Ze zijn niet zo lief, juffrouw
|
|
- Erna Smit
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1
2 Ukken maken stukken Ze zijn niet zo lief, juffrouw Ik heb altijd gedacht dat kleuters lief waren, maar het agressieve gedrag van Maxim heeft mijn visie helemaal veranderd, zegt juf Hannelore. Ze geeft al negen jaar les in de kleuterklas en Maxim (5) is de eerste kleuter die haar een schop heeft verkocht. Dat kan ik toch niet pikken? Moeten we nu al kleuters van school sturen? Is het verhaal van Maxim en juf Hannelore een alleenstaand geval? Of is er écht meer agressie in de kleuterklas? Geen enkel wetenschappelijk onderzoek geeft voorlopig antwoord op die vraag. Volgens Gerda Bruneel, pedagogisch bemiddelaar voor de basisscholen van het katholiek onderwijs (VVKBaO) zijn er de laatste jaren meer meldingen van verregaande agressie van kleuters in de klas. Toch is het niet duidelijk of agressie nu makkelijker gemeld wordt dan wel of het er vroeger in de kleuterklas echt vredelievender aan toe ging. Dat kleuters hun klasgenoten opzettelijk pijn doen, speelgoed vernielen of ander agressief gedrag vertonen is voor kinderpsychiaters niet verrassend. Agressie is nooit een diagnose op zich, zegt Ulla Van Wetswinkel daarover. Vaak duidt het storende gedrag op een dieperliggend probleem. Bijvoorbeeld ADHD of een autismespectrumstoornis. Ook een leerstoornis of taalachterstand zijn mogelijke oorzaken. Wim De Mey van het STOP 4-7-project, dat storend gedrag van kleuters aanpakt, ziet in de alsmaar toenemende verwachtingen van ouders en scholen ten opzichte van kleuters een deelverklaring voor de agressie van kleuters: Wat de oorzaak ook is, je kunt als ouder, leraar, hulpverlener met een gezamenlijke, weloverwogen aanpak de agressie van een kleuter stoppen. Kan zelfs Maxim opnieuw een lieve kleuter worden, juffrouw? Klasse voor leraren 11
3 Wat met agressieve kleuters? Verwijs hem door naar de kinderpsychiater. Een agressieve kleuter dwingt leraren, ouders en CLB-medewerkers soms tot die keuze. Volgens kinderpsychiaters Ulla Van Wetswinkel en Lieve Swinnen gebeurt dat zelden lichtzinnig: Door het agressieve gedrag komen andere problemen aan het licht. Hoe sneller we die ontdekken, hoe beter. Ulla Van Wetswinkel is kinderpsychiater bij Mozaïek, een groepspraktijk van kinderpsychiaters in Antwerpen. Lieve Swinnen is kinderpsychiater in het Mariaziekenhuis Noord-Limburg. Zien kinderpsychiaters nu méér agressieve kleuters? Ulla Van Wetswinkel: Scholen, CLB s, kinderartsen, neurologen zijn vandaag alerter voor gedrags- en ontwikkelingsproblemen bij jonge kinderen en verwijzen sneller door naar de kinderpsychiater. Ook ouders vinden sneller de weg naar kinderpsychiaters wanneer ze vastlopen in de aanpak van het gedrag van hun kleuter. Hoe definieer je trouwens agressie? Het gaat om kleuters die anderen opzettelijk pijn doen of dingen stukmaken. Maar het is niet omdat een kleuter een klasgenoot bijt, dat dat onmiddellijk probleemgedrag is. Elk kind is wel eens agressief. Komt de agressie herhaaldelijk en langdurig voor, dan maak je je terecht zorgen. Lieve Swinnen: Agressieve kinderen roepen veel ergernis op bij ouders en leraren. Die ergernis, de verwijten en de straffen die vaak puur uit machteloosheid gegeven worden, ervaren de kleuters als een afwijzing. Die beïnvloedt hun zelfbeeld negatief. Veroordeel daarom altijd alleen het gedrag, nooit de kleuter als persoon. Zeg dus: Ik vind het niet kunnen dat je Kato slaat, en niet Het is altijd hetzelfde met jou. Toch moeten ouders en leraren bij elk agressief gedrag van kleuters duidelijk maken dat dit niet kan. Vroeg bijsturen kan problemen op latere leeftijd vermijden. Is agressie aangeboren of aangeleerd gedrag? Lieve Swinnen: Volgens Freud is agres- sie, net zoals honger en seks, een aangeboren drift. Sommige gedragswetenschappers zeggen dan weer dat onze voorvaderen bijzonder vredelievend waren. Pas op vijf- of zesjarige leeftijd leert een kind zelf het onderscheid te maken tussen goed en kwaad. Daarvóór nemen ze gedrag over van hun leraren, ouders en andere belangrijke figuren in hun leven. Ze zijn afhankelijk van hoe de omgeving reageert op hun gedrag en stellen het bij als er goed op gereageerd wordt. Ulla Van Wetswinkel: Agressie is een samenspel van aangeboren en aangeleerde factoren. Kinderen met een moeilijk temperament, een grote prikkelgevoeligheid en impulsief gedrag reguleren hun emoties niet zo goed. Ook ouders, leraren en leeftijdsgenoten beïnvloeden hoe kinderen leren omgaan met agressie. Kinderen met cognitieve of motorische stoornissen, taalontwikkelingsproblemen, ADHD, autismespectrumstoornissen kunnen eveneens agressief gedrag vertonen als ze zich overvraagd voelen. Is agressie een uiting van onmacht van de kleuter? Lieve Swinnen: Hoe een kleuter zich gedraagt, komt niet altijd overeen met hoe hij zich voelt. Een kleuter die boos wordt omdat hij naar bed moet, kan daarmee uiting geven aan angst. Hij had bijvoorbeeld de vorige nacht een akelige droom. Of een kind met autisme wordt agressief omdat het de alsmaar 12 Klasse voor leraren
