Inhoud. Woord vooraf 15

Transcriptie

1 Inhoud Woord vooraf 15 1 Taalverandering en de geschiedenis van het Nederlands 1.1 Talen veranderen Verandering op verschillende taalniveaus Illustratie Taalverandering en taalwetenschap Interne en externe taalgeschiedenis Korte begripsbepaling van het Nederlands Geschiedenis van het Nederlands: een verantwoording 23 2 Taalverandering als probleem voor de taalwetenschap 2.1 Het klanksysteem Klankverandering Spelling Morfologische veranderingen Syntactische verandering Lexicale verandering: ontlening Betekenisverandering De gevolgen van taalverandering op de verschillende niveaus Het waarom van taalverandering Het proces van taalverandering 43

2 3 De vroegste nevelen: vóór het begin van het Nederlands 3.1 Het Nederlands in Europese context De talen van Europa Het Imperium Romanum in West-Europa: confrontatie met de Kelten Keltische invloed in Germaanse streken? De Romeinen en Germania De gevolgen van de ineenstorting van het Romeinse Rijk De Franken en het ontstaan van het Frans Taalcontact en taalverandering De oudst bewaarde Germaanse taal: de taal van de Goten De Gotische bijbelvertaling 63 ; 3.11 Gotische teksten Kenmerken van het Gotisch: naamvallen, Substantieven, lidwoorden en adjectieven Persoonlijke voornaamwoorden: drie getalsonderscheidingen Sterke en zwakke werkwoorden 71' 3.16 De synthetische kenmerken van het werkwoord Van synthetisch naar analytisch: het passief Het Gotisch en de andere Germaanse talen Verdere ontwikkelingen 77 4 De eerste Nederlandse teksten en hun context 4.1 De positie van de Nederlanden tot in de Karolingische periode Het Vulgair-Latijn en de volkstalen De oudste West-Germaanse teksten: enkele voorbeelden Diversiteit binnen het continentaal West-Germaans: de Hoogduitse klankverschuiving Grenzen van de Hoogduitse klankverschuiving 87

3 4.6 Achtergrond van de Hoogduitse klankverschuiving Een andere tegenstelling: kustverschijnselen Waar begint het Nederlands? Grenzen van het Oudnederlands Oudnederlandse tekstvoorbeelden Oudnederlandse klankwetten Morfologische kenmerken van het Oudnederlands Syntactische kenmerken van het Oudnederlands Van Oudnederlands naar Middelnederlands: de voor de West-Germaanse talen gebruikelijke periodisering 99 5 De verscheidenheid van het Middelnederlands 5.1 De'Nederlanden'in de middeleeuwen Het Latijn en de volkstaal: interferentieverschijnselen Taalcontact: Franse invloed in de Nederlanden Middelnederlandse bronnen De diversiteit van het Middelnederlands Het Limburgs Het oostelijk taalgebruik Het Vlaams Het Brabants Het Hollands Problemen rond de lokalisering van teksten De basis voor de dialectonderscheidingen Verdere ontwikkelingen Drie eeuwen interne taalgeschiedenis 6.1 Spelling en reconstructie van de uitspraak Een fonetische en weinig systematische spelling Klankverandering en morfologie Het Middelnederlandse naamvalssysteem De verbuiging van substantieven, adjectieven en

4 lidwoorden Die als lidwoord, aanwijzend voornaamwoord en relativum Meervoudsvorming Persoonlijke voornaamwoorden De syntactische functie van naamvallen en de ontwikkeling naar nominale deflexie Het werkwoord De vervoeging van zwakke en sterke werkwoorden Het gebruik van de modi Infinitief, praeteritum en voltooid deelwoord De onderscheiding in klassen bij de sterke werkwoorden Onregelmatige werkwoorden Woordvolgorde in de nominale groep Ontwikkelingen in analytischerichting:de werkwoordelijke groep Het ontstaan van de voltooide tijden Variatie bij het passief Agens, pseudopassief en onpersoonlijke constructies Woordvolgorde in de zin: hoofdzin tegenover bijzin Inversie Andere woordvolgordepatronen Woordvolgorde: samenvattend Negatie Indelingen in het lexicon De vroegste ontleningen aan het Latijn Christelijke invloed Ontleningen aan het Frans Precieze herkomst en datering van ontleningen Andere vormen van ontlening Samenvattend: opmerkingen over lexicale veranderingen 176

5 7 Van middeleeuwen naar nieuwe tijd: de 16e eeuw 7.1 De volkstaal in de middeleeuwen: onderwijs en grammatica Geobserveerde verschillen tussen het Latijn en de volkstaal Verschillende vormen van onderwijs 181 IA De veranderende positie van de volkstalen Politieke verschuivingen in de Nederlanden Verheerlijking van het Nederlands De voortreffelijke eigenschappen van het Nederlands Opbouw van het Nederlands Zuivering van het Nederlands Samenvattend: naar een standaardtaal De Nederlandse taal in opbouw 8.1 Dialectverscheidenheid in de 17e eeuw Pogingen tot een algemene taal en de rol van de oostelijke dialecten De status van de zuidelijke dialecten Het Brabants en het Hollands Verschillende kenmerken en de standaardtaal Dialectgebonden variatie mijn/mij De verkleinwoorden in de verschillende dialecten De beoordeling van de e-apocope De variatie sich tegenover hemlhaer: een gemotiveerde keus Een voorbeeld van verouderde woorden De tweeledige negatie: een logisch argument Samenvattend: taalbeschouwing, taalfeiten en het ontstaan van taainormen De tweede fase: autoriteiten bij de verdere verbreiding van de standaardtaal Taaizuivering en de praktijk van het taalgebruik Kenmerken van gesproken taal 226

