Agressie: definitie en prevalentie

Transcriptie

1 Agressie: definitie en prevalentie. Inleiding 2.2 Definitie 2.3 Agressie, geweld en delinquentie 3.4 Wanneer is agressie een probleem? 3.5 Hoe vaak komt agressie voor? 4.6 Verschillen tussen jongens en meisjes 6

2 2 Hoofdstuk Agressie: definitie en prevalentie. Inleiding Over de vraag wat we precies onder agressie moeten verstaan, lopen de meningen flink uiteen. De een noemt een kind al agressief als het brutaal antwoord geeft, terwijl een ander pas aan agressie denkt als een kind een ander heeft geslagen. Wat in de ogen van de een agressief gedrag is, is naar de mening van de ander assertief gedrag. Bij assertief gedrag moeten we vooral denken aan uitingen en gedragingen waarmee je voor jezelf opkomt en laat merken dat je niet over je laat lopen. Agressief gedrag wordt meer gezien als gedrag waarbij een ander fysieke of psychische schade wordt toegebracht. Maar hoe zit het dan met gedragingen als zelfverweer, waarbij de ander toch ook klappen oploopt? Kortom, wat verstaan we onder agressie? In dit hoofdstuk staan we verder stil bij de vraag in welke mate agressie voorkomt en of jongens en meisjes even agressief zijn. Tevens gaan we in op de belangrijkste vormen van agressie en laten we zien dat de ene vorm niet de andere is..2 Definitie In de omvangrijke literatuur die er de laatste decennia over agressie is verschenen, komt steeds naar voren dat het gaat om gedrag waarbij de ander schade wordt toegebracht. Agressieve handelingen zijn er legio, variërend van fysieke agressie, zoals slaan, schoppen en stompen, tot psychische vormen, zoals bedreigen, pesten en uitschelden. Maar ook het vernielen van andermans spullen wordt gezien als agressie, terwijl sinds kort kwaadspreken over een ander eveneens als een vorm van agressie wordt opgevat. Kenmerkend voor agressief gedrag is verder dat bepaalde regels worden overschreden. Dat kunnen formele regels zijn, zoals een ander niet mishandelen en de bezittingen van anderen niet kapot maken, maar ook informele regels, zoals respect hebben voor en rekening houden met elkaar. Ook als iemand niet de bedoeling heeft om de ander schade toe te brengen, maar dit wel doet met zijn gedrag, is er sprake van agressie. Het is dus zo, dat iemands gedrag ook agressief kan zijn hoewel het niet de bedoeling was om de ander leed toe te brengen. Wij definiëren agressie als gedrag dat al of niet opzettelijk bij de ander immateriële en/of materiële schade veroorzaakt, waarbij formele en/of informele regels worden geschonden. In veel omschrijvingen van het begrip agressie komen de concrete gedragingen voor die in het kader genoemd worden. Hoe meer van deze kenmerken zijn terug te vinden bij het kind, hoe eerder men kan spreken van agressie. Kenmerken van een agressieve jeugdige 5 brengt anderen letsel toe; 5 vecht veel; 5 scheldt anderen uit; 5 is driftig; 5 pest anderen; 5 bedreigt en intimideert anderen; 5 is gemeen voor anderen.

3 3.4 Wanneer is agressie een probleem?.3 Agressie, geweld en delinquentie Om het begrip agressie te verhelderen is het zinvol stil te staan bij twee verschijnselen die nauw met agressie zijn verbonden. De woorden agressie, geweld en delinquentie worden vaak door elkaar gebruikt. Dat is begrijpelijk want er is veel overlapping en de begrippen liggen in elkaars verlengde. Toch is er wel degelijk een onderscheid te maken. z Agressie versus geweld Er is sprake van geweld als het gaat om zeer ernstige vormen van fysieke agressie. In dat geval wordt bijvoorbeeld gedacht aan het toebrengen van ernstig lichamelijk letsel en het molesteren van iemand. In de psychologie wordt dat onderscheid meestal niet gemaakt en wordt consequent van agressie gesproken. Ook wij beschouwen geweld als een vorm van agressie, zij het als uitzonderlijk ernstige en heftige agressie. Wij menen dat geweld dezelfde achterliggende mechanismen heeft als agressie. z Agressie versus delinquentie Strikt genomen is delinquent gedrag het overschrijden van de regels van de wet. Zo zijn winkeldiefstal, zwartrijden, brandstichting, beroving en andere vergelijkbare gedragingen te beschouwen als vormen van delinquentie. Omdat bepaalde vormen van fysieke agressie, bijvoorbeeld mishandeling, ook onder de definitie van delinquentie vallen, ligt verwarring voor de hand. Toch is er een onderscheid tussen agressie en delinquentie. In veel delinquent gedrag kan men weliswaar ook agressie bespeuren, maar lang niet iedere brandstichter, rover of dief is ook agressief. Er zijn ook zeer onderkoelde inbrekers en dieven. Omgekeerd geldt dat verreweg de meeste agressieve kinderen en jongeren de wet niet hebben overtreden. Ja, zij hebben de ongeschreven regels (respect voor elkaar) overschreden, maar niet de formele wet. Deze jeugdigen zijn dus geen delinquenten. In een uitgebreid empirisch onderzoek onder agressieve en delinquente jeugdigen in de jeugdzorg bleken agressieve en delinquente jongeren op meerdere gedragskenmerken significant van elkaar te verschillen (Van der Ploeg, 2005). Zie hierover ook 7 H Wanneer is agressie een probleem? Men kan zich afvragen of we een kind dat zich een keer agressief gedraagt door een ander een duw of een klap te geven al meteen agressief kunnen noemen? Wanneer is agressie echt een probleem? Aan de hand van de volgende criteria is te bepalen wanneer problemen zoals angst en agressie zijn te beschouwen als verschijnselen die meer aandacht en zorg vragen (Van der Ploeg, 20). z Hoe vaak doet het zich voor? Het maakt veel uit of het gaat om een eenmalige uitbarsting van agressie of dat dergelijke explosies vaak voorkomen. Zo is het heel begrijpelijk dat een kind een keer agressief uitvalt als het zich bedreigd voelt, zoals het ook invoelbaar is dat een kind agressief reageert als