4 UKKEN MAKEN STUKKEN veranderende werkelijkheid om zich heen niet kan vatten. Ulla Van Wetswinkel: Niet alle kleuters zijn verbaal even sterk. Agressief gedrag kan een vorm van communicatie zijn waarmee het kind wil zeggen: Ik kan niet volgen! Of: Ik wil dit niet! Simpel gesteld: een kleuter die het niet met woorden kan zeggen, doet dat via zijn gedrag. Kleuters met taalachterstand zijn daarom een heel kwetsbare groep. Zeker ook kleuters met een andere thuistaal dan Nederlands. Zijn computerspelletjes en geweld op televisie een mogelijke verklaring? Lieve Swinnen: Televisie en games hebben ook positieve kanten. Kinderen krijgen een massa informatie over de wereld binnen en games maken hen ook slim. Het reactie- en doorverzettingsvermogen neemt toe, ze leren problemen oplossen. De hoeveelheid geweld die via televisie en games op kinderen afkomt, is echter enorm. Een Amerikaanse achttienjarige heeft via tv meer dan dertienduizend mensen gewelddadig aan hun einde zien komen. Kijk daarom samen met kinderen tv en bespreek met hen wat je ziet. Merk je dat je kind geweld imiteert, wijs het dan terecht. Dat gedrag ebt dan weer weg. Moeten agressieve kleuters medicatie krijgen? Ulla Van Wetswinkel: We stellen dat zo vaak mogelijk uit. Het onderliggende probleem onderkennen is een eerste stap om het kind te begrijpen en te sleutelen aan een aanpak. Heel soms is medicatie nodig als ondersteuning. We sluiten nauw aan bij het tempo van het kind en het gezin. Tijdens de sessies op de speelmat is het frappant om te zien hoe arm het spel is van sommige kinderen en hoe moeilijk ouders soms met hen kunnen spelen. Lieve Swinnen: Het belang van spelen kun je niet overschatten. Als ouder of leraar is het belangrijk om een kind te observeren als het speelt. Je merkt meer wat een kind bezighoudt als je kijkt naar hoe het met zijn blokken speelt dan als je zijn tekeningen analyseert. Met blokken mogen ze al eens stevig gooien, rem dit niet te snel af, het is een prima uitlaatklep. Zelfs voor volwassenen blijft speelsheid een belangrijk deel van de geestelijke gezondheid. Het houdt je flexibel en veerkrachtig. Wijst de agressie van kleuters op te hoge verwachtingen van ouders of school? Ulla Van Wetswinkel: Is er op school wel plaats om anders te zijn? Kinderen met ernstige ontwikkelingsproblemen hebben recht op twee uurtjes gon-begeleiding per week. Is dat voldoende? Laat de overheid meer middelen inzetten om kinderen te ondersteunen. Niet gebaseerd op een diagnose maar op gedragssignalen die worden opgevolgd. En begin bij de kleuters. Lieve Swinnen: Niemand betwist hoe moeilijk de taak van een leraar is, maar neem het niet persoonlijk als een kleuter agressief tegen je is. Wat voor gedrag de kleuter of leerling ook vertoont, weet dat er telkens een vraag achter zit. Vergeet nooit de binnenkant van je leerling. En blijf erin geloven dat leerlingen kunnen veranderen. WIN: vijf boeken over agressie bij kinderen en jongeren Kinderpsychiater Lieve Swinnen schreef het boek Van kwaad naar erger over agressie bij kinderen en jongeren. Het boek is een pleidooi om kinderen en jongeren te sturen en te begeleiden, opdat kwaadheid niet erger wordt. Vijf Klasse-lezers kunnen een exemplaar winnen. Mail naar (vermeld van kwaad naar erger ). Motiveer kort waarom je het boek wilt. Klasse voor leraren 13
5 Project helpt kleuters, ouders en scholen Stoppen met kloppen Waarom hebben we die jonge mensen als kleuter nooit geholpen? Die bedenking maakte Wim De Mey zich als jeugdwerker tien jaar geleden meer dan eens. Hij deed research in het buitenland en richtte in Vlaanderen het unieke STOP 4-7-project op. Honderden kleuters leren, samen met hun ouders en leraren, hun agressieve gedrag een halt toe te roepen. Een niet meer te stoppen succesverhaal? MAXIM BESLIST ZELF WAT HIJ EET Maxim (5) woont als enig kind bij zijn mama en papa. Hij gedraagt zich vaak onmogelijk en agressief. Ze geven dikwijls aan hem toe om een voortdurende strijd te vermijden. Ze zijn al blij als hij s morgens iets wil eten, en hij bepaalt dan nog wat. Ook slapengaan verloopt met heel wat discussie. Daarom laten ze hem in de zetel inslapen en leggen hem daarna in bed, een oplossing waar ze zelf niet gelukkig mee zijn. Omkleden gaat ook met veel ruzie gepaard. Eén keer heeft mama hem ten einde raad met kleren en al in bad geduwd. Daar voelt ze zich schuldig over. HIJ SLAAT ZIJN NICHT EEN BLOEDNEUS Maxim krijgt ook vaak woedebuien. Onlangs heeft hij zijn nichtje een bloedneus geslagen tijdens een ruzie. Als mama vraagt waarom, begint hij gewoon te lachen. Ze vraagt zich af of hij hyperkinetisch of karaktergestoord is. Ze weet ook niet meer hoe ze hem kan straffen. Maxim krijgt vaak een uitbrander waarbij mama hem duidelijk maakt dat elkaar pijn doen echt niet kan. Maar Maxim wil niet luisteren en doet vooral zijn eigen zin. Als papa kordaat handelt, lukt het soms wel. De badkamer en computerkamer zijn altijd op slot, want mama en papa vrezen dat hij er deugnieterij uithaalt. Beide ouders zoeken naar een goede aanpak, maar dat is allesbehalve gemakkelijk. Negeren, complimenten geven, straffen ze hebben alles al geprobeerd! HIJ SCHOPT DE JUF Ook op school loopt het stroef. Maxim doet vaak andere kinderen pijn. Op de speelplaats speelt hij moeilijk samen, daarom staat hij dikwijls aan de kant. Volgens zijn juf Hannelore is Maxim een intelligente jongen, maar gedraagt hij zich zeer dominant ten aanzien van zijn klasgenoten. Hij heeft nood aan een vaste structuur en duidelijke regels. Anderzijds is hij heel spontaan, hij komt zelfs knuffels vragen. De juf probeert zijn gedrag aan te pakken met behulp van time-out en straf, maar ze heeft het gevoel weinig vat te hebben op Maxim. Vorige week stampte hij haar zelfs zonder aanwijsbare reden. Juf Hannelore stapt ten einde raad naar het CLB. Dat doet een aanmelding bij het STOP 4-7-project, na overleg met beide ouders en de school. 14 Klasse voor leraren
6 UKKEN MAKEN STUKKEN Lieven Van Assche Hoe gaat STOP (Samen sterker Terug Op Pad) met Maxim te werk? Wim De Mey: Het STOP 4-7-programma richt zich op kinderen van vier tot zeven jaar. We betrekken ook de ouders en leraren. Als de ouders van Maxim en juf Hannelore actief meewerken, heeft de training meer kans op slagen. Het programma omvat drie trainingen: een kindtraining, een oudertraining en een lerarentraining. Bovendien is er begeleiding op maat aan huis en zijn er verschillende contacten met de leraren op school. 1. De training van Maxim Maxim krijgt vooral training in sociale vaardigheden en zelfcontrole. Hij komt in een groep van maximaal tien kinderen gedurende tien weken telkens een volledige dag samen (van 9.30 tot 15 uur). Maxim krijgt een duidelijke structuur: zo snapt hij snel wat er allemaal zal gebeuren, wat mag en wat niet. Dat zorgt voor rust bij Maxim. Hij krijgt heel veel complimenten voor leuk en positief gedrag, hoe klein ook. Daardoor voelt Maxim zich vaker goed in zijn vel en leert hij sneller bij. Al doende leert Maxim te luisteren, gevoelens te herkennen en te benoemen, zijn kwaadheid te controleren, ruzies op te lossen, samen te spelen. Die vaardigheden kan hij gebruiken om op een aangename manier om te gaan met andere kinderen en volwassenen. 2. De training van Maxims ouders Het positieve gedrag dat Maxim leert of dat versterkt wordt gedurende de training verplaatst zich niet vanzelf naar de thuis- of schoolsituatie. Daar heeft Maxim hulp bij nodig, van zijn ouders. Ze komen op dezelfde dag als Maxim op training, in de namiddag van 13 tot 15 uur, ook gedurende tien weken. We leggen dan onze kennis en die van de ouders samen om manieren te vinden die Maxim kunnen stimuleren zich in een gunstige richting te ontwikkelen. We praten onder andere over duidelijkheid geven aan Maxim, over aanmoedigen, negeren en problemen oplossen. Uit ervaring weten we dat ouders de groep als erg ondersteunend ervaren. Ouders werken ook enkele malen mee in de kindgroep. Kijken hoe Maxim reageert op de aanpak binnen de training helpt soms om ideeën op te doen voor thuis. Zelf meewerken geeft een kijk op welke houding jou als ouder ligt. 3. De training van juf Hannelore Een goede samenwerking met juf Hannelore zorgt ervoor dat Maxim ook positief gedrag laat zien in de klas en op de speelplaats. Maxim heeft de ondersteuning van zijn juf en de leraren met toezicht op de speelplaats nodig om vol te houden, als leeftijdsgenoten negatief gedrag uitlokken. De leraren komen drie of vier keer bijeen, De trainers werken rond probleemgedrag hanteren in de klas. Ze wisselen met de leraren ervaringen en ideeën uit en zoeken samen wat werkt bij deze kinderen. Zijn alle kinderen welkom? Wim De Mey: In principe wel. Ook kinderen met ADHD en lichte vormen van autismespectrumstoornis (ASS). Extra hulp, zeker op de langere termijn, is aangewezen: medicatie, gon-begeleiding op school of thuisbegeleiding vanuit een meer gespecialiseerde dienst. De groepstraining zelf duurt maar tien weken. Daarna volgt nog een tweede, individuele fase waarbij we het aangeleerde proberen te versterken. Het doel is dat er zich nieuwe gewoontes of patronen vormen, zowel bij het kind zelf, als tussen het kind en zijn omgeving. We kunnen nog zes maand opvolgen als ouders of de school dat vragen. Dat is kort. Maar we willen niet alle problemen oplossen. Wel ouders en leraren het gevoel geven weer zelf verder te kunnen, eventueel met een lichte ondersteuning. Wim De Mey: Maxim heeft de steun van de juf nodig. Op dit moment zijn er STOP-teams in Gent (3), Lokeren, Sint-Niklaas, Antwerpen, Merksem, Herentals, Mechelen, Hasselt, Genk, Averbode, Leuven, Brussel, Brugge, Roeselare en Oostende. Ook in Nederland wordt het STOP 4-7-programma op een tiental locaties aangeboden. Op volle kracht kunnen zo meer dan 300 kleuters per jaar geholpen worden. Klasse voor leraren 15
STOP 4-7 programma. Samen sterker Terug. Pad
STOP 4-7 programma Samen sterker Terug Op Pad STOP 4-7 PROGRAMMA Samen sterker Terug Op Pad Ecologisch (samen) en positief (sterker terug op pad) Een vroeg interventie- of preventieprogramma: kindtraining
Nadere informatieAchtergrond. = Samen sterker Terug Op Pad -> Ecologisch. Gegroeid uit onderzoeksproject Universiteit Gent o.l.v. Wim De Mey
STOP 4-7 Achtergrond = Samen sterker Terug Op Pad -> Ecologisch Gegroeid uit onderzoeksproject Universiteit Gent o.l.v. Wim De Mey Start Limburg 2007 3 STOP4-7 teams Preventief Gedragstherapeutisch Determinanten
Nadere informatieHet probleem is dat pesten soms wordt afgedaan als plagerij of als een onschuldig spelletje.