6 10 Drie eeuwen Nieuwnederlands 10.1 Algemene opmerkingen Spelling en enkele klankverschijnselen Diftongering Taalopbouw en het diftongeringsresultaat Hollandse expansie Morfologische verschijnselen Ontwikkelingen bij de aanspreekvormen Latinistische constructies: de relatieve aansluiting Participiumconstructies Infinitiefconstructies, in het bijzonder de ACI Samentrekking Zinsvervlechting Enkele slotopmerkingen over syntactische verschijnselen T evinaie nnwwelir pen ''Sfl 8.16 Sociale verschillen in het taalgebruik en het onderscheid beschaafd - onbeschaafd Andere talen in verschillende gebruikscontexten Reglementering en ratio 9.1 De historische context De verdere opbouw van de taal: taaireglementering en normen Illustraties van regelgeving Taaistudie en rationalisme Aandacht voor spelling De bezorgdheid om het geslacht Andere geluiden: Hilarides en Ten Kate Taalvariëteiten: Ten Kate en Séwel De invloed van taaireglementering op het taalgebruik: geschreven en gesproken taal Voorbeelden van 18e-eeuws Nederlands De invloed van het Frans 254

7 10.15 Verschillende bronnen Tussen schrijftaal en spreektaal (19e, 20e eeuw) 11.1 Voortschrijdende standaardisering Schrijftaal en spreektaal De consolidatie van de schrijftaal De'Siegenbeekse'spelling De schrijftaalgrammatica: Weiland De geslachten Karakteristiek van de 19e-eeuwse schrijftaal Het bereik van de schrijftaal Kritiek op de schrijftaal: de taalkundigen Kritiek op de schrijftaal: de letterkundigen Hardnekkigheid van de schrijftaal De stijlvernieuwer Multatuli Een vermakelijke spraakkunst Matthias de Vries Het Woordenboek De spelling-de Vries en Te Winkel De grondregels van de spelling De spelling van de bastaardwoorden De Beweging van Tachtig; Taal en Letteren Kollewijn en de schrijftaalvereenvoudiging De bestrijding van de Kollewijnianen Grammatica in de 20e eeuw Woordenboeken in de 20e eeuw Voortgezette discussie over de spellinghervorming De spellinghervorming Nieuwe voorstellen De terugdringing van de schrijftaal: theorie en praktijk De overwinning van de standaardtaal in Nederland 12.1 De gesproken standaardtaal De verbreiding van het Standaardnederlands 344

8 14 Taalverandering in de 19e en 20e eeuw 14.1 Veranderineei 1 in He diaierten 4? ' 12.3 Het verbeterde onderwijs 345 YIA Verkeer, migratie, beroepsstructuur De overwinning van de standaardtaal 348 : 12.6 Regionale variëteiten van de standaardtaal 349 Yl.l Een nieuwe vorm van dialect De overlevingskansen van het oude dialect Van dialect naar sociolect ( 1 ) Van dialect naar sociolect (2) De hardnekkigheid van de sociolecten Etnische variëteiten Groepstalen Veranderingen in de standaardtaalnorm De positie van het Nederlands in de wereld De strijd voor en om het Nederlands in Vlaanderen Opmerking vooraf Het Nederlands in Vlaanderen in de 17e en 18e eeuw De bedreiging van het Nederlands De geboorte van de Vlaamse Beweging De Vlaamse Beweging in politiek vaarwater Welk Nederlands in Vlaanderen? Het West-Vlaamse taalparticularisme Vlaanderen tweetalig Vlaanderen eentalig De federale oplossing Het probleem Brussel De Vlaamse Beweging in Brussel De positie van het Nederlands in Brussel Frans-Vlaanderen De verbreiding van de standaardtaal Vlaamse elementen in de standaardtaal Voortgaande standaardisering 407

9 14.2 De veranderingen in de standaardtaal Veranderingen in de uitspraak Morfologische veranderingen De voornaamwoordelijke aanduiding Het gebruik van de aanspreekvormen Syntactische veranderingen Lexicale veranderingen Nieuwe manieren van naamgeving en woordvorming Ontleningen Het Nederlands in de 21e eeuw 15.1 Dialect en standaardtaal Poldernederlands, informalisering De Vlaamse 'tussentaal' Jongerentaal, taal van de moderne media Veranderingen in de standaardtaal De positie van het Nederlands 439 Bibliografische aantekeningen 441 Registers Personen- en titelregister 471 Zakenregister 482