Het Voka-kenniscentrum bestudeert de. Strategisch product omgeving. voor burgers en bedrijven. Dat levert langetermijninzichten

Transcriptie

1 Voka-studie 04 juni 06 Elektriciteit nu en in de toekomst - Strategisch product voor burgers en bedrijven Voka - studie 04 Het Voka-kenniscentrum bestudeert de maatschappelijke Elektriciteit nu evoluties en en analyseert in de toekomst de sociaaleconomische Strategisch product omgeving. voor burgers en bedrijven Dat levert langetermijninzichten op die vandaag reeds relevant zijn: op de directietafel, maar ook voor politici en academici.

2

3 Inhoud Woord vooraf 2 Deel 1. Elektriciteit voor bedrijven en burgers Elektriciteit is van levensbelang 5 Wat maakt elektriciteit anders? Evoluties op de elektriciteitsmarkt Conclusie: Wat bij ongewijzigd beleid? 30 Deel 2. Opties voor de toekomst Optie 1: Importeren Optie 2: Fossiele brandstoffen Optie 3: Groene elektriciteit Optie 4: Kernenergie Conclusie: Energiemix 69 Deel 3. Beleidsvoorstellen Een stabiel en rechtszeker investeringskader Uitbouw en beheer van het elektriciteitsnet Voorbereiding op een Europese elektriciteitsmarkt 86 Het Fins model: een consortium 90 Deel 4. Bijlagen Lijst van de stuurgroep rond elektriciteit Lijst van de expertengroep rond elektriciteit Bibliografie 99 Colofon 104

4 2 Woord vooraf Deze Voka-studie behandelt een onderwerp dat op het eerste gezicht atypisch is voor een ondernemingsorganisatie. De meeste bedrijven - en zeker de meeste burgers - liggen immers niet wakker van elektriciteit. Die komt uit het stopcontact, en daar denken we meestal niet verder bij na. Pas als de elektriciteit uitvalt, de prijzen stijgen of de media berichten over de mogelijke gevolgen van fusies, beseffen we dat elektriciteit meer is dan een verzameling van stopcontacten. Nochtans is elektriciteit een zeer belangrijke grondstof voor onze bedrijven. Voor álle bedrijven, want wie heeft er geen licht of computer nodig? Maar bovenal voor de energie-intensieve bedrijven, die elektriciteit gebruiken om hun productieprocessen aan te drijven. We kunnen het belang van elektriciteit voor onze economie dan ook moeilijk overschatten. En dat geldt zeker voor Vlaanderen, dat relatief meer chemische en staalbedrijven huisvest dan andere regio s. Maar onze elektriciteitsbevoorrading dreigt de komende jaren in het gedrang te komen. Onze huidige productiecapaciteit volstaat nu al niet meer, en de vraag naar elektriciteit blijft stijgen. Bovendien is het voor onze concurrentiekracht van het grootste belang dat wij voor onze elektriciteit niet meer betalen dan onze concurrenten in de buurlanden. Tegelijkertijd is het Europese elektriciteitslandschap zich volop aan het vormen. Vlaanderen heeft heel wat troeven om een belangrijke rol te spelen in dat landschap, zoals onze geografische ligging in het hart van het Europese elektriciteitsnetwerk. Als we onze troeven volop willen uitspelen, moeten we nu in actie komen. We moeten nu onze bevoorrading verzekeren, én ons voorbereiden op een belangrijke rol in Europa. Daarom hebben we ons binnen Voka met experten van elektriciteitsproducenten, leveranciers, gebruikers en de academische wereld gebogen over hoe het toekomstig elektriciteitslandschap er in Vlaanderen moet uitzien. We zijn in consensus en dat is zeker niet onbelangrijk - tot vier conclusies gekomen, die tegelijkertijd ambitieuze doelstellingen zijn. Een eerste doelstelling ligt voor de hand: de leveringszekerheid en de spanningskwaliteit van onze elektriciteit dienen gewaarborgd te blijven. Daarvoor moeten we niet alleen rekening houden met de stijgende vraag naar elektriciteit, maar ook met de Europese infrastructuur en de mogelijkheden en de beperkingen van de uitwisseling. We moeten binnen Europa dus een sterke positie innemen. Opnieuw streven naar een nettoexport van elektriciteit door ons land is daarbij in elk geval beter dan, zoals nu, elektriciteit importeren. Ook de tweede doelstelling is gericht op een sterke positie in de toekomst: we moeten ons blijvend verzekeren van een goede marktwerking. Netbeheerders en regulatoren moeten hun werking

