan Deman, bibliothecaris van de medische bibliotheek van het AZ St.-Jan te Brugge, te bedanken om mij de weg te wijzen tussen de overvloed aan databanken en andere informatiebronnen. 6

7 Inleiding. 1. De inwerkingtreding van de Wet betreffende de Rechten van de Patiënt van 2002 ging gepaard met de expliciete erkenning van de mogelijkheid om een negatieve voorafgaande wilsverklaring op te stellen. Dit was het gevolg van een toenemende aandacht voor het recht op zelfbeschikking waarover elke persoon of patiënt beschikt. Toch waren er reeds eerder wettelijke initiatieven genomen, om voornamelijk in het kader van levensbeëindigend handelen, in te gaan op de vraag van de burger om zelf het begrip menswaardig sterven te kunnen invullen en daar ook naar te handelen. Daar waar er vroeger een gebrek was aan toepasselijke regelgeving, wijst de praktijk nu uit dat het niet altijd even duidelijk is welke wetgeving op welke situatie van toepassing is. Ook in hoofde van (huis)artsen, verpleegkundigen en andere dienstverleners blijkt heel wat verwarring te bestaan die uiteindelijk resulteert in foutieve informering van de burger. Deze masterproef is er dan ook op gericht om de verschillende soorten van wilsverklaringen waarvan gebruik kan worden gemaakt op een rijtje te zetten en enkele verschilpunten duidelijk aan te stippen in de hoop dat in de toekomst de burger of patiënt op een meer adequate manier kan worden geïnformeerd. 2. De voornaamste onderzoeksvraag van deze thesis heeft echter betrekking op het onderwerp van de negatieve voorafgaande wilsverklaring. Dit type van wilsverklaring staat nog steeds in de schaduw van de wilsverklaring tot euthanasie en is bij het grote publiek dan ook in mindere mate gekend. Het toepassingsgebied van de voorafgaande weigeringsverklaring wordt namelijk niet beperkt tot de zogenaamde levenseindesituaties. Het is dan ook de bedoeling om enkele belangrijke facetten van de negatieve voorafgaande wilsverklaring uitvoerig toe te lichten. Vooral de discussie betreffende het bindend karakter van deze verklaringen is één van de belangrijkste onderzoeksvragen van deze bijdrage. 3. Vertrekkend van een uiteenzetting over enkele fundamentele principes die door de Patiëntenrechtenwet van 2002 werden geformuleerd, worden de verschillende facetten van de negatieve voorafgaande wilsverklaring besproken. Omdat de patiëntenrechten meer en meer een internationale aangelegenheid worden, is het aangewezen om enkele buitenlandse rechtsstelsels onder de loep te nemen. Tot slot wordt ook de relatie tussen de negatieve voorafgaande wilsverklaring enerzijds, de wilsverklaring tot euthanasie en de do not resuscitate beslissing anderzijds, als sterk aanverwante onderwerpen besproken. 7

8 Hoofdstuk 1. Ethische en juridische dimensies van de Patiëntenrechten. 4. De taboesfeer rond het spreken over levenseindesituaties en alles wat daarmee verband houdt lijkt stilaan doorbroken te worden 1. Het toenemend besef van het recht op autonomie en zelfbeschikking spelen hier een voorname rol in. Feit is dat het uitoefenen van deze rechten zich niet langer beperkt tot tal van situaties die zich in het alledaagse leven voordoen, maar zich ook meer en meer uitstrekt over situaties van ziekte en levenseinde. Mensen willen hun wil in alle omstandigheden laten gelden en verwachten bovendien dat deze wordt gerespecteerd. Ook de wetgever heeft tijdens het uitwerken van verschillende wetten over erg uiteenlopende medische materies bijzondere aandacht besteed aan de toepassingsmogelijkheid van het zelfbeschikkingsrecht van het individu. Voorbeeld bij uitstek is de Euthanasiewet die de uitdrukkelijke wil tot sterven van personen, die weliswaar aan de in de wet opgesomde voorwaarden voldoen, juridisch mogelijk maakt. Ook in de Patiëntenrechtenwet van 2002 die aan de rechten van de patiënt een wettelijke basis verleent, werd bij het formuleren en omschrijven van deze rechten een prominente rol toegekend aan de wil van de patiënt. Niet alleen in het kader van het recht op informatie en het recht op toestemming maar ook in het kader van het recht op kwaliteitsvolle dienstverlening en het recht op een zorgvuldig bijgehouden patiëntendossier steekt het zelfbeschikkingsrecht de kop op 2. Gezien het specifieke onderwerp van deze masterproef zal alleen de ethische dimensie van voorafgaande wilsverklaringen worden toegelicht. Afdeling 1. Ethische beschouwingen. 1. Enkele ethische principes in de gezondheidszorg. 5. De houding die de patiënt aanneemt ten opzichte van zijn arts heeft de laatste decennia een aanzienlijke evolutie doorgemaakt. De tijd dat personen hun leven in de handen van een arts legden zonder dat er een degelijk arts-patiënt gesprek had plaats gevonden en waar de patiënt een haast blindelings vertrouwen had in zijn arts, lijkt toch al even tot het verleden te behoren. Dat de arts die, gesteund op zijn veronderstelde deskundigheid terzake, carte blanche krijgt inzake de keuze van behandeling komt nagenoeg niet meer voor. Enkel ouderen houden vaak nog vast aan de stelregel dat De arts wel het best zal weten wat er moet gebeuren.. De autoriteit die van een arts uitgaat mag niet worden onderschat 3. Toch zijn het in die gevallen vaak de familieleden en vooral ook de arts die zullen proberen om zoveel mogelijk de patiënt te overtuigen dat het gaat om zijn leven en dat hij zelf moet beslissen. Een paternalistische aanpak van de arts-patiënt relatie wordt dan ook terecht beschouwd als een moreel onaanvaardbare inbreuk op één van de meest essentiële principes van de medische ethiek, namelijk het recht om zelf over eigen lijf en leden te beslissen 4. 1 M. COSYNS en M. DEVEUGELE, De wilsverklaring bij het levenseinde. Van wettelijke terminologie naar praktische huisarts-patiëntcommunicatie, 2 Art. 5 van de Patiëntenrechtenwet betreffende het recht op een kwaliteitsvolle dienstverlening stelt immers expliciet ( ) met eerbiediging van zijn menselijke waardigheid en zijn zelfbeschikking( ). Op grond van artikel 9 4 van voormelde wet heeft de patiënt de mogelijkheid om zich uitdrukkelijk te verzetten tegen de mogelijkheid dat zijn arts aan familieleden post mortem inzage verleent in zijn patiëntendossier. 3 M. KEIRSE, Therapeutische verbetenheid en patiëntenrechten, T.Geneesk. 2006, nr. 12, (877) E. VERMEERSCH, Patiëntenrechten, een ethische benadering, Vl.T.Gez , nr. 4, (165)

9 6. Het bovenstaande mag echter niet beschouwd worden als een pleidooi voor een absolute en volledige autonome uitoefening van het recht op zelfbeschikking. Het spreekt voor zich dat het ethisch niet te verantwoorden valt dat een doorsnee patiënt, die geen medische opleiding heeft genoten, volledig autonoom beslissingen kan nemen aangaande zijn gezondheidstoestand en eventuele ingrepen daaromtrent. Er moet worden gestreefd naar een evenwicht tussen inspraak van de patiënt in kwestie enerzijds en de medische deskundigheid van de arts anderzijds. Dat dit evenwicht in de sfeer van de geneeskunde erg kwetsbaar is, spreekt voor zich De patiënt wordt steeds mondiger en maakt hiervan gebruik om aan de arts zijn persoonlijke visie op levenskwaliteit mee te delen 6. Daarnaast echter beschikt vaak alleen de arts over de medische kennis om in te schatten hoe de door de patiënt omschreven levenskwaliteit, op medisch vlak, het best kan worden gerealiseerd. Het principe van de informed consent is mijns inziens de aangewezen manier om ervoor te zorgen dat het voormelde evenwicht wordt bereikt. De arts kan immers op grond van het recht op informatie van de patiënt zijn kennis ter beschikking stellen van de betrokkene, advies verlenen en helpen om een medisch verantwoorde beslissing te nemen. De patiënt ziet zijn recht op zelfbeschikking ten volle gerespecteerd doordat hij zelf de keuze heeft om al dan niet toe te stemmen met een door de arts voorgestelde behandeling. 2. Ethische dimensies rond voorafgaande wilsverklaringen. 8. Meer en meer mensen worden in hun nabije omgeving geconfronteerd met personen die lijden aan een ernstige en vaak ongeneeslijke aandoening. Na het overlijden van naaste familieleden of vrienden zal vaak de langdurige doodstrijd van deze personen in het geheugen gegrift staan en de familieleden al snel aan het denken zetten over de wijze waarop hun eigen levensloop het best wordt beëindigd 7. De techniek van de voorafgaande wilsverklaringen speelt in op de behoefte die mensen hebben om, zelfs wanneer het gaat om de dood, het heft in eigen te nemen. Welke waarden of normen hij daarvoor in aanmerking neemt om tot een beslissing te komen doen niets af van zijn recht op autonomie. Sommigen willen dat de arts alles zal doen om hun leven te verlengen. Deze groep zal echter meer en meer de minderheid vormen. Meestal willen mensen dat ze hun laatste levensdagen rustig en op een voor hen zo kwalitatief mogelijke wijze kunnen doorbrengen. Het feit dat hun behandelend arts zou vervallen in het opstarten van behandelingen die het levenseinde weliswaar kort uitstellen, maar waarbij de kwaliteit van hun leven er danig op achteruit gaat boezemt heel wat mensen angst in. Nochtans wordt er vaak gezegd dat de arts toch steeds het belang van zijn patiënt vooropstelt 8? Probleem is echter dat de arts en de patiënt er een andere opvatting kunnen op nahouden wanneer het gaat om de invulling van het begrip levenskwaliteit. Eigenlijk komt het erop neer dat artsen, net als juristen trouwens, het moeilijk hebben met het prijsgeven van hun autonomie De opmaak van een voorafgaande wilsverklaring vormt dan ook vaak de waarborg dat de arts, in de situaties die zich rond het levenseinde zullen voordoen, niet zal vervallen in de 5 C.M.R.M. HERTOGH, De dokter wikt, de patiënt beschikt? Ethische vragen bij schriftelijke wilsverklaringen, 6 K. JANSSEN VAN DOORN en H. SPAPEN, De arts en het «informed consent». Meer dan een momentopname, T.Gez. 2005, nr , (1070) T. COCHEZ, Patiënten kennen hun rechten niet, 8 K. JANSSEN VAN DOORN en H. SPAPEN, De arts en het informed consent. Meer dan een momentopname, T.Gez. 2005, nr , (1070) T. COCHEZ, Patiënten kennen hun rechten niet, 9

10 zogenaamde therapeutische verbetenheid. Het fenomeen van de therapeutische hardnekkigheid kan het best worden omschreven als een Onevenredige inzet van middelen in verhouding tot het te verwachten resultaat ervan. 10. Het opstarten van zinloze medische behandelingen moet zoveel mogelijk worden vermeden, teneinde de kwaliteit van de nog resterende levensduur van de patiënt in kwestie niet aan te tasten. Een persoon die door tal van medische kunstgrepen in leven wordt gehouden kan bezwaarlijk nog een gevoel van levenskwaliteit ervaren 11. Sommige rechtsgeleerden stellen, mijns inziens toch wel enigszins terecht, dat het volharden in een medische behandeling waarbij elk therapeutisch nut ontbreekt, een vorm van mishandeling van de patiënt uitmaakt 12. Het mag duidelijk wezen dat het overbehandelen (alsook het onderbehandelen ) van een patiënt, niet alleen een inbreuk uitmaakt op de deontologische regels waaraan de arts onderworpen is, maar tevens getuigt van een gebrek aan respect voor het leven, de levenskwaliteit en de wil van zijn patiënt. 10. In dit kader dient te worden opgemerkt dat de termen zinloos en nutteloos niet als synoniem mogen worden gehanteerd, hoewel dit in de rechtsleer meestal wel het geval is. Zoals verder nog zal worden aangehaald is het uitgangspunt verschillend 13. De beoordeling van wat als een medisch zinloze behandeling wordt beschouwd wordt overgelaten aan de subjectieve beoordeling van de patiënt in kwestie. Hij wordt, logischerwijze, het best geacht om te beoordelen welke handelingen tot een betere levenskwaliteit zullen bijdragen. Levenskwaliteit is immers een subjectief begrip dat door elke patiënt, zelfs indien ze zich in een gelijkaardige situatie bevinden, op een andere wijze wordt ingevuld. Een medische tussenkomst wordt echter als nutteloos bestempeld wanneer de arts de mening is toegedaan dat het opstarten van de behandeling geen, of slechts een zeer gering, positief resultaat zal opleveren. Het gaat hier om een meer objectief criterium. De arts zal beslissen over het al dan niet nutteloos karakter van een behandeling op grond van zijn ervaringen uit het verleden en vooral op basis van een aantal goed gefundeerde medische en wetenschappelijke overwegingen. 11. Hoe nobel het doel van voorafgaande wilsverklaringen ook mag zijn, toch duiken er aantal ethisch getinte discussiepunten op. Op de meeste van deze punten zal verder worden ingegaan in de derde afdeling van hoofdstuk twee dat volledig gewijd is aan de negatieve voorafgaande wilsverklaring. Toch is het nuttig om hier al een aantal argumenten voor en tegen het gebruik van voorafgaande wilsverklaringen op een rijtje te zetten. Vooreerst kan door middel van het opstellen van een voorafgaande wilsverklaringen vermeden worden dat er tussen de familieleden van de persoon in kwestie eindeloze discussies ontstaan over welke behandeling het beste is en aan welke behandeling hij, indien hij of zij wel nog in staat geweest zou zijn om hierover te beslissen, de voorkeur zou hebben gegeven 14. Indien er, ondanks het bestaan van een voorafgaande wilsverklaring, toch nog onduidelijkheid heerst over een bepaald punt kan deze verklaring bovendien zowel door de vertegenwoordiger als door de behandelend arts als richtsnoer worden gebruikt 15. Vooral in materies aangaande het stellen van handelingen die op één of andere rechtstreekse of onrechtstreekse wijze bijdragen tot het overlijden van een persoon, loopt de arts het risico om later door familieleden meegesleurd te worden in een 10 M. KEIRSE, Therapeutische verbetenheid en patiëntenrechten, T.Geneesk. 2006, nr. 12, (877) P. SCHOTSMANS, Als de stervende mij aanziet Verantwoordelijkheidsmoraal en ethische vragen omtrent het einde van het menselijk leven, Vl.T.Gez , nr. 4, (191) M. KEIRSE, Therapeutische verbetenheid en patiëntenrechten, T.Geneesk. 2006, nr. 12, (877) Infra 84, nr A. HAEKENS, Voorafgaande wilsverklaringen, voordracht van 24 november 2003, 15 Infra 50-51, nr

11 aansprakelijkheidsprocedure op grond van, hetzij het toebrengen van opzettelijke slagen en verwondingen met de dood tot gevolg, hetzij het nalaten tot het verlenen van hulp aan een persoon in nood. Een minder voor de hand liggend argument dat pleit voor het gebruik van de negatieve voorafgaande wilsverklaringen in het bijzonder, is dat de patiënt uitdrukkelijk een aantal behandelingen of ingrepen uitsluit waaraan vaak een niet te onderschatten prijskaartje is verbonden. Op financieel vlak bieden dergelijke verklaringen dus in zekere zin bij tot het drukken van kosten inzake gezondheidszorg Tegenstanders van de techniek van voorafgaande wilsverklaringen halen vaak aan dat het psychologisch erg belastend is om een voorafgaande wilsverklaring op te stellen. Zij lijken op het eerste zicht uit te gaan van het carpe diem principe. Bij nader inzicht doelen zij echter op het feit dat het voor een normaal gezond en rationeel persoon moeilijk is om in te schatten hoe hij in de, hopelijk verre, toekomst op situaties van ernstige ziekte, pijn en lijden zal reageren. De wijze waarop iemand in dergelijke situaties zal reageren, zal grotendeels beïnvloed worden door gebeurtenissen uit het verleden. Vooral het van dichtbij meemaken van een moeilijk stervensproces zal een determinerende rol spelen in de wijze waarop die persoon het begrip levenskwaliteit zal invullen 17. Daarenboven is het niet zeker dat de door de patiënt vooraf geuite wil nog in overeenstemming is met de werkelijke wil die betrokkene er vandaag de dag in een dergelijke situatie op na zou hebben nagehouden. Kort gesteld wordt er een probleem gevormd doordat een voorafgaande wilsverklaring eigenlijk niet meer dan een gedateerde mening is 18. Ook de talrijke problemen die zich op het vlak van geldigheid van de voorafgaande wilsverklaring kunnen voordoen, doen heel wat ethici concluderen dat voorafgaande wilsverklaringen niet zomaar in de hemel mogen worden geprezen. Naar mijn mening is de techniek van de voorafgaande wilsverklaringen zeker een stap in de goede richting en kan ik de juridische implementatie van tal van soorten wilsverklaringen alleen maar toejuichen, alhoewel het toch duidelijk is dat er toch nog wel wat werk aan de winkel is 19. Afdeling 2. Internationale context van de patiëntenrechten. 1. Algemene situering. 13. De almaar toenemende aandacht voor het recht op autonomie en het zelfbeschikkingsrecht van de mens is een trend die op internationaal niveau eigenlijk gestart werd door de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens die dateert van Het is deze verklaring die de eerste echte juridische implementatie van de erkenning van éénieders recht 16 A. HAEKENS, Voorafgaande wilsverklaringen, voordracht van 24 november 2003, 17 M. DUPUIS, Antropologische en ethische aspecten van voorafgaande wilsverklaringen in A. VAN ORSHOVEN en Y. ENGLERT (eds.), Levenstestament en andere voorafgaande wilsverklaringen, Antwerpen- Apeldoorn, Garant, 2003, M. DUPUIS, Antropologische en ethische aspecten van voorafgaande wilsverklaringen in A. VAN ORSHOVEN en Y. ENGLERT (eds.), Levenstestament en andere voorafgaande wilsverklaringen, Antwerpen- Apeldoorn, Garant, 2003, Voor een meer uitgebreide evaluatie van de negatieve voorafgaande wilsverklaring in het bijzonder kan worden verwezen naar de laatste paragraaf van afdeling 3 in het hoofdstuk over de wilsverklaringen in de Patiëntenrechtenwet. 20 J. MASSION, Les droits des patients une application des droits de l Homme à la Santé, T.Gez , (183)

12 op waardigheid, integriteit en autonomie bevat 21. Ook het Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten en het Internationaal Verdrag inzake Sociale en Economische Rechten, beide daterend van december 1966 en beter bekend onder de respectievelijke namen BUPO en ECOSOC-Verdrag, boden een juridische handleiding bij het stellen van allerlei handelingen waarbij het recht op fysieke integriteit wordt aangetast Het gebrek aan duidelijke regels terzake kon echter niet worden ontkend. Op de eerste echte verklaring specifiek gericht op het contentieux van de patiëntenrechten was het nog wachten tot 1994 toen in Amsterdam de Verklaring ter bevordering van de Rechten van de Patiënt in Europa werd aangenomen. Deze verklaring bood aan de verschillende landen van het Europese continent een kader waarbinnen zij zelf op nationaal vlak een aantal patiëntenrechten, zoals het recht op informatie en toestemming, konden uitwerken 23. Al snel volgde er in 1997, in navolging van de Europese Verklaring tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, een nieuw initiatief namelijk het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde. 2. Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde. 15. Omdat deze masterproef zich specifiek richt op het thema van de voorafgaande wilsverklaringen en de daar onlosmakelijk mee verbonden zijnde begrippen van het recht op informatie en het recht op toestemming is het niet aangewezen om alle van de voormelde verklaringen in extenso te bespreken. Enkel de meest relevante bepalingen uit het EVRM-Bio zullen dan ook aan bod komen bij dit kort overzicht van de internationale bronnen van patiëntenrechten. A. De relatie tussen het EVRM-Bio en het EVRM. 16. Uit de benaming van beide verdragen op zich, valt het niet te verwonderen dat er een nauwe band bestaat tussen de Europese Verklaring van de Rechten van de Mens en het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde. De ethische principes die ten grondslag liggen van elk van deze verdragen zijn dezelfde 24. In zekere in vormt het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde een aanvulling op het EVRM 25. Toch kennen beide verdragen een verschillend uitgangspunt. De aard van de rechten waarvan sprake is in het EVRM zijn zogenaamde individuele grondrechten 26. Het gaat om de bescherming van een aantal algemeen geformuleerde rechten aangaande de menselijke persoon maar niet specifiek met 21 Artikel 1 van deze verklaring stelt immers dat Alle menselijke wezens worden vrij en gelijk in waardigheid en in rechten geboren. Daarnaast bepaalt artikel 3 van diezelfde verklaring dat Elk individu recht heeft op het leven, de vrijheid en de veiligheid van zijn persoon.. Universele Verklaring van de Rechten van de Mens 10 december 1948, BS 31 maart D. CLARYSSE, De modaliteiten en het bewijs van de geïnformeerde toestemming in de relatie zorgverlenerpatiënt, Jura Falc , nr. 1, (13) J. MASSION, Les droits des patients une application des droits de l Homme à la Santé, T.Gez , (183) J.H.W. KITS NIEUWENKAMP, Totstandkoming en opzet in H. NYS (ed.), De Conventie Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa. Inhoud en gevolgen voor hulpverleners, Antwerpen- Groningen, Intersentia Rechtswetenschappen, 1998, (17) A-M. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE SAEDELEER, Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa enkele krachtlijnen, T.Gez , (247) F. VAN NESTE, Relatie tot mensenrechten en het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens (E.V.R.M.) in H. NYS (ed.), De Conventie Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa. Inhoud en gevolgen voor hulpverleners, Antwerpen- Groningen, Intersentia Rechtswetenschappen, 1998, (33)

13 betrekking tot de medische context. De Conventie Biogeneeskunde daarentegen gebruikt weliswaar dezelfde uitgangspunten maar plaatst deze wel specifiek in het kader van de geneeskunde en de biowetenschappen. Het EVRM-Bio beschermt eerder specifieke persoonswaarden 27. In het Europees Verdrag ter bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden wordt de nadruk niet op de waardigheid van de mens op zich gelegd, daar waar dit bij de Conventie wel nadrukkelijk het geval is, maar op zelfontplooiing in het algemeen 28. B. Enkele krachtlijnen van het EVRM-Bio. 17. Het Verdrag betreffende de Mensenrechten en Biogeneeskunde dat op 4 april 1997 te Oviedo werd ondertekend kwam niet probleemloos tot stand. Het bereiken van een consensus over een aantal ethisch beladen thema s binnen de grote groep van landen die deel uitmaken van de Raad van Europa, was niet van zelfsprekend. Om ervoor te zorgen dat aanhoudende discussies de ondertekening van de Conventie niet in de weg zouden staan, wordt de mogelijkheid geboden om tegen bepaalde artikels voorbehoud aan te tekenen 29. Daarenboven wordt er niet aan alle problemen evenveel aandacht besteed en kan er niet echt worden gesproken van een logisch opgebouwde verklaring. Al deze aspecten geven bij verschillende landen aanleiding tot enige terughoudendheid om deze Conventie effectief te ondertekenen en bij te treden 30.Over de toepasselijkheid van dit verdrag in België en de houding van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek zal later nog worden ingegaan 31. De rechtsleer uit, mijns inziens terecht, haar bezorgdheid uit over het gebrek aan consensus en afstemming tussen de onderlinge nationale wetgeving van de landen die partij zijn bij dit verdrag. Wanneer er niet in elk land gelijkaardige voorwaarden en regels gelden aangaande ethische kwesties, bestaat er een gegronde vrees dat het gekende fenomeen van forum shopping de kop zal opsteken Alvorens verder in te gaan op een aantal principes zoals deze worden omschreven door het EVRM-Bio, toch even het toepassingsgebied van dit verdrag kort belichten. Alle landen die hun medewerking hebben verleend aan de totstandkoming van dit verdrag worden als verdragspartij beschouwd 33. Zoals al eerder werd aangestipt is de Conventie Biogeneeskunde slechts een kaderverdrag wat tot gevolg heeft dat elk land een nationale wetgeving moet uitwerken om de door dit verdrag geproclameerde principes nader uit te werken. Een aantal bepalingen uit het verdrag hebben directe werking waardoor de burgers van elke verdragsstaat 27 F. VAN NESTE, Relatie tot mensenrechten en het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens (E.V.R.M.) in H. NYS (ed.), De Conventie Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa. Inhoud en gevolgen voor hulpverleners, Antwerpen- Groningen, Intersentia Rechtswetenschappen, 1998, (33) F. VAN NESTE, Relatie tot mensenrechten en het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens (E.V.R.M.) in H. NYS (ed.), De Conventie Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa. Inhoud en gevolgen voor hulpverleners, Antwerpen- Groningen, Intersentia Rechtswetenschappen, 1998, (33) A-M. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE SAEDELEER, Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa enkele krachtlijnen, T.Gez , (247) Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, Advies betreffende het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa, 7 juli 1997, nr. 2, https //portal.health.fgov.be. 31 Infra 10, nr A-M. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE SAEDELEER, Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa enkele krachtlijnen, T.Gez , (247) A-M. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE SAEDELEER, Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa enkele krachtlijnen, T.Gez , (247)

14 zich voor de nationale rechter zich op de inhoud van het EVRM-Bio kunnen beroepen 34. Zonder op uitvoerige wijze in te gaan op de twee rechten die vaak zullen terugkeren in dit werk, namelijk het recht op informatie en het recht op toestemming of ook wel de informed consent, is het aangewezen om even te kijken hoe deze rechten worden verwoord en ingevuld in het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde. i) Het recht op informatie. 19. Naast het in artikel 5 omschreven informed consent principe wordt er tevens in artikel 10 van het EVRM-Bio aandacht besteed aan het recht op informatie. Het artikel op zich is erg beknopt en abstract. Het stelt louter dat iedereen het recht heeft op informatie aangaande zijn gezondheidstoestand of ervoor kan kiezen om deze informatie niet te aanhoren. Voor meer uitleg omtrent de wijze waarop dit recht verder moet worden ingevuld moet worden verwezen naar het verklarend rapport. Toch bevat het tweede lid van artikel 5 meer informatie hieromtrent. Er is sprake van informatie over het doel en de aard van de ingreep alsook van de mogelijke risico s die daaraan verbonden zijn. Algemeen mag worden gesteld dat de Belgische wetgever zich in grote mate heeft laten inspireren door de zopas aangehaalde artikels betreffende het recht op informatie. Ook aan het aspect van de informatieverstrekking aan wilsonbekwamen wordt in dit verdrag een artikel gewijd 35. ii) Het recht op toestemming. 20. Het EVRM-Bio stelt dat de patiënt principieel zijn geïnformeerde en vrije toestemming moet verlenen alvorens er een medische ingreep kan worden uitgevoerd 36. Wel wordt er geen nadere omschrijving gegeven over de wijze waarop deze toestemming moet worden verleend. De rechtsleer stelt dat er voor de het beantwoorden van deze vraag moet worden gekeken naar het toelichtend rapport bij de Conventie waaruit blijkt dat zowel een mondelinge als schriftelijke toestemming als rechtsgeldig moet worden beschouwd 37. Dat er niet uitdrukkelijk werd geopteerd voor het systeem van de uitdrukkelijke schriftelijke toestemming kan wellicht worden verklaard door het in de praktijk onhaalbaar karakter van een dergelijke verplichting 38. De mogelijkheid om, volgens het EVRM-Bio, een eerder gegeven toestemming ten allen tijde te herroepen, is andermaal een bevestiging van het feit dat de uiteindelijke beslissingsbevoegdheid altijd bij de patiënt ligt. iii) De voorafgaande wilsverklaring. 21. Ook aan de techniek van de voorafgaande wilsverklaringen wordt een artikel gewijd in het EVRM-Bio. Artikel 9 stelt dat deze verklaringen Shall be taken into accoun.t. Er wordt dus 34 A-M. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE SAEDELEER, Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa enkele krachtlijnen, T.Gez , (247) Art. 6 en 7 Convention for the protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine Convention on Human Rights and Biomedicine, T. VANSWEEVELT, Rechtspraak- en wetgevingsbundel gezondheidsrecht, Mechelen, Kluwer, ed.10 juli 2007, Art. 5 Convention for the protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine Convention on Human Rights and Biomedicine, T. VANSWEEVELT, Rechtspraak- en wetgevingsbundel gezondheidsrecht, Mechelen, Kluwer, ed. 10 juli 2007, A-M. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE SAEDELEER, Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa enkele krachtlijnen, T.Gez , (247) C. TROUET, Vergelijkende analyse van de artikelen van de ontwerpteksten ( ) en van de verdragstekst in H. NYS (ed.), De Conventie Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa. Inhoud en gevolgen voor hulpverleners, Antwerpen- Groningen, Intersentia Rechtswetenschappen, 1998, (65)

15 geen juridisch bindend karakter gegeven aan dit type van wilsuitingen. De Conventie raadt wel aan dat met deze voorafgaande wilsverklaringen rekening wordt gehouden maar biedt dus geen garantie dat dit ook daadwerkelijk het geval zal zijn 39. Wel kan uit de toelichting van het verdrag worden afgeleid dat het van belang is dat er wordt nagegaan in welke mate de op voorhand geuite wil in overeenstemming is met de vermoedelijke wil van de patiënt in de gegeven omstandigheden en dat In het bijzonder rekening moet worden gehouden met de technische vooruitgang in de geneeskunde. 40. C. De toepassing van het EVRM-Bio in België. 22. Op grond van het feit dat, het Verdrag voor de Rechten van de Mens en Biogeneeskunde geen toonbeeld kan worden genoemd van een gestructureerde tekst, er bovendien bij de opstelling reeds heel wat meningsverschillen waren opgedoken en voornamelijk een aantal belangrijke ethische kwesties rond medische beslissingen betreffende het levenseinde niet voldoende aan bod kwamen, was er in België meteen twijfel om het EVRM-Bio te ondertekenen. Op 7 juli 1997 werd aan het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek gevraagd om een advies te formuleren Over de gevolgen die het ondertekenen van dit verdrag zou hebben voor de Belgische wetgeving. 41. Het advies somt de artikelen op waarover er binnen het Comité éénsgezindheid heerst en een aantal artikelen waarvan het Comité weliswaar meent dat ze een goede aanzet zijn maar waarbij een verdere uitwerking noodzakelijk wordt geacht. 42. De artikelen betreffende het informed consent worden door het Comité als bevredigend bestempeld. Op een aantal punten kon er echter geen consensus worden bereikt, onder andere betreffende het beginsel van het recht op niet-weten. De vrees wordt geuit dat met de toepassing van dit recht op een te lichtzinnige wijze zal worden omgesprongen. Het gebrek aan een duidelijke omschrijving van de uitzonderlijke situatie waarin van het recht op niet-weten gebruik kan worden gemaakt, is een struikelblok voor het Comité en is, naast de problematiek van het creëren en gebruiken van embryo s voor wetenschappelijke doeleinden, één van punten die zal moeten worden uitgeklaard opdat er consensus ontstaat over het al dan niet ratificeren van dit Verdrag Omdat verschillende thema s uit het domein van de bio-ethiek sinds de opmaak van deze Conventie in 1997 ondertussen in België het voorwerp uitmaken van specifieke wetgeving terzake, neemt het belang van het EVRM-Bio voor de Belgische rechtsorde af. Ook al had België het Verdrag dan niet ondertekend, door het mechanisme van de directe werking van bepaalde artikels, eiste zij een belangrijke plaats op in de op dat ogenblik beperkte hoeveelheid aan biomedische wetgeving. 39 A-M. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE SAEDELEER, Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa enkele krachtlijnen, T.Gez , (247) C. TROUET, Vergelijkende analyse van de artikelen van de ontwerpteksten ( ) en van de verdragstekst in H. NYS (ed.), De Conventie Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa. Inhoud en gevolgen voor hulpverleners, Antwerpen- Groningen, Intersentia Rechtswetenschappen, 1998, (65) Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, Advies betreffende het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa, 7 juli 1997, nr. 2, https //portal.health.fgov.be. 42 Over hoofdstuk 2, 5 en 6 van het verdrag wordt door het Comité positief gereageerd. De artikelen 2 tot en met 4, artikel 10 tot en met 12 en 21 behoeven volgens het Comité nog verdere uitwerking. 43 T. BALTHAZAR, Syllabus Gezondheidsrecht. Medische begeleide voortplanting, ed

16 3. Het ontstaan van de Patiëntenrechtenwet. 24. Nog voor er op Europees vlak sprake was van de opmaak van een Verdrag betreffende Mensenrechten en Biogeneeskunde werden er in België tegen het eind van de jaren tachtig en het begin van de jaren negentig reeds een aantal voorstellen geformuleerd die erop gericht waren om de rechten van de patiënt een wettelijk kader te geven. In 1999 kreeg een werkgroep de taak toegewezen om zich te bezinnen over de inhoud en doelstellingen van een Belgische wetgeving betreffende de Rechten van de Patiënt. De conceptnota die het resultaat was van dit overleg vormt de basis voor de wet die op 22 augustus 2002 het levenslicht zag 44. Het is in het kader van deze masterproef niet aangewezen om alle wetsvoorstellen die in de voorbereiding van de totstandkoming van de Patiëntenrechtenwet werden geformuleerd te bespreken, noch is het de bedoeling om alle artikelen van deze wet toe te lichten. De voor het thema van de negatieve voorafgaande wilsverklaringen relevante wetsartikelen zullen echter wel worden gebruikt als leidraad doorheen de uiteenzetting. 44 W. DIJKHOFFZ, CHRISTELIJKE MUTUALITEITEN en SOCIALISTISCHE MUTUALITEITEN, Je rechten als patiënt, Berchem, EPO, 2008,

17 Hoofdstuk 2. Wilsverklaringen in de Patiëntenrechtenwet. 25. Alvorens er kan worden ingegaan op de soorten voorafgaande wilsverklaringen, en de negatieve voorafgaande wilsverklaring in het bijzonder, is het noodzakelijk om een duidelijk beeld te hebben van enkele basisprincipes die door de Wet betreffende de Rechten van de Patiënt werden geformuleerd. Bij de analyse van eender welk type van wilsverklaring zal het recht op informatie en het recht op toestemming, en de wijze waarop zij worden ingevuld, een cruciale rol spelen. Na het maken van een onderscheid tussen de verschillende soorten wilsverklaringen zal in de derde afdeling van dit hoofdstuk de negatieve voorafgaande wilsverklaring in al zijn facetten worden besproken. Afdeling 1. Basisprincipes inzake wilsuitingen. 1. Recht op informatie. 26. Opdat de patiënt zou toestemmen of weigeren in een medische ingreep is het noodzakelijk dat hij hierover voldoende werd voorgelicht. Deze informatieplicht valt volgens het voorontwerp van de wet op de Patiëntenrechten niet alleen ten laste van artsen maar geldt tevens voor verpleegkundigen en paramedici 45. Het basisprincipe is dan ook dat men met voldoende kennis van zaken zelf vrij kan beslissen over het eigen lichaam, leven en alles wat hier verband mee houdt. Alvorens in concreto in te gaan op het hoe en wat van het recht op informatie is het aangewezen om de grondslag van dit principe nader toe te lichten. A. Ethische en juridische grondslag. 27. Algemeen gesteld kan de verhouding tussen de arts en zijn patiënt als een vorm van samenwerking worden beschouwd die gebaseerd is op wederzijds vertrouwen. In deze relatie streven beide partijen eenzelfde doel na, meer bepaald een verbetering van de gezondheidstoestand van de patiënt in kwestie 46. Het feit dat de patiënt wordt geconfronteerd met een fysieke toestand waarbij hij over onvoldoende medische kennis beschikt om de ernst en de draagwijdte van zijn situatie in te schatten, leidde aanvankelijk tot het ontstaan van een blindelings vertrouwen in de behandelende arts. Van de twee actoren in deze onderlinge relatie is het immers de arts die de deskundige terzake is. Er dient te worden opgemerkt dat de informatieplicht van de arts niet als éénrichtingsverkeer mag worden aanzien. Er mag van de patiënt worden verwacht dat hij de nodige relevante informatie verstrekt opdat de arts kan overgaan tot diagnose en behandeling Naar aanleiding van de toenemende aandacht voor het recht op zelfbeschikking is de patiënt een stuk mondiger geworden in zijn relatie tot de arts. De patiënt stelt zich meer en meer vragen betreffende zijn behandeling en de gevolgen ervan op lange termijn. Bovendien wenst de patiënt ook op de hoogte te worden gebracht van eventuele alternatieve mogelijkheden en daarvoor maakt hij ook vaker gebruik van zijn recht tot het inwinnen van een second opinion. 45 T. VANSWEEVELT, F. SWENNEN, J. TER HEERDT, B. WEYTS en N. JEGER, Het voorontwerp van de wet Patiëntenrechten een kritische analyse, T.Gez , (534) P. SCHOTSMANS, Informed consent. Een ethische verkenning van het recht op informatie en toestemming in de arts-patiënt-relatie, Vl.T.Gez , (433) P. SCHOTSMANS, Informed consent. Een ethische verkenning van het recht op informatie en toestemming in de arts-patiënt-relatie, Vl.T.Gez , (433)

18 29. Het recht op informatie werd juridisch verankerd in de Patiëntenrechtenwet van 22 augustus Artikel 7 van voornoemde wet regelt op uitvoerige wijze de invulling van de informatieverstrekking. Zoals reeds eerder werd aangehaald geldt de informatieverstrekking niet uitsluitend voor de arts, maar voor alle beroepsbeoefenaars die in aanraking komen met de patiënt zoals bijvoorbeeld de verpleegkundigen 48. De wetgever heeft het recht op informatie van de patiënt bewust heel ruim geïnterpreteerd. De arts dient de patiënt te informeren ongeacht of de patiënt al dan niet wenst te worden behandeld 49. De informatieplicht die op de schouders van de arts rust is één van de deontologische plichten zoals omschreven in artikel 33 van de Code van Geneeskundige Plichtenleer 50. B. Inhoud en omvang van de informatieverstrekking. 30. In de context betreffende het recht op informatie stelt zich de vraag welke soort informatie er aan de patiënt moet worden meegedeeld. Als basisprincipe geldt artikel 7 paragraaf 1 van de Patiëntenrechtenwet waarin wordt gesteld dat De patiënt recht heeft op alle informatie die nodig is om inzicht te krijgen in zijn gezondheidstoestand en de vermoedelijke evolutie ervan.. Strikt gezien is er hier sprake van het verstrekken van diagnose-informatie. Dit omvat alle informatie omtrent de huidige gezondheidstoestand alsook de eventuele negatieve prognoses 51. Het verstrekken van volledige informatie aan de patiënt is onmogelijk en zou er toe kunnen leiden dat de patiënt geen duidelijk ziektebeeld meer voor ogen heeft. Ook de huidige rechtspraak en rechtsleer zijn het erover eens dat de arts ervoor moet zorgen dat de patiënt een correct algemeen beeld heeft van zijn gezondheidstoestand. In een tekst met betrekking tot het voorontwerp van de Patiëntenrechtenwet merken NYS en andere op dat er in geen enkel land een plicht geldt om de patiënt op een allesomvattende wijze te informeren Eens de patiënt zijn diagnose-informatie heeft ontvangen rust er op de arts een tweede informatieverplichting omtrent de voorgestelde behandeling en de daaruit voortvloeiende toestemmingsvereiste vanwege de patiënt. Artikel 8 van de Wet betreffende de Rechten van de Patiënt handelt in tegenstelling tot artikel 7 van voormelde wet over Het recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te stemmen in iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar.. Artikel 8 heeft betrekking op de toestemmingsinformatie om op weldoordachte wijze te kunnen instemmen met een voorgestelde behandeling of ingreep. De inhoud en omvang van de, in dit kader, te verstrekken informatie is door de wetgever veel specifieker omschreven. Concreet betekent dit dat de arts onder andere informatie moet verschaffen over de inhoud van de voorgestelde behandeling, de voor deze patiënt relevante risico s die daaraan verbonden zijn, het te verwachten resultaat, de nazorg, de aanwezigheid van eventuele alternatieven en zelfs de mogelijke financiële gevolgen voor de patiënt 53. Het is 48 V. VERDEYEN, Patiëntenrechten. Een nieuwe wet: overdreven juridisering van de zorgrelatie?, Mechelen, Kluwer, 2003, C. TROUET en I. DREEZEN, Rechtsbescherming van de patiënt. De wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, NJW 2003, nr.16, (2) T. VANSWEEVELT, Rechtspraak- en Wetgevingsbundel Gezondheidsrecht in Reeks Recht en Gezondheidszorg, Mechelen, Kluwer, ed.10 juli 2007, T. BALTHAZAR, Syllabus Gezondheidsrecht. Krachtlijnen van de Patiëntenrechtenwet, ed T. VANSWEEVELT, F. SWENNEN, J. TER HEERDT, B. WEYTS en N. JEGER, Het voorontwerp van de wet Patiëntenrechten een kritische analyse, T.Gez , (534) Art. 8, 2 wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002, erratum BS 20 december

19 dus niet vereist dat de arts op alle technische details van de ingreep of behandeling ingaat 54. Daar het nemen van een beslissing over eigen lijf en leden op zich niet altijd eenvoudig is en dit vaak gebeurt in een sfeer van angst en langdurige twijfel, blijkt een recht op uitgebreide technische informatie niet altijd opportuun en in het belang van de patiënt te zijn 55. De Nationale Raad van de Orde der Geneesheren stelt in een advies van 2004 dat de verstrekte informatie niet mag ingegeven zijn met bedrieglijk opzet om aldus een gegarandeerde toestemming van de patiënt te verkrijgen 56. Het dient te gaan om correcte informatie die aan de patiënt nog een keuzemogelijkheid biedt om al dan niet in te stemmen. De wettelijk voorziene afwijkingen op de informatieplicht komen verder in deze paragraaf aan bod De Nederlandse Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst bevat een bepaling over de omvang en inhoud van de informatieplicht in hoofde van de hulpverlener. Artikel 2:448 van het WGBO hanteert het criterium van Hetgeen de patiënt redelijkerwijze dient te weten.. Zo wordt ondermeer informatie uitgewisseld over de aard en het doel van de behandeling, het te verwachten resultaat en alternatieve behandelingsmethoden 58. Op dit vlak sluit de Belgische regeling ter zake nauw aan bij deze van haar noorderburen. In Duitsland echter stelt de rechtspraak dat de aldaar toepasselijke Aufklärungspflicht een ruime invulling dient te krijgen. De rechtspraak is van mening dat de patiënt informatie moet ontvangen waardoor hij een zo volledig mogelijk algemeen beeld krijgt over de voorgestelde behandeling en mogelijke risico s, zelfs wanneer deze zich slechts uitzonderlijk voordoen 59. Alleen op deze manier kan de patiënt zijn zelfbeschikkingsrecht ten volle uitoefenen. De Spaanse Patiëntenrechtenwet voorziet, naar analogie van de Belgische Patiëntenrechtenwet, dat de arts de patiënt moet inlichten over de reden van de behandeling, het verloop ervan en de mogelijke nevenwerkingen die er kunnen uit voortvloeien 60. C. Wijze van de informatieverstrekking. 33. De Wet betreffende de Rechten van de Patiënt legt aan de beroepsbeoefenaar de verplichting op om de patiënt volledig, tijdig, voorafgaandelijk en duidelijk te informeren 61. In het voorontwerp van deze wet wordt er echter geen verdere invulling gegeven aan het begrip voorafgaandelijke informatie. Volgens de huidige rechtsleer wil de wetgever hiermee gewoon aangeven dat de informatie dient te worden verstrekt alvorens de arts de behandeling of ingreep start 62. Het element van de tijdige informatieverstrekking heeft dan weer betrekking op het oordeelsvermogen waarover de patiënt in kwestie nog beschikt. De patiënt dient nog in het bezit te zijn van een oordeelsvermogen en dient tevens over een bedenktijd te 54 M. VAN QUICKENBORNE, De instemming van de patiënt in de therapeutische relatie, RW 1987, (2401) A-M. BAEKE, Het Belgisch gezondheidsrecht en de Nederlandse wet op de behandelingsovereenkomst: een vergelijkende studie, T.Gez , (555) Nationale Raad van de Orde der Geneesheren, Advies betreffende het informeren van de patiënt Therapeutische exceptie Toestemming voor een medische tussenkomst, 16 oktober 2004, Tijdschrift van de Nationale Raad 2004 nr. 107, 57 Infra 16-19, nrs Art. 2:448 wet van 17 november 1994 op de geneeskundige behandelingsovereenkomst, 59 OLG Zweibrücken 26 mei 1987, 60 H. NYS en L. STULTIENS, De rechten van de patiënt. Verslag van een onderzoek naar de rechten van de patiënt in: België, Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg, Spanje en het Verenigd Koninkrijk, 61 Art. 8, 1 wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 20 december T. VANSWEEVELT, F. SWENNEN, J. TER HEERDT, B. WEYTS en N. JEGER, Het voorontwerp van de wet Patiëntenrechten een kritische analyse, T.Gez , (534)