4 4 Hoofdstuk Agressie: definitie en prevalentie zijn speelgoed wordt afgepakt. Het gaat dan om agressieve reacties die in het licht van de omstandigheden goed zijn te plaatsen. Het wordt echter een probleem als het kind bij het minste of geringste agressief uitvalt, herhaaldelijk ruzie maakt, kinderen slaat en uitscheldt. Als de agressie zich niet beperkt tot een enkel incident, maar geregeld (wekelijks tot maandelijks) voorkomt, is er reden tot zorg. z Hoe lang duurt het? Agressie kan van korte, maar ook van lange duur zijn. In het eerste geval zal het kind zich even laten gaan in zijn agressie en kort daarna weer overgaan tot de orde van de dag. Het is korte tijd agressief, maar blijft het niet. In het tweede geval blijft het agressieve gedrag aanhouden, ook als er geen enkele reden meer is om agressief te zijn. Het kind blijft steken in zijn agressie en ziet geen kans om zijn boosheid opzij te zetten. Kinderen die lang achtereen agressief blijven, vormen een probleem. z Wat is de omvang? De agressie kan zich beperken tot een bepaalde locatie of situatie. Zo zijn er kinderen die zich thuis agressief gedragen maar buitenshuis (op school, op clubs, bij vrienden) geen agressie te zien geven. Het kan echter ook voorkomen dat kinderen alleen op school agressief zijn en thuis niet. Meestal hangt dat samen met de situatie. Als het kind de school als bedreigend ervaart, kan het daarop agressief reageren, terwijl het zich thuis veilig voelt en daar geen blijk geeft van agressie. Omgekeerd kan het kind zich op school op zijn gemak voelen, terwijl het zich thuis onveilig voelt omdat er bijvoorbeeld veel ruzie wordt gemaakt. Wanneer het kind zich echter overal agressief gedraagt ongeacht de situatie en de locatie, is er een probleem. Zeker ook als blijkt dat het kind uiteenlopende vormen van agressie te zien geeft. z Wat zijn de gevolgen? Om te bepalen of agressie echt een probleem is, moeten ook de gevolgen van het gedrag nader worden bekeken. Agressie kan andere kinderen heel weinig maar ook erg veel schade berokkenen. Een kind dat gefrustreerd is omdat het moet ophouden met spelen omdat het etenstijd is, kan tegen zijn ouders agressief uit zijn slof schieten. Zo zijn er ook situaties met leeftijdgenoten denkbaar waarin een kind een keer onbeheerst en agressief uitvalt. Meestal leidt dat niet tot verstoorde relaties met ouders of leeftijdgenoten. Maar als het kind herhaaldelijk agressief reageert, tast dat de relatie met ouders en leeftijdgenoten op den duur aan. Ook als het kind met zijn agressieve gedrag andere kinderen letterlijk (slaan) of figuurlijk (schelden) pijn doet, heeft dat tot gevolg dat andere kinderen op den duur niet meer met dat kind willen spelen. Dit agressieve kind vormt een probleem..5 Hoe vaak komt agressie voor? Over de mate waarin agressie bij kinderen en jongeren voorkomt, bestaan wel talrijke studies die een gemeenschappelijke trend weergeven, maar een exact prevalentiecijfer is niet te geven, zoals dat trouwens met heel veel probleemgedragingen het geval is. Agressie kan namelijk op verschillende manieren worden bepaald.