5 3 daar op afstemmen. De overheid moet zorgen voor een degelijk flankerend beleid, dat steunt op rechtszekerheid en op een stabiele regelgeving. Zo zal de overheid de samenwerking in consortia en de participatie in productieeenheden faciliteren. Het samenspel van deze factoren zal borg staan voor onze competitiviteit. Daarbij aansluitend volgt de derde doelstelling: het overheidsbeslag op het product elektriciteit dient transparant te zijn. Bovendien mag het niet hoger liggen dan in de ons omliggende landen, waarmee we direct concurreren. Uit vergelijkende studies van de Vlaamse overheid blijkt dat vandaag vooral voor de energie-intensieve bedrijven het omgekeerde waar is: we zijn hierin dus niet competitief. De elektriciteitsfactuur in België en Vlaanderen wordt dan ook teveel gebruikt voor allerhande overheidsinkomsten. De vierde maar zeker niet minst belangrijke doelstelling heeft een tweeledig facet. Enerzijds willen we het energie-efficiënt werken daadkrachtig stimuleren en blijven belonen. Anderzijds moeten we streven naar een mix van energiebronnen waarmee we elektriciteit produceren. Nieuwe technologieën verdienen daarin hun plaats, maar dan wel op een transparante en duurzame basis. In deze Voka-studie leest u hoe we deze vier doelstellingen in de praktijk kunnen waarmaken, in een snel evoluerende Europese markt. Als we hierin slagen, betekent dit niet alleen dat we ons voor de komende decennia verzekeren van duurzame elektriciteit aan de meest competitieve prijs. Het betekent ook dat we duurzame arbeidsplaatsen in Vlaanderen - die vandaag sterk afhankelijk zijn van de kostenfactor elektriciteit - kunnen blijven waarborgen. Philippe Muyters gedelegeerd bestuurder Voka, Vlaams netwerk van ondernemingen John Dejaeger gedelegeerd bestuurder BASF Antwerpen ondervoorzitter Voka, Vlaams netwerk van ondernemingen voorzitter van de Voka-stuurgroep rond elektriciteit

6 4 Burgers en bedrijven zijn in toenemende mate afhankelijk van elektriciteit. Zeker voor de energieintensieve bedrijven is elektriciteit een noodzakelijke grondstof om te kunnen produceren. En dus kunnen we er maar beter voor zorgen dat er twee dingen niet gebeuren: stroom die wegvalt en te dure elektriciteit. Een aantal evoluties op de elektriciteitsmarkt kan die afhankelijkheid - en daarmee de druk op de prijs en de leveringszekerheid - bovendien nog vergroten. Als we niet snel ingrijpen, zal elektriciteit een schaars, duur en instabiel product worden. Deel 1. Elektriciteit voor bedrijven en burgers 1.1 Elektriciteit is van levensbelang 5 Stroompannes 10 Stijgende elektriciteitsprijzen 13 Wat maakt elektriciteit anders? Evoluties op de elektriciteitsmarkt Vraag en aanbod in België Grondstoffen: geopolitieke instabiliteit Naar een Europese elektriciteitsmarkt Conclusie: Wat bij ongewijzigd beleid? 30 Deel 2. Opties voor de toekomst 32 Deel 3. Beleidsvoorstellen 72 Deel 4. Bijlagen 96

7 1.1 Elektriciteit is van levensbelang Lichten branden als je op de schakelaar duwt, een computer werkt als de stekker in het stopcontact zit, om naar de radio te luisteren moet je enkel op de on-knop van het toestel duwen, Hoewel we er amper bij stilstaan, speelt elektriciteit een grote rol in ons leven. We rekenen er elke dag opnieuw op dat een hele reeks elektrische toestellen ons comfort zullen verhogen (verlichting, airconditioning, parlofoon, ), ons ontspanning zullen bezorgen (televisie, computer, hifi, ) of ons helpen bij het huishouden (stofzuiger, mixer, oven, ). Zowat alle Vlaamse huishoudens beschikken dan ook over een koelkast, een stofzuiger, een strijkijzer, een wasmachine en een televisie. Ook een microgolfoven (87%), een video (82%), een computer (72%) en een vaatwasmachine (52%) zijn behoorlijk populair. 1 Al die toestellen gebruiken elektrische energie, en dus hoeft het niet te verwonderen dat het elektriciteitsgebruik van de huishoudens in Vlaanderen onafgebroken stijgt. Waar we in 1990 nog 9,34 TWh gebruikten, 2 lag het huishoudelijk elektriciteitsgebruik in 2004 met 11,58 TWh bijna een kwart hoger. 3 En terwijl elektriciteit in 1990 nog goed was voor 13,6% van het huishoudelijk energiegebruik, lag dat aandeel in 2004 al op 16,2%. 4 We zijn zeer afhankelijk van elektrische toestellen en dus van elektriciteit, en die afhankelijkheid is de afgelopen jaren alleen maar toegenomen. Het hoeft weinig betoog dat ook bedrijven sterk afhankelijk zijn van elektriciteit. Een bankkantoor of een winkel kan onmogelijk klanten bedienen als er geen elektriciteit is, een schrijnwerkerij kan geen hout zagen (al was het maar omdat er dan geen licht is in de werkplaats), een transportbedrijf kan de ritten van zijn vrachtwagens nog maar moeilijk plannen, een boekhoudkantoor kan niet meer aan de boeken die op computer staan, een garagist zal wielbouten van wagens met de hand moeten losvijzen omdat hij geen perslucht meer heeft, heel wat metsers kunnen geen mortel meer draaien, Zowat alle bedrijven uit de dienstensector (goed voor bijna 70% van ons bruto binnenlands product) gebruiken computers, en die hebben nu eenmaal elektriciteit nodig - net zoals faxen, telefooncentrales, liften, verlichting, en ga zo maar door. Onze industrie hangt zo mogelijk nog meer af van elektriciteit dan de dienstensector. In heel wat productieprocessen is energie immers een noodzakelijke grondstof. Net 1) VLAAMSE GEMEENSCHAP en SIGNIFICANT, Energiegebruik in huishoudens in Vlaanderen, Resultaten enquête ) Ter vergelijking: 1 TWh is MWh en kwh. Een diepvrieskist van 450 liter gebruikt per jaar 250 tot 800 kwh, een koelkast van 170 liter met A-label gebruikt per jaar 110 tot 325 kwh. 3) Deze waarden komen overeen met 33,620 petajoule (PJ) en met 41,694 PJ. 4) DE GROOTE, W., PUTSEYS, L., STALPAERT, L. en VAN HECKE, E., Milieu- en Natuurrapport Vlaanderen, MIRA Achtergronddocument 2005, Huishoudens, Vlaamse Milieumaatschappij, oktober 2005.

8 zoals pakweg inkt om een boek te drukken, of water om frisdrank te produceren. Vooral de chemische sector, de metaalsector (inclusief staal), en de papier- en voedingssector zijn sterk afhankelijk van energie, en van elektriciteit in het bijzonder. Die vier sectoren staan immers samen in voor 61% van het energetisch energiegebruik van de industrie in Vlaanderen. 5 Het aandeel van de chemie- en de metaalbedrijven ligt in onze economie overigens een pak hoger dan in de ons omringende landen. Zo herbergt de haven van Antwerpen met bedrijven zoals BASF, Bayer, Degussa, de grootste chemische cluster in Europa en na Houston in Texas de tweede grootste chemische cluster wereldwijd. Als we de verkoop in de chemiesector uitdrukken als procent van het bruto binnenlands product, komen we voor België op 16,66%. Dat is aanzienlijk meer dan Nederland (7,49%), Duitsland (6,41%), Frankrijk (5,59%) en het Verenigd Koninkrijk (3,20%). 6 Hetzelfde beeld gaat op voor de staalsector als we het aantal geproduceerde ton staal delen door het bruto binnenlands product (cijfers in miljoen euro): België (43,55), Duitsland (21,04), Nederland (14,48), Frankrijk (12,74), het Verenigd Koninkrijk (8,68). 7 Figuur 1.1. Belang van staal en chemie voor België (cijfers van 2003) ,55 B 16,66 21,04 7,49 14,48 12,74 6,41 5,59 8,68 NL D FR VK 3,2 staal (ton gedeeld door bbp) staal (ton gedeeld door bbp) chemie (verkoop als % van bbp) chemie (verkoop als % van bbp) Bron: VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari ) MOONS, K., VAN GERVEN, T., VAN DER BRUGGEN, B. en VAN HOOSTE, H., MIRA (2005) Milieurapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2005, Industrie, Vlaamse Milieumaatschappij, ) Cijfers van 2003, uit VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari ) Cijfers van 2003, uit VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari 2005.

9 We hebben dus meer energie-intensieve bedrijven, en daardoor is onze economie - en de jobs die ermee samengaan - meer afhankelijk van energie dan de economie in andere Europese landen. Dat blijkt ook uit het jaarverslag van de Nationale Bank: in 2000 lag het aandeel van de energie in de productiekosten van de Belgische industrie op 4,4%. Enkel in Nederland lag dat aandeel hoger (5,2%). In Finland (3,6%), Oostenrijk (3,2%), Duitsland (3%), Frankrijk (2,8%) en Denemarken (2,3%) lag het lager. 8 Als we dan specifiek kijken naar het belang van elektriciteit voor onze industrie, blijkt dat nergens zo hoog als in België. 9 Onze industrie had in 2003 per miljoen euro toegevoegde waarde die ze creëerde, immers 53 eenheden 10 elektriciteit nodig. In Nederland lag dat op 40, in Frankrijk op 36, in Duitsland op 34 en in Denemarken op 25. Ook als we kijken naar het elektriciteitsverbruik ten opzichte van het bruto binnenlands product van Vlaanderen, blijkt dat elektriciteit als grondstof voor onze industrie veel belangrijker is dan voor de industrie in de ons omringende landen. Om een miljoen euro bbp te produceren is in Vlaanderen immers 343 MWh elektriciteit nodig, in Frankrijk 266 MWh, in het Verenigd Koninkrijk 262 MWh, in Nederland 241 MWh en in Duitsland 235 MWh. 11 In Vlaanderen produceren we dus net die producten en diensten die veel elektriciteit vergen. Dat ligt niet aan een inefficiënt gebruik van de elektriciteit. Uit verslagen van de commissie benchmarking blijkt immers dat de Vlaamse industrie gemiddeld tot de wereldtop behoort qua energie-efficiëntie. 12 De Vlaamse industrie legt de lat ook steeds hoger en blijft zoeken naar manieren om haar energie-efficiëntie te verbeteren. Figuur 1.2. Elektriciteitsgebruik ten opzichte van bbp (cijfers van 2003) VL NL D FR VK MWh nodig voor 1 mio euro bbp MWh nodig voor 1 mio euro bbp Bron: VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari ) NATIONALE BANK VAN BELGIË, Jaarverslag, ) Berekening op basis van cijfers van Eurostat. 10) De eenheden verwijzen hier naar TOE: ton olie equivalenten. 11) VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari ) COMMISSIE BENCHMARKING VLAANDEREN, Jaarverslag 2004 en Evaluatieverslag , 2004.

10 Wat maakt elektriciteit anders? Elektriciteit is geen product als een ander. Je kan in de winkel geen zakje elektriciteit kopen en het mee naar huis nemen. Een ander belangrijk verschil tussen een gewoon product en het product elektriciteit is dat je dit laatste niet kan opslaan. Een gewoon product kan je in de hoeveelheden die je wenst, aankopen en bewaren. Met elektriciteit kan dit niet. Je kan elektriciteit (elektrische energie) wel omzetten in andere vormen van energie. Als je elektriciteit omzet naar bijvoorbeeld chemische energie, kan je de elektriciteit opslaan in een batterij. Je hebt dan wel twee keer omzettingsverliezen: een keer als je de elektrische energie omzet naar chemische, en een keer als je het omgekeerde doet. Bovendien kan je ook elektriciteit verliezen bij de opslag zelf. Elektriciteit wordt opgewekt door elektronen die tegen elkaar duwen. Als je het licht aanknipt, maak je de weg vrij voor de elektronen en komen er miljoenen en miljoenen elektronen per seconde door de draad achter dat licht. Via kabels worden huizen en bedrijven voorzien van elektriciteit. Tussen dat begin- en eindpunt legt elektriciteit een lange weg af. De productie van elektriciteit gebeurt in elektriciteitscentrales door de omzetting van een primaire energiebron als aardgas, steenkool of uranium, of eerder decentraal zoals met warmtekrachtkoppeling (WKK), wind of zon. Het vermogen dat zo n centrale heeft om elektriciteit op te wekken wordt uitgedrukt in megawatt (MW). Dat is de productiecapaciteit van een centrale. De elektrische energie die geproduceerd wordt, wordt uitgedrukt in megawatt uur (MWh) of terawatt uur (TWh of 1 miljoen MWh). Dit is de productie. 1 miljoen MWh komt ongeveer overeen met de elektriciteitsbehoefte van gezinnen op jaarbasis. Als de elektriciteit is opgewekt, wordt de stroom getransporteerd over een hoogspanningsnet. Dat is de transmissie van elektriciteit. In België beheert Elia het hoogspanningsnet. Elia zorgt ervoor dat die energie van de producenten tot bij de distributienetbeheerders, de industriële grootverbruikers en de verkeersinfrastructuur geraakt. Elia beheert het transport voor het hoogspanningsnet boven 70 kv en staat daarnaast ook in voor de distributie van elektriciteit op spanningen tussen 26 en 70 kv. Bedrijven met een elektriciteitsverbruik van meer dan 41 GWh per jaar - bijvoorbeeld uit de basischemie, de staalsector of de verwerkende nijverheid - maken gebruik van netten met een spanning van tussen 63 kv en 150 kv (respectievelijk en volt).

11 Er moet altijd een evenwicht zijn tussen wat aan elektriciteit geproduceerd wordt en wat er afgenomen wordt. Als er geen evenwicht is, kan de netspanning variëren, de frequentie veranderen en uiteindelijk zelfs de stroom uitvallen. Het vermogen bepaalt hoe krachtig de transport- en distributienetten moeten zijn. Als de afnemers een bepaald vermogen nodig hebben of de producenten een bepaald vermogen op het net moeten kunnen zetten, dan moeten de netten dat maximumvermogen kunnen transporteren. De tijd dat een bepaald vermogen door de netten gaat, geeft de hoeveelheid energie dat getransporteerd wordt. Vervolgens wordt de elektriciteit door de distributienetbeheerders regionaal of lokaal verdeeld over midden- of laagspanningslijnen. Middenspanningslijnen hebben een spanningsniveau tussen 400 V en 30 kv. Laagspanningslijnen hebben een spanningsniveau van 230 V of 400 V. Via de distributienetbeheerders krijgen gezinnen en bedrijven die geen grootverbruikers zijn, elektriciteit. Die wordt gekocht bij een leverancier. De distributie van elektriciteit naar gezinnen en bedrijven wordt in België verzorgd door intercommunales. Dat zijn samenwerkingsverbanden tussen verschillende gemeentes. Er zijn twee soorten intercommunales: zuivere en gemengde. Het kapitaal van gemengde intercommunales is in handen van gemeenten en een privé-bedrijf, terwijl de zuivere intercommunales alleen gemeenten hebben als aandeelhouder. Sinds de liberalisering van de elektriciteitsmarkt wordt de prijs in het algemeen vrij bepaald door het spel van vraag en aanbod. De prijs is sterk afhankelijk van de afnamekarakteristieken (dat zijn het volume, het spanningsniveau, het tijdstip van afname, ) en van de context op de markt (de verhouding tussen vraag en aanbod, het prijsniveau van de primaire energie, ). De prijs voor de levering aan eindafnemers omvat een vergoeding van de producent en leverancier, heffingen en kosten die door de overheid worden opgelegd en een netvergoeding. Het tarief dat Elia en de distributienetbeheerders aanrekenen voor het transport en de distributie van de elektrische stroom wordt vastgelegd door de CREG. Dat is de federale Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas. Op Vlaams niveau reguleert de VREG de elektriciteitsmarkt en de gasmarkt, maar niet de prijs. De VREG is de Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteitsen de Gasmarkt.

12 10 Onze bedrijven zijn dus, net zoals burgers, zeer sterk afhankelijk van elektriciteit. Dat geldt natuurlijk voor alle bedrijven in heel Europa, maar toch nog meer voor onze industrie. De concurrentiekracht van onze economie is dus voor een groot stuk afhankelijk van elektriciteit. En dus kunnen we er maar beter voor zorgen dat er twee dingen niet gebeuren: stroom die wegvalt en stroom die niet meer te betalen is. Stroompannes Omdat de veiligheid van de renners niet meer gegarandeerd was, hebben we de koers afgelast. 13 Aan het woord is wedstrijddirecteur Patrick Sercu van de Zesdaagse van Gent. De wielerbaan werd eind november 2005 plots in het duister gehuld, nadat een stroompanne een deel van Gent trof. Die panne was een van de twaalf pannes die de Gentse regio eind vorig jaar te verwerken kreeg. Die zorgden voor heel wat onaangename gevolgen: verkeer dat chaotisch verliep omdat de verkeerslichten uitvielen, mensen die uit liften bevrijd moesten worden, Of winkels die noodgedwongen de deuren moesten sluiten, zoals Joris Elegeert, eerste verkoper van een Gentse Colruyt, getuigt: Plots werd het donker in onze winkel. Voor de veiligheid van onze klanten moesten we dus wel de deuren sluiten. Bovendien lag ook het hele informaticasysteem plat. Afrekenen was dus niet langer mogelijk. Wel lieten we de aanwezige klanten nog hun inkopen doen. Elegeert voegt daaraan toe: Een paar uur vroeger dicht betekent een paar uur minder inkomsten. 14 Een voorbeeld van wat een stroomuitval betekent voor een energie-intensief bedrijf is wat er op zondag 9 april 2006 gebeurde bij chemiereus BASF. Na een defect viel op de hele site in Antwerpen de stroom uit. Josse Abrahams van BASF: Het incident veroorzaakte geen schade aan de installaties zelf, maar ze moeten eerst gecontroleerd worden voor ze weer kunnen worden opgestart. Van de 54 installaties op de site hangen er heel wat met elkaar samen, dus die controle kan een tijdje duren. Het heropstarten gebeurt ook niet zomaar met één druk op de knop, maar gebeurt geleidelijk aan. Een gedeelte van de installaties lag uiteindelijk vier dagen stil, wat volgens Jan Van Doorslaer van BASF een zaak van verschillende miljoenen euro was. 15 De stroom was nochtans maar even uitgevallen. Stroompannes moeten dus niet lang duren om grote economische schade te veroorzaken. Stroompannes bezorgen huishoudens veel overlast en voor de meeste bedrijven betekenen ze een aanzienlijke derving van inkomsten. Maar voor industriële bedrijven betekent een stroomuitval mogelijk een financiële ramp. Voor hen betekent het wegvallen van de stroom immers meer dan niet kunnen produceren tijdens de periode dat er geen stroom is. Machines die in volle productie plots zonder stroom vallen, kunnen meestal niet zomaar opnieuw opgestart worden. Ze moeten vaak eerst gereinigd worden (bijvoorbeeld omdat een smeltproces onderbroken is en het 13) Stroompanne legt ook Zesdaagse stil, De Standaard, 26 november ) Honderden gezinnen zonder stroom na ontploffing, De Standaard, 25 oktober ) Brand kost BASF miljoenen, De Standaard, 11 april 2006.

13 11 gestolde materiaal eerst verwijderd moet worden), de veiligheid moet gecontroleerd worden, Bovendien kan het uitvallen van een deel van de productieketen voor aanzienlijke problemen zorgen in de rest van de keten. Als een toeleverancier bijvoorbeeld geen autosturen meer kan maken omdat de stroom weggevallen is, zullen er bij de autofabriek ook geen afgewerkte wagens meer van de band rollen. Een volledige stroomuitval van het hoogspanningsnet veroorzaakt enorm veel kosten. Die worden voor België berekend op maar liefst 50 tot 128 miljoen euro per uur zonder elektriciteit. Als er een dag geen stroom is, betekent dat dus een kost van 1,2 tot meer dan 3 miljard euro. Met andere woorden: één dag zonder stroom kost ons 0,4% tot meer dan 1% van ons bruto binnenlands product! 16 Uit een studie van de VREG, de Vlaamse energieregulator, blijkt dat het in Vlaanderen goed meevalt met stroomonderbrekingen op het distributienet. Gemiddeld valt een Vlaamse stroomgebruiker één keer om de twee jaar zonder elektriciteit, en als de stroom uitvalt duurt dat gemiddeld 26 minuten. 17 Onderbrekingen zijn vaak het gevolg van graafwerkzaamheden waarbij elektriciteitskabels geraakt worden. Ook het onderhoud van de netten en de investeringen in die netten hebben een invloed op de frequentie en de duurtijd van stroomonderbrekingen. Daarom is het belangrijk dat er voldoende geïnvesteerd wordt in de elektriciteitsnetten. Anders bestaat het risico dat stroompannes meer zullen voorkomen door een veroudering van die netten (kabels, transformatoren, elektronica, ) en door de toenemende belasting. Een andere oorzaak van stroomonderbrekingen ligt in het internationale netwerk waarvan ons hoogspanningsnet deel uitmaakt. De verschillende stromen op dat internationale net zijn moeilijk te plannen. Elektriciteit volgt nu eenmaal de weg van de minste weerstand, en die weg verschilt vaker wel dan niet van wat er op voorhand gepland wordt. 18 Het gevolg daarvan is dat bepaalde hoogspanningslijnen op sommige momenten overbelast dreigen te worden, waardoor ze uitgeschakeld moeten worden of waardoor de stroom via andere lijnen gaat lopen. Die worden op hun beurt dan weer overbelast, zodat er een domino-effect dreigt. Zo n domino-effect vond plaats op maandag 27 oktober 2003 tussen zes uur en acht uur s avonds. 19 De windcentrales in het noorden van Duitsland leverden toen onvoorzien een pak meer vermogen aan het Duitse net. Dat vermogen werd afgeleid naar Nederland, waardoor er maar liefst meer dan MW vermogen meer dan gepland de grens Duitsland- Nederland overstak, en vervolgens de grenzen tussen Nederland en België, België en Frankrijk en Frankrijk en Duitsland (zie ook Figuur 1.3). 16) Bij optimistische schattingen van de kosten van black-outs wordt uitgegaan van de volgende formule: bbp/200 per dag. 17) SERTYN, P., Waarom het elektriciteitsnet niet met haken en ogen aaneenhangt, De Standaard, 25 februari ) Dit zijn de loop flows: de verschillen tussen de geplande uitwisseling van elektriciteit tussen landen en de uiteindelijke werkelijke stromen. 19) BELMANS, R., Status praesens and future developments of the electricity market in Europe, presentatie bij Voka op 7 november 2005.

14 12 Figuur 1.3. Onvoorziene stromen door teveel wind in Duitsland North South B Elia 2320 F 2283 NL 2384 TENNET 4327 D RWE 729 CENTREL PSE RTE A E 1492 CH ETRANS 92 APG REE 147 P REN 437 I GRTN ELES Bron: BELMANS, R., Status praesens and future developments of the electricity market in Europe, presentatie bij Voka op 7 november Deze onvoorziene stromen duwden het hoogspanningsnet in de Benelux tot tegen het randje van zijn kunnen, waardoor er op die maandagavond een groot risico op blackout bestond. Netten die overbelast worden, moeten immers uitgeschakeld worden om erger te voorkomen. Met andere woorden: zelfs een probleem in het noorden van Duitsland kan er op zeer korte tijd voor zorgen dat wij zonder elektriciteit vallen, met alle (financiële) gevolgen vandien. Naast stroomonderbrekingen speelt ook de kwaliteit van de stroom een belangrijke rol. Die kwaliteit heeft alles te maken met de spanning van de stroom op de transmissieen distributienetten. Die spanning moet zo constant mogelijk blijven. Heel wat apparatuur en machines 20 zijn immers zo fijn afgesteld dat een spanningsdip in het beste geval hun werking in gevaar brengt, en in het slechtste geval schade aanricht. Als een elektronische sturing van een industrieel productieproces uitvalt door een plotse spanningsdip, valt ook het productieproces stil. Ook in dat geval moet dat hele proces opnieuw opgestart worden, met enorme kosten tot gevolg. Daarbij komt dat het netbeheer moeilijker werd omdat er meer internationaal transport van elektriciteit is. Tegelijkertijd zorgt de toenemende populariteit van bijvoorbeeld warmtekrachtkoppeling en windenergie ervoor dat elektriciteit meer decentraal 20) In DIDDEN, M., Techno-Economic Analysis of Methods to Reduce Damage Due to Voltage Dips, KU Leuven, 2003 wordt gesteld dat vooral toerentalgeregelde aandrijvingen en computers gevoelig zijn voor spanningsdips, net zoals thyristorgestuurde gelijkstroommotoren, netgekoppelde inductiemotoren en contactoren.

15 13 wordt geproduceerd. Ook dat maakt het technisch moeilijker om de spanning op een constant niveau te houden. Stijgende elektriciteitsprijzen Elektriciteit is als grondstof voor de ondernemingen in België enorm belangrijk. De prijs van die elektriciteit weegt in de concurrentiekracht van onze bedrijven meer door dan in de economie van de ons omringende landen. Voor onze bedrijven is het dus van het grootste belang dat zij hun elektriciteit kunnen inkopen aan competitieve prijzen. Als ze hun elektriciteit duurder moeten betalen dan hun concurrenten in de buurlanden is dat een belangrijk concurrentienadeel. België mag dan een kleine speler zijn op de Europese elektriciteitsmarkt, er is geen enkel ander land waar de prijzen van die markt zo n grote invloed hebben op de economie. De prijs die de gebruikers (burgers én bedrijven) uiteindelijk betalen voor hun elektriciteit, is de optelsom van de basisprijs of commodity (de prijs voor de productie van elektriciteit), de prijzen voor transmissie en distributie, en daarbij nog eens de verschillende heffingen en kosten 21 opgeteld. In tabel 1.4 vergelijken we de elektriciteitsprijs van de gebruikers 22 in Vlaanderen met wat de gebruikers in enkele andere Europese landen betalen. In figuur 1.5 nemen we dezelfde cijfers op, maar dan grafisch voorgesteld. Tabel 1.4. Relatieve positie van de totale elektriciteitskost in Vlaanderen ten opzichte van Frankrijk, Duitsland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Vlaanderen=100. Cijfers van 2004, met Elia-heffing maar zonder CO 2 -kosten. GWh VL FR D NL VK ,1 100,5 91, ,8 89,9 96, ,7 104,2 93,5 105,8 >41 (63-70 kv) ,4 100,7 107,8 129,8 >41 (150 kv) ,9 88,9 114,3 132,5 Bron: VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari ) Federale heffingen: bijdragen voor CREG, OCMW, Kyoto-Fonds en nucleair passief, toeslag voor beschermde klanten. Regionale heffing: gebruik openbaar domein. Regionale openbare dienstverplichting: REG. Financiering van lokale overheden: Elia-heffing. 22) 0-1 GWh: huishoudens en kleine dienstenbedrijven, zoals bijvoorbeeld een kleine supermarkt GWh: kleine productiebedrijven en grote dienstenbedrijven, zoals bijvoorbeeld een hypermarkt GWh: grotere productiebedrijven. >41 GWh (63-70 kv): grote bedrijven, bijvoorbeeld uit de verwerkende nijverheid. >41 GWh (150 kv): energie-intensieve bedrijven, bijvoorbeeld uit de basischemie of de staalsector.

16 14 Uit deze vergelijking blijkt dat huishoudens en kleine dienstenbedrijven met een verbruik tot 1 GWh per jaar in Vlaanderen meer betalen dan in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, minder dan in Duitsland en ongeveer evenveel als in Nederland. Kleine productiebedrijven en grote dienstenbedrijven met een verbruik van 1 tot 16 GWh betalen in Vlaanderen meer dan in alle andere landen. Grotere productiebedrijven met een verbruik van 16 tot 41 GWh betalen bij ons dan weer meer dan in Frankrijk en Nederland, maar wel minder dan in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Zeker belangrijk is dat grote gebruikers met een afname van meer dan 41 GWh in Vlaanderen aanzienlijk meer betalen dan in Frankrijk (63-70 en 150 kv) en Duitsland (150 kv), maar wel minder dan in Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Die grote gebruikers zijn de energie-intensieve bedrijven, die cruciaal zijn voor onze economie. Het feit dat zij meer moeten betalen voor elektriciteit dan hun rechtstreekse concurrenten in Frankrijk en Duitsland zet onze competitiviteit tegenover die landen onder druk. Figuur 1.5. Relatieve positie van de totale elektriciteitskost in Vlaanderen ten opzichte van Frankrijk, Duitsland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Vlaanderen=100. Cijfers van 2004, met Elia-heffing maar zonder CO 2 -kosten VL FR D NL VK GWh 1-16 GWh GWh >41 GWh (63-70 kv) >41 GWh (150 kv) Bron: VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari 2005.

17 15 Vraag is natuurlijk wat deze verschillen veroorzaakt: de basisprijs, de distributie en transmissie, of de heffingen. In tabel 1.6 bekijken we eerst de basisprijs. Tabel 1.6. Relatieve positie van de basisprijs in Vlaanderen ten opzichte van Frankrijk, Duitsland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Vlaanderen=100. Cijfers van GWh VL FR D NL VK ,5 95, ,4 74,7 98,1 104, ,8 108,1 117 >41 (63-70 kv) ,6 115,6 130,8 >41 (150 kv) ,6 88,7 123,3 130,9 Bron: VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari Wat onmiddellijk opvalt, is dat de basisprijzen in Nederland en het Verenigd Koninkrijk voor zowat alle gebruikers hoger liggen dan de prijzen in Vlaanderen. In Vlaanderen liggen de prijzen over de hele lijn hoger dan die in Duitsland en Frankrijk. 23 Dat komt vooral omdat Nederland en het Verenigd Koninkrijk respectievelijk 95% en 74% van hun elektriciteit produceren met klassieke thermische centrales, vooral op gas. 24 Die productiemethode is door de hoge gasprijzen duurder dan kernenergie, steenkoolcentrales en hydro-elektriciteit, die vooral in Frankrijk (80% kernenergie en 15% hydro) en in mindere mate ook in Duitsland (28% kernenergie, 30% steenkoolcentrales en 20% hydro) gebruikt worden om stroom te produceren. De Franse en Duitse markt zijn bovendien fysiek sterk met elkaar verbonden, en richten zich voor de bepaling van hun basisprijzen sterk op elkaar. Vlaanderen bevindt zich zowel qua basisprijzen als qua aandelen van kernenergie (56%) en klassieke thermische centrales (41%) in het midden. Als we kijken naar de prijszetting van de base load 25 in 2004 voor levering in 2005, zien we overigens dezelfde relatieve volgorde tussen deze landen: Frankrijk (88,1), Duitsland (91,1), België (103,1), Nederland (107,2) en het Verenigd Koninkrijk (110,5). 26 De cijfers uit deze vergelijkende studie 23) De prijzen zijn van de tweede helft van ) VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari ) De base load is de minimum hoeveelheid beschikbare elektriciteit die geleverd wordt of nodig is gedurende een bepaalde periode. Het is dus de hoeveelheid elektriciteit die er 365 dagen per jaar minimaal nodig is of het vermogen dat minimaal vereist is. (Bron: Oil/Resources/Glossaries/) 26) Het gemiddelde is 100. Cijfers uit VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari 2005.

18 16 zijn overigens van Sinds begin 2005 groeien de groothandelsprijzen van de baseload op de Belgische, Nederlandse, Franse en Duitse markt naar elkaar toe. Dat is een gevolg van de beginnende marktwerking, de hogere uitwisselingscapaciteit op de grens tussen België en Frankrijk en de dalende reservecapaciteit in Europa. De prijzen op de Europese elektriciteitsbeurzen zijn bovendien sterk gestegen sinds Dat is vooral het gevolg van de hogere olie- en de daaraan gekoppelde aardgasprijzen. Maar ook de geleidelijke vermindering van de beschikbare reservecapaciteit in de productie heeft hierop een stijgende invloed. Uit figuur met op de X-as een tijdslijn en op de Y-as de elektriciteitsprijzen per MWh - valt de invloed van de olie- en gasprijs op de elektriciteitsprijs alvast duidelijk af te lezen: vanaf januari 2005 zijn de elektriciteitsprijzen aanzienlijk beginnen stijgen. Figuur 1.7. Invloed van de olie- en gasprijs op de elektriciteitsprijs Prijs/ MWh Gas 2S ceur/therm Elektriciteitsprijs 2S EUR/MWh Olie 12M EUR/bbl jan jan jan jan 06 Bron: FORTIS, Fortis Carbon Banking, Daarnaast hebben ook de verhandelbare CO 2 -emissierechten een invloed op de elektriciteitsprijzen. Europa heeft begin 2005 zo n systeem van verhandelbare emissierechten ingevoerd. Bedrijven die (al dan niet verplicht) aan het systeem deelnemen krijgen een aantal emissierechten toegewezen. Elk jaar moeten ze naargelang hun CO 2 -uitstoot emissierechten inleveren. Wie rechten over heeft, kan die op de emissierechtenmarkt verkopen aan wie er te weinig heeft. Daardoor hebben de CO 2 -emissies een marktwaarde gekregen. Die (onvoorspelbare en sterk fluctuerende) marktwaarde heeft een invloed op de elektriciteitsprijzen, omdat

19 17 elektriciteitscentrales die werken op fossiele brandstoffen (zoals steenkool en gas) CO 2 uitstoten. De gelijklopende evolutie van de groothandelsprijs voor elektriciteit en de CO 2 -marktprijs is duidelijk te zien op figuur 1.8. Figuur 1.8. Evolutie van de elektriciteits- en CO 2 -prijs (in euro/mwh) D B NL FR CO apr apr apr mei 06 Bron: FORTIS, Fortis Carbon Banking, De daling van de prijzen van de emissierechten in april en mei 2006 had een duidelijk neerwaarts effect op de groothandelsprijzen voor elektriciteit. De markt reageert op een economisch correcte wijze. De daling van de marktprijs van CO 2 met 16,5 /ton heeft een theoretische impact op de elektriciteitsprijs van ongeveer 6 tot 10 /MWh. Voor Nederland en België stellen we een daling met ongeveer 8 /MWh vast, wat perfect binnen de verwachtingen ligt. Voor Duitsland - dat voornamelijk kolengestookte centrales heeft - verwachten we een effect van ongeveer 13 /MWh. Ook dat valt opnieuw vrij goed samen met de waarneming (12 /MWh). Door de koppeling tussen Duitsland en Frankrijk volgt de Franse markt dezelfde beweging. Dit ondanks het feit dat elektriciteit er voor het overgrote deel met nucleaire centrales wordt geproduceerd. Wat de elektriciteitssector betreft, werden er onvoldoende emissierechten toegekend om de emissies te dekken. De overgang van een gereguleerde elektriciteitsmarkt naar een vrije markt verloopt bovendien minder vlot dan gedacht (zie ook onder Naar een Europese elektriciteitsmarkt). Bovendien werkt de markt van CO 2 - emissierechten nog onvoldoende. Ondanks het feit dat de aan de elektriciteitssector toegewezen emissierechten gratis werden toegekend, houden de elektriciteitsprijzen toch rekening met de marktprijs van de emissierechten. Deze zogenaamde windfall profits worden ook door de Europese Commissie erkend. De mogelijke oplossingen vragen echter een aanpassing van de (moeizaam tot stand gekomen) richtlijn rond

20 18 emissiehandel, het uitsluiten van de elektriciteitssector uit het toepassingsgebied van die richtlijn of fiscale correctiemaatregelen. De prijzen van transmissie en distributie geven een ander beeld (zie tabel 1.9): Frankrijk blijft goedkoper dan Vlaanderen, behalve voor de afnemers van meer dan 41 GWh op een spanning van kv. Duitsland is over de hele lijn duurder. Nederland en het Verenigd Koninkrijk zijn goedkoper voor de kleinverbruikers, maar duurder voor de grootverbruikers. Tabel 1.9. Relatieve positie van de kost van transmissie en distributie in Vlaanderen ten opzichte van Frankrijk, Duitsland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Vlaanderen=100. Cijfers van GWh VL FR D NL VK ,3 99,4 92, ,1 115,4 81,0 98, ,5 89,3 104,8 >41 (63-70 kv) ,8 >41 (150 kv) ,8 124,8 167 Bron: VLAAMSE GEMEENSCHAP, Vergelijkende studie van de industriële gebruikerskosten voor elektriciteit in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afd. Natuurlijke Rijkdommen en Energie, januari Omdat er een steeds grotere fysische koppeling is tussen de markten, groeien de elektriciteitsprijzen op de verschillende beurzen naar elkaar toe. Hierdoor zit er op de basisprijzen minder verschil dan vroeger. Het prijsverschil in de totaalprijs van elektriciteit in de verschillende landen wordt dus meer en meer bepaald door bijvoorbeeld de heffingen van de overheid (zie tabel 1.10). Bij die heffingen en kosten valt het zeer sterk op dat alle landen voor de kleinverbruikers duurder zijn dan Vlaanderen. Nederland en het Verenigd Koninkrijk rekenen wel aanzienlijk minder heffingen en kosten aan voor de grote afnemers. Voor de zeer grote afnemers (de energie-intensieve bedrijven) zijn de verschillen tussen Vlaanderen en alle andere landen groot en rekent Vlaanderen de meeste heffingen en kosten aan. Dat komt omdat de heffingen in alle andere landen degressief zijn. In Frankrijk en Nederland worden de heffingen voor de grootste gebruikers zelfs geplafonneerd. In Vlaanderen gebeurt dit onvoldoende. Dit heeft een belangrijke impact op de competitiviteit van onze bedrijven, en zeker op die van onze energie-intensieve industrie.