1-1. HET PROBLEEM Pesten en plagen worden vaak door elkaar gehaald! Het probleem is dat pesten soms wordt afgedaan als plagerij of als een onschuldig spelletje. Als je gepest bent, heb je ervaren dat pesten
Nadere informatieAntwerpen. Leren luisteren
Antwerpen Leren luisteren Luisteren, hoe leren kinderen dat? Grenzen Grenzen zorgen ervoor dat je kind veiligheid en zekerheid ervaart. Zo weet hij wat mag van mama en papa en moet hij niet steeds aftoetsen
Nadere informatieLeren luisteren. over opvoeden gesproken - Tips voor ouders
Leren luisteren over opvoeden gesproken - Tips voor ouders? Leren luisteren Grenzen Grenzen zorgen ervoor dat je kind zich veilig en zelfzeker kan voelen. Zo weet hij wat van mama en papa mag en moet hij
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod
Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod U bent niet de enige Een op de tien Nederlanders heeft te maken met een persoonlijkheidsstoornis of heeft trekken hiervan. De Riagg Maastricht is gespecialiseerd
Nadere informatieGeweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders. huiselijkgeweldwb.nl 0900 126 26 26. 5 cent per minuut
Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders Grafisch ontwerp: Ontwerpstudio 2 MAAL EE Bij huiselijk geweld tussen (ex-)partners worden kinderen vaak over het hoofd gezien. Toch hebben
Nadere informatieRegio Nijmegen. Ruzie in huis. Hoe ga je hier als ouder mee om?
Regio Nijmegen Ruzie in huis Hoe ga je hier als ouder mee om? Wat moet je doen als ouder, wanneer kinderen ruzie maken? Wanneer laat je het bestaan, wanneer grijp je in? Hoe kun je kinderen helpen bij
Nadere informatieWacht maar tot ik groot ben!
www.geerttaghon.be Wacht maar tot ik groot ben! Omgaan met agressie bij kleine kinderen Geert Taghon 2013 Ontwikkeling kleine kind De wereld leren kennen en zich hieraan aanpassen (adaptatie) Processen
Nadere informatieOmdat ik het zeg! Regels en grenzen bij kinderen in de basisschoolleeftijd
Omdat ik het zeg! Regels en grenzen bij kinderen in de basisschoolleeftijd Inleiding Kinderen zijn kinderen. Ze moeten nog veel leren en hebben daarbij leiding en aanmoediging nodig van volwassenen. Door
Nadere informatieStraffen en belonen. Veronique de Vries Psychologe
Straffen en belonen 1 Veronique de Vries Psychologe HOPON Wat: Opvoeders van kinderen tussen 0 en 12 jaar ondersteunen. Hoe: Adviesgesprekken, infomomenten, thuisbegeleiding, ouder- en kindtrainingen,
Nadere informatieDoelstellingen van PAD
Beste ouders, We kozen er samen voor om voor onze school een aantal afspraken te maken rond weerbaarheid. Aan de hand van 5 pictogrammen willen we de sociaal-emotionele ontwikkeling van onze leerlingen
Nadere informatieGeweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders
Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders Bij huiselijk geweld tussen (ex) partners worden KINDEREN vaak over het hoofd gezien. Toch hebben zij meer in de gaten dan u denkt. Dit kan
Nadere informatieJEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +
> vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,
Nadere informatieSamen sterker Terug Op Pad. Vroegtijdige ecologische aanpak van gedragsproblemen bij jonge kinderen
Samen sterker Terug Op Pad Vroegtijdige ecologische aanpak van gedragsproblemen bij jonge kinderen STOP project van VBJK Steunpunt en Trainingscentrum Opvoeding Gesubsidieerd door het Ministerie van de
Nadere informatieStructuur bieden aan je kinderen (10 tips)
Structuur bieden aan je kinderen (10 tips) Door Suzanne van der Star Orthopedagoog www.educadora.nl www.educadora-webshop.nl Inleiding Uit onderzoek blijkt dat er een duidelijke samenhang is tussen de
Nadere informatieHET ANTI-PEST-BELEID VAN ONZE SCHOOL
Stationsstraat 81 3370 Boutersem 016/73 34 29 www.godenotelaar.be email: directie.nobro@gmail.com bs.boutersem@gmail.com HET ANTI-PEST-BELEID VAN ONZE SCHOOL 1. Het standpunt van de school: Pesten is geen
Nadere informatiePREVENTIEPLAN PESTBELEID
PREVENTIEPLAN PESTBELEID Waar kinderen samen zijn wordt geplaagd, wordt wel eens gepest. Pesten komt helaas op iedere school voor. Het is een probleem dat zich niet gemakkelijk laat oplossen. Pesten speelt
Nadere informatieInformatie en advies voor ouders
Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders 1 2 Wist u dat de gevolgen van het zien of horen van geweld in het gezin net zo groot zijn als zelf geslagen worden? Ook als het geweld gestopt
Nadere informatieOMSCHRIJVING ANALYSE EN AANPAK VAN PESTEN EN CYBERPESTEN IN KLAS- EN SCHOOLCONTEXT. Horen, zien en spreken. Samen op pad tegen pesten 10/13/2015
Horen, zien en spreken. Samen op pad tegen pesten ANALYSE EN AANPAK VAN PESTEN EN CYBERPESTEN IN KLAS- EN SCHOOLCONTEXT Maurits.wysmans@ucll.be OMSCHRIJVING Pesten is een herhaaldelijk en langdurig blootstaan
Nadere informatieInformatie en advies voor ouders
Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders 1 Wist u dat de gevolgen van het zien of horen van huiselijk geweld net zo groot zijn als zelf geslagen worden? Ook als het geweld gestopt
Nadere informatieADHD-werking binnen C.A.R. Accent
ADHD-werking binnen C.A.R. Accent ADHD is een ontwikkelingsstoornis waarbij de verwerking van informatie in de hersenen verstoord verloopt. Als gevolg hiervan vertonen kinderen met deze stoornis vooral
Nadere informatieADHD-werking binnen CAR Accent
ADHD-werking binnen CAR Accent ADHD is een ontwikkelingsstoornis waarbij de verwerking van informatie in de hersenen verstoord verloopt. Als gevolg hiervan vertonen kinderen met deze stoornis vooral problemen
Nadere informatieGeestig Omgaan met (ongewenst) gedrag van kinderen in groep
Geestig 2017 Omgaan met (ongewenst) gedrag van kinderen in groep basisprincipes van het scheppen van een positief klimaat, het bieden van structuur en herstelgericht reageren op ongewenst gedrag YES I
Nadere informatieVolwassenen zien het gedrag, oordelen daarover en willen het gedrag veranderen.
Best Practice Marrigje de Bok Afstudeeropdracht ECHA opleiding Universiteit Nijmegen 2016 Het werk van Marianne Rietveld is een best practice omdat zij zeer bewust bezig is met kijken achter het gedrag.
Nadere informatieDia 4. Dia 5. Dia 6. Zinvolle straffen en krachtige beloningssystemen Congres Oostende Karin Genijn
1 SLIDES Dia 1 Zinvolle straffen en krachtige beloningssystemen Congres Oostende 25/1/18 Dia 2 Probleemgedrag: oorzaken? - Laag zelfbeeld - Moeilijke thuisituaties - Stapelverdriet - Vroeger gepest geweest
Nadere informatiePESTPROTOCOL DE BOOG. Koudenhovenseweg Zuid 202 5641 AC Eindhoven T: 040-2811760 E: deboog@skpo.nl
PESTPROTOCOL DE BOOG Pestprotocol De Boog Dit pestprotocol heeft als doel voor De Boog: Alle kinderen moeten zich op school veilig kunnen voelen, zodat zij zich optimaal kunnen ontwikkelen. Door regels
Nadere informatieOPVOEDTIPS VOOR JONGE OUDERS. 10 handige tips voor ouders van baby s en peuters
OPVOEDTIPS VOOR JONGE OUDERS 10 handige tips voor ouders van baby s en peuters Leuk dat je ons e-book hebt gedownload! In dit e-book vertellen we je graag meer over opvoeden. Want het opvoeden van je kind(eren)
Nadere informatieTIPS VOOR MOEILIJKE TIJDEN
TIPS VOOR MOEILIJKE TIJDEN Deze folder legt uit hoe ouders gedragsproblemen van hun kinderen kunnen veranderen. TIPS VOOR MOEILIJKE TIJDEN Deze folder is bedoeld om ouders te helpen gedragsproblemen van
Nadere informatieSpoele: een schoolvisie over pesten
Spoele: een schoolvisie over pesten Respect, het is een moeilijk uit te leggen begrip.. Het is iets dat je niet leert op school, maar heb je het nooit in het leven geleerd, dan heb je niets geleerd. Is
Nadere informatieVerbindingsactietraining
Verbindingsactietraining Vaardigheden Open vragen stellen Luisteren Samenvatten Doorvragen Herformuleren Lichaamstaal laten zien Afkoelen Stappen Werkafspraken Vertellen Voelen Willen Samen Oplossen Afspraken
Nadere informatiePESTPROTOCOL DE SCHELP
PESTPROTOCOL DE SCHELP Pestprotocol De Schelp Dit pestprotocol heeft als doel voor de De Schelp: Alle kinderen moeten zich op school veilig kunnen voelen, zodat zij zich optimaal kunnen ontwikkelen. Door
Nadere informatieCopyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0
2 Deel 1 Beïnvloeden van gedrag - Zeg wat je doet en doe wat je zegt - 3 Interactie Het gedrag van kinderen is grofweg in te delen in gewenst gedrag en ongewenst gedrag. Gewenst gedrag is gedrag dat we
Nadere informatieOuders gebruiken voor het temperament van hun kind(eren) spontaan woorden als
1 Temperament van het kind en (adoptie)ouderschap Sara Casalin Ouders gebruiken voor het temperament van hun kind(eren) spontaan woorden als verlegen, blij, impulsief, zenuwachtig, druk, moeilijk, koppig,
Nadere informatieMAMA MIA! FLYNN IS AL GROOT. * 1. Flynn en zijn broers Gil en Kato Dit is Flynn. Hij is vier jaar.
MAMA MIA! FLYNN IS AL GROOT. * 1. Flynn en zijn broers Gil en Kato Dit is Flynn. Hij is vier jaar. -Wijs zelf Flynn aan -Zijn jullie even oud als Flynn /ook vier jaar? Wie is ouder dan Flynn /dus vijf
Nadere informatieInhoud gedragsprotocol
Gedragsprotocol Inhoud gedragsprotocol Pagina Voorwoord 1. Op de St. Josephschool willen wij zo met elkaar omgaan 4 2. Aanpak van ruzies en pestgedrag 5 3. Consequenties 6 4. Begeleiding van de gepeste
Nadere informatieDs. J. Polyanderschool en Ds. J. Bogermanschool te Dordrecht
Pestprotocol Ds. J. Polyanderschool en Ds. J. Bogermanschool te Dordrecht Inleiding Op onze school willen we de kinderen een veilig pedagogisch klimaat bieden, waarin zij zich op een prettige en positieve
Nadere informatieDe piek van het pesten ligt tussen 10 en 14 jaar, maar ook in lagere en hogere groepen wordt gepest.
PESTPROTOCOL Pesten komt helaas op iedere school voor> Het is een probleem dat we onder ogen zien en op onze school serieus aanpakken. De manier waarop dat gebeurt, wordt beschreven in dit protocol. Het
Nadere informatieNA DE SCHOK... INFORMATIE VOOR LERAREN
NA DE SCHOK... INFORMATIE VOOR LERAREN www.ggdbzo.nl Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat ingrijpende gevolgen. Als leerkrachten samen met kinderen een
Nadere informatiePeutertijd. Op ontdekkingstocht met je kind. Jeugd en Gezin
Peutertijd Op ontdekkingstocht met je kind Vanaf anderhalf jaar maken kinderen een snelle groei en ontwikkeling door. Het is een belangrijke fase in hun leven waarin ze de wereld willen gaan ontdekken
Nadere informatieZELFVERTROUWEN EN ZELFBEELD BIJ KINDEREN Rehobothschool Geldermalsen. Karolijn Ilsink-Erwich
ZELFVERTROUWEN EN ZELFBEELD BIJ KINDEREN Rehobothschool Geldermalsen Karolijn Ilsink-Erwich 1 Wat wil ik u vertellen Wat is zelfvertrouwen? Wat is het belang van zelfvertrouwen? Hoe kan je het zelfvertrouwen
Nadere informatieHoe verwerk je een. schokkende gebeurtenis? Informatie voor leerkrachten
Hoe verwerk je een schokkende gebeurtenis? Informatie voor leerkrachten Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat ingrijpende gevolgen. Als leerkrachten samen
Nadere informatiePestprotocol. Plagen en pesten. Pesten op school, hoe gaan we er mee om?
Pesten op school, hoe gaan we er mee om? Pesten komt helaas op iedere school voor, ook bij ons. Het is een probleem dat wij onder ogen willen zien en op onze school serieus willen aanpakken. Plagen en
Nadere informatieAls je het niet meer ziet zitten...
Infobrochure Als je het niet meer ziet zitten... Omgaan met een huilende baby mensen zorgen voor mensen Inhoud Als je het niet meer ziet zitten...4 Huilen...5 Als huilen een probleem is...6 Voeden...6
Nadere informatieUtrecht, Gooi & Vecht. Ondersteuning bij leven met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
Utrecht, Gooi & Vecht Ondersteuning bij leven met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave Wat betekent het dat uw kind moeilijk lerend is en wat 3
Nadere informatieGOED GEDRAG. Presentatie schoolbeleid Algemene ouderavond 29 oktober 2013
GOED GEDRAG Presentatie schoolbeleid Algemene ouderavond 29 oktober 2013 Kinderen in de groei naar zelfstandige zelfbewuste verantwoordelijke personen Ontwikkelingsopgave: Omgaan met leeftijdsgenoten (4
Nadere informatieAls je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen.
Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Kan ik kiezen bij wie ik ga wonen? Is het mijn schuld? Ben ik verplicht om op bezoek te gaan bij papa of mama? Waarom hebben mijn ouders elk een
Nadere informatieVoor wie zijn de kind-jongere trainingen bedoeld? Hulpaanbod
Voor wie zijn de kind-jongere trainingen bedoeld? - Normaal begaafde kinderen van 4 tot 13 jaar, woonachtig in de regio Gelderland-Zuid, die in hun gedrag signalen afgeven die mogelijk duiden op een problematische
Nadere informatieOuder zijn en blijven na een moeilijke echtscheiding
Ouder zijn en blijven na een moeilijke echtscheiding Voorwoord Erger je je ook wel eens blauw als je net je kind bent gaan halen bij je ex-partner? Voel je je ook machteloos als hij of zij beslissingen
Nadere informatieJullie bepalen indien het pesten of plagen is
Jullie bepalen indien het pesten of plagen is Twee vrienden na de examens: Man, man, gene vette hé je punten op school! Wat zal de mama daar van zeggen? (ondertussen trekt hij aan zijn oor) Ei, gay, met
Nadere informatieAls je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen.
Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Kan ik kiezen bij wie ik ga wonen? Is het mijn schuld? Ben ik verplicht om op bezoek te gaan bij papa of mama? Waarom hebben mijn ouders elk een
Nadere informatietoont enthousiasme (lacht, kirt, trappelt met de beentjes)
1 Omgaan met en uiten van eigen gevoelens en ervaringen toont enthousiasme (lacht, kirt, trappelt met de beentjes) laat non-verbaal zien dat hij/zij iets niet wil (bijv. slaat fles weg, draait hoofd als
Nadere informatiePESTPROTOCOL. Fellenoord
PESTPROTOCOL Fellenoord Pestprotocol Fellenoord Verantwoording: Alle kinderen moeten zich op school veilig kunnen voelen, waardoor zij zich optimaal kunnen ontwikkelen. Door regels en afspraken zichtbaar
Nadere informatieOUDERE JEUGD. Formulier doelstellingen. Mijn kwaliteiten zijn/ik kan goed: Dit formulier is ingevuld door: Geboortedatum: Adres: Postcode: Tel: Lezen
Mijn kwaliteiten zijn/ik kan goed: Dit formulier is ingevuld door: Geboortedatum: : Postcode: Tel: Lezen rekenen vertellen sporten / bewegen schrijven dichten humor luisteren schilderen dansen organiseren
Nadere informatieGeweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders
Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders Huiselijk geweld is: ruzie maken, schreeuwen, dreigen negeren, vernederen, uitschelden slaan, schoppen, door elkaar schudden dreigen met of
Nadere informatieBIJLAGEN Pestprotocol
BIJLAGEN Pestprotocol Basisschool De Horizon -Versie 1-02-02-2014 Ouderbladzijde: Wat verstaan we onder pesten? Wat is het verschil tussen plagen en pesten. Plagen is : Pesten is : onschuldig - met opzet
Nadere informatie2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S
2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de
Nadere informatieVisie (Pedagogisch werkplan)
Visie (Pedagogisch werkplan) Gastouderopvang De Krummeltjes stelt zich tot doel om een omgeving te bieden waarin kinderen kunnen opgroeien tot zelfstandige en evenwichtige mensen met respect voor anderen
Nadere informatiePESTBELEID BS De Windwijzer" NIET NERGENS - NOOIT DOEL
PESTBELEID BS De Windwijzer" NIET NERGENS - NOOIT DOEL Wij streven naar een pestvrije omgeving binnen onze school. Wij willen een zo veilig mogelijke omgeving voor al onze kinderen garanderen. Wij maken
Nadere informatieJEZUS LEERT OOK MIJ BIDDEN. Onzevader in eerste communievoorbereiding
JEZUS LEERT OOK MIJ BIDDEN Onzevader in de voorbereiding op de eerste communie Onzevader in eerste communievoorbereiding Doelgroep: Kinderen die zich voorbereiden op de eerste communie Doelstelling: Met
Nadere informatieKind & echtscheiding. Geen lid van het gezin? ook dan kun jij een kind steunen!
Kind & echtscheiding Geen lid van het gezin? ook dan kun jij een kind steunen! Kind in een echtscheidingssituatie Per jaar belanden ongeveer 70.000 kinderen in een echtscheiding. De gevolgen van een echtscheiding
Nadere informatieHoogbegaafdheid en onderpresteren
Hoogbegaafdheid en onderpresteren Onderwijs Praktijk Texel Hoogbegaafdheid en onderpresteren Veel kinderen weten niet dat leren leuk kan zijn en weten niet wat ze nodig hebben om zich minder ellendig te
Nadere informatieTerrorisme en dan verder
Terrorisme en dan verder Hoe kunt u omgaan met de gevolgen van een aanslag? - Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie.
Nadere informatieINHOUD. Anti-pest Charter 2
Anti-pest Charter 1 INHOUD 1. Wat is pesten en verschil tussen plagen en pesten... 3 2. Signalen dat iemand gepest wordt... 4 3. Profiel van de pester... 4 4. Tips voor kinderen die gepest worden... 4
Nadere informatieLeer- en ontwikkelingslijnen jonge kind (ZONDER extra doelen) - versie aug Naam leerling. Sociaal-emotionele ontwikkeling Betrokkenheid
Leer- en ontwikkelingslijnen jonge kind (ZONDER extra doelen) - versie aug 2018 Sociaal-emotionele ontwikkeling etrokkenheid etrokkenheid - 0 eleeft plezier in het ontdekken van nieuwe dingen Laat heel
Nadere informatiePestprotocol BS de Kersenboom
Pestprotocol BS de Kersenboom Doel Alle kinderen moeten zich in hun basisschoolperiode veilig kunnen voelen, zodat zij zich optimaal kunnen ontwikkelen Door regels en afspraken zichtbaar te maken kunnen
Nadere informatieDO'S EN DON'TS VOOR OUDERS
WWW.PESTWEB.NL DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS Kinderen en jongeren willen je hulp, als je maar (niet)... Wat kinderen zeggen over pesten Kinderen gaan over het algemeen het liefst met hun probleem naar hun
Nadere informatieTussendoelen domein SOCIAAL EMOTIONELE ontwikkeling. Zelfbeeld. *bron: SLO ;6 4 4;6 5 5;6 6 6,6 7
1 Tussendoelen domein SOCIAAL EMOTIONELE ontwikkeling Zelfbeeld 1. Gebruikt en begrijpt het woord wij. 2. Ontdekt verschillen en overeenkomsten tussen zichzelf en de anderen in de groep. 3. Toont non-verbaal
Nadere informatiePsychosociale ontwikkeling
Psychosociale ontwikkeling De psychosociale ontwikkeling van het kind Reeds in de baarmoeder ontstaat er een wisselwerking tussen ouder en kind. De baby is al vertrouwd geraakt met de stem van de ouder
Nadere informatieTijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling
8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen
Nadere informatieSoms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram,
Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram, mijn kleine broer Dat is niet van mij mama Dan zegt ze
Nadere informatiePesten komt helaas op iedere school voor, ook bij ons. Het is een probleem dat wij onder ogen zien en op onze school serieus aan willen pakken.
& het pestprotocol Pesten komt helaas op iedere school voor, ook bij ons. Het is een probleem dat wij onder ogen zien en op onze school serieus aan willen pakken. Een pestproject of de lessen over pesten
Nadere informatieVeens trainingen. opkomen voor jezelf. samen leren. meer zelfvertrouwen. lotgenoten ontmoeten. durven vragen. een groter netwerk
Veens trainingen opkomen voor jezelf een groter netwerk samen leren lotgenoten ontmoeten 1 meer zelfvertrouwen durven vragen Wil je jezelf ontwikkelen? Omdat je meer uit jezelf wilt halen? Of omdat je
Nadere informatieMijn kind heeft een LVB
Mijn kind heeft een LVB Wat betekent een licht verstandelijke beperking nu precies? Informatie voor ouders van kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking in de leeftijd van 6 tot 23 jaar
Nadere informatiePrikkelmijders+en+Prikkelzoekers+
Prikkelmijders+en+Prikkelzoekers+ Vandaag heb je kennis gemaakt met Daan en Sterre. Als Daan te veel prikkels krijgt dan sluit hij zich af. Hij krijgt op dat moment zoveel prikkels binnen dat hij even
Nadere informatieWANNEER VERTEL JE HET AAN JE KINDEREN? Als de beslissing om te gaan scheiden eenmaal genomen is, dan kun je dit het beste zo snel mogelijk aan de
OVER EN UIT OVER EN UIT Welkom bij de e-training Over en uit. In deze training leer je beter om te gaan met je scheiding. Je leert hoe je het beste het nieuws van de scheiding aan je kind kan vertellen,
Nadere informatieWANNEER EEN SPECIAAL IEMAND ALS HEEFT
WANNEER EEN SPECIAAL IEMAND ALS HEEFT 1 Je leest waarschijnlijk dit boekje omdat je mama of papa of iemand anders speciaal in je familie Amyotrofische Laterale Sclerose heeft. Het is een lang woord en
Nadere informatieODD. Oppositioneel-opstandig gedrag. Pffff, dat doe ik niet voor jou!
1 Fontys/OSO serie ouderbrochures Module ZO02 ODD Oppositioneel-opstandig gedrag Pffff, dat doe ik niet voor jou! http://www.epimedium.nl/illustraties/agressie%202%20nieuw.gif Randy kan heel lief zijn,
Nadere informatiePeutergedrag en grenzen stellen
Peutergedrag en grenzen stellen GGD Regio Nijmegen Peutergedrag en grenzen stellen De peuterperiode is voor kinderen en ouders een heftige periode. Een kind groeit op en leert stap voor stap; het leert
Nadere informatieZorg op maat voor het jonge kind en zijn ouders
Zorg op maat voor het jonge kind en zijn ouders Wie zijn wij? Iedere ouder maakt zich wel eens zorgen om zijn kind. Eet mijn kind goed? Speelt hij genoeg met andere kinderen? Zijn die woedeaanvallen normaal?
Nadere informatieTussendoelen sociaal - emotionele ontwikkeling - Relatie met andere kinderen
Tussendoelen sociaal - emotionele ontwikkeling - Relatie met andere kinderen 1. Kijkt veel naar andere kinderen. 1. Kan speelgoed met andere kinderen 1. Zoekt contact met andere kinderen 1. Kan een emotionele
Nadere informatiePositieve en negatieve gedachten
Positieve en negatieve gedachten ( Wat is positieve en negatieve gedachten ) Deze opdracht wil je negatieve gedachten verminderen en je positieve gedachten een boost geven. Deze opdracht bestaat uit twee
Nadere informatiePAD informatie voor ouders
PAD informatie voor ouders De Kiem Roelofarendsveen, januari 2015 Beste ouders/verzorgers, Hierbij willen we u graag informeren over het PAD leerplan, dat bij ons op de Kiem gebruikt wordt om het sociaal
Nadere informatieJE MAAKT HET VEEL ERGER DAN DAT HET EIGENLIJK MAAR IS
1 JE MAAKT HET VEEL ERGER DAN DAT HET EIGENLIJK MAAR IS Da s goed. Je probeert de andere gerust te stellen. We reageren meestal vanuit onze eigen logica. We vinden het vaak ook normaal dat anderen diezelfde
Nadere informatieGedachten, gevoelens en wat je doet
hoofdstuk 4 Gedachten, gevoelens en wat je doet Problemen en gedoe horen bij het dagelijks leven. Ouders, vrienden en vriendinnen, verkering, school, werk eigenlijk bijna alles geeft wel eens een keer
Nadere informatieWaar gaan we het over hebben?
Waar gaan we het over hebben? Onderwerp: Sommige meisjes zijn heel snel verliefd, andere meisjes zullen niet snel of misschien zelfs helemaal niet verliefd worden. Dit is bij ieder meisje anders. Wat gebeurt
Nadere informatieHoe verwerk je een. schokkende gebeurtenis? Informatie voor ouders
Hoe verwerk je een schokkende gebeurtenis? Informatie voor ouders Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat voor iedereen ingrijpende gevolgen. Als kinderen
Nadere informatieAls je het niet meer ziet zitten...
Infobrochure Als je het niet meer ziet zitten... Omgaan met een huilende baby mensen zorgen voor mensen 2 Inhoud Als je het niet meer ziet zitten...4 Huilen...5 Als huilen een probleem is...6 Voeden...6
Nadere informatieCopyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2]
Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2] Voorwoord Voor je ligt het e-book: Praktisch en Positief Opvoeden met structuur van de PEPmethode. Op basis
Nadere informatiePsy-Go! Psychologische hulp. voor iedereen. Telefonisch en online
Telefonisch 0800 32011 en online Psy-Go! Psychologische hulp voor iedereen www.lm.be 2 De zon gaat iedere ochtend op Alleen zie je ze soms niet. Want het leven is geen zonovergoten all-invakantie. Het
Nadere informatieSOCIALE VAARDIGHEDEN: contactsleutels
SOCIALE VAARDIGHEDEN: contactsleutels We gebruiken op school voor het 4 de, 5 de en 6 de leerjaar de handleiding CONTACTSLEUTELS van uitgeverij De Sleutel. Kenmerken van Contactsleutels: Elk leerjaar beschikt
Nadere informatieStevig staan met. stotteren
Stevig staan met stotteren Juf zet op de kalender op welke dag een kind een spreekbeurt gaat doen. Mijn vriendin Liv gaat als eerste, volgende week al. Ze wil vertellen over karate. Ik weet dat ze dat
Nadere informatieAls opvoeden even lastig is
Als opvoeden even lastig is Hoe pak je dat dan aan? Soms weet ik niet meer wat ik moet doen om hem stil te krijgen. Schattig? Je moest eens weten. Hoezo roze wolk? Mijn dochter kan af en toe het bloed
Nadere informatieMindfulness bij volwassenen met een autismespectrumstoornis. Gezonde coping. Mindfulness 14/11/2012. Lijdensdruk. Verschillende meditatietechnieken
Mindfulness bij volwassenen met een autismespectrumstoornis Annelies Spek Klinisch psycholoog / Senior onderzoeker GGZ Eindhoven Lijdensdruk Angst en depressie Meer bij volwassenen Dwangmatig denken /
Nadere informatieteam De gelukkige groep
pedagogisch klimaat... sociaal-emotionele ontwikkeling team Aandacht voor sociaal-emotioneel functioneren De gelukkige groep Op school en in uw groep speelt veel meer dan alleen het schoolse leren. Het
Nadere informatieProtocol gedrag. Recht op veiligheid Iedere leerling heeft recht zich veilig te voelen in de klas en in de school.
Protocol gedrag Een goede school heeft geen pestprojecten nodig, of anders gezegd: doet dagelijks een pestproject, mits zij zich er steeds van bewust blijft welke processen in de groepsvorming een belangrijke
Nadere informatieWanneer ze op het schoolplein rond keek, dan zag ze dat sommige kinderen blij waren en andere kinderen verdrietig.
Ik wil sjoelemo (Sjoelen en uiten van emoties en gevoelens met kinderen tot ± 12 jaar) Een verhaaltje om in de klas voor te lezen. Een oefening om te doen in het gezin. Dit verhaaltje gaat over gevoelens;
Nadere informatieAlle kinderen zich veilig laten voelen in hun basisschoolperiode, zodat zij zich optimaal kunnen ontwikkelen.
PESTPROTOCOL Inhoud pestprotocol 1. Doel van dit pestprotocol 2. Pesten op school 3. Signalen en oorzaken 4. Hoe gaan we op de Wegwijzer om met pesten? 5. Belangrijke regels 6. Onze schoolregels 7. De
Nadere informatie