5 .5 Hoe vaak komt agressie voor? 5. Tabel. Prevalentie van fysieke agressie onder schoolgaande jeugdigen. leeftijd 4- jaar 2-8 jaar totale groep jongens meisjes jongens meisjes matige agressie 9,4%,7%,6% 4,% 6,6% veel agressie 2 2,8% < % 6,9%,6% 2,7% totaal 6,%,4% 7,9% 2,9% 4,7% Vertoont maandelijks tot wekelijks fysieke agressie. 2 Vertoont wekelijks tot dagelijks fysieke agressie. In de eerste plaats kan de onderzoeker gebruikmaken van observaties maar ook van verschillende vragenlijsten. In de tweede plaats kunnen deze observaties betrekking hebben op verschillende situaties zoals buiten spelen, de omgang met klasgenoten, maar ook de ouder-kindinteracties. In de derde plaats kan de onderzoeker gebruikmaken van verschillende bronnen. Zo kunnen beide ouders worden benaderd of alleen de moeder, maar ook de leerkracht of de groepsleidster. In de vierde plaats kan de prevalentie van agressie verschillen omdat de onderzoekers niet altijd uitgaan van hetzelfde aantal agressieve handelingen begaan in dezelfde periode. De één beperkt zich tot drie en de ander tot tien mogelijke agressieve handelingen, terwijl de één twee weken en de ander een half jaar aanhoudt als termijn waarin de agressieve handelingen kunnen voorkomen. En ten slotte kan het onderzoek betrekking hebben op verschillende vormen van agressie zoals fysieke agressie (slaan, schoppen) en verbale agressie (pesten, bedreigen). Voor meer zicht op het optreden van agressie zijn we vooral aangewezen op afzonderlijke onderzoeken. Een goed beeld van het optreden van fysieke agressie (vechten, schoppen, slaan) bij jongens en meisjes van 4 tot 8 jaar vinden we bij Scholte en Van der Ploeg (2006) (zie. tabel. ). Zij stelden het volgende vast in een representatieve steekproef van de schoolpopulatie in Nederland. Deze uitkomsten laten zien dat ongeveer 5% van de leerlingen in Nederland reden tot zorg geeft vanwege hun fysieke agressieve gedragingen. Verder wijzen we op het onderzoek van het Amerikaanse NICHD (National Institute of Child Health and Human Development, 2005) waarin blijkt dat bij kinderen van twee tot acht jaar 5% tamelijk fysiek agressief is en 3% heel erg. Ten slotte wijzen we op het internationale onderzoek van Currie, Roberts, Morgan, Smith, Sandal en Rasmussen (2004). In deze rapportage met betrekking tot jongens en meisjes van -5 jaar is vastgesteld dat 5% van de jongens en ruim 4% van de meisjes fysiek agressief is. Op grond van deze en andere prevalentie-onderzoeken lijkt voorshands de conclusie gewettigd dat 3 tot 0% van de jeugdigen zo veel agressie vertoont, dat er reden is tot zorg. Het betreft hier vooral jongens. Bij meisjes doen zich met betrekking tot fysieke agressie aanzienlijk minder problemen voor.

6 6 Hoofdstuk Agressie: definitie en prevalentie Agressieve kinderen veranderen niet van de ene op de andere dag in niet-agressieve kinderen. Agressie is een persoonlijkheidskenmerk dat door de jaren heen tamelijk stabiel is. Meerdere onderzoeken laten zien dat wie op jonge leeftijd agressief is een grote kans heeft dat op latere leeftijd nog steeds te zijn. Met deze aantekening dat de relatie tussen agressie en leeftijd op latere leeftijd steeds minder sterk wordt. Dat betekent dat gemiddeld genomen jeugdigen met het ouder worden minder agressief worden..6 Verschillen tussen jongens en meisjes Jongens zijn in het algemeen agressiever dan meisjes. Dat mag nauwelijks opvallend worden genoemd, omdat jongens als het om probleemgedragingen gaat vrijwel altijd in de meerderheid zijn. Of het nu zwervende jongeren zijn of kinderen met gedragsproblemen, de meisjes hebben altijd een kleiner aandeel gehad, vooral in ernstiger probleemgedrag. De laatste jaren is er weliswaar sprake van een toename, maar het aandeel meisjes is nog steeds beperkt. Zo is van alle jeugdigen die met de politie in aanraking komen niet meer dan 6% meisjes. Maar ook wanneer we ons beperken tot het uiten van agressie, dan blijkt het aantal agressieve jongens driemaal groter dan het aantal agressieve meisjes (Scholte & Van der Ploeg, 2006). Jongens bedienen zich in het algemeen ook meer van andere vormen van agressie. Zo blijkt dat jongens vooral meer openlijke en fysieke agressie te zien geven en dat bij meisjes meer sprake is van bedekte en indirecte agressie. Agressie uit zich bij meisjes vaak door het in een kwaad daglicht stellen van de ander of door te stoken in de relaties van de ander. Dat kan inhouden roddelen over een ander, een ander negeren of afwijzen, of het verspreiden van valse geruchten. Hier spreekt men ook wel van relationele agressie. Deze agressie is erop gericht de positie van de ander te ondermijnen. Deze laatste vorm van agressie past in de ogen van de samenleving ook meer bij meisjes, terwijl fysieke agressie meer wordt verwacht bij jongens. Meisjes maken overigens niet alleen maar gebruik van relationele agressie. Het voorgaande laat zien dat verschil in agressie tussen jongens en meisjes sterk samenhangt met de aard van de agressie. Ook de leeftijd doet ertoe. De verschillen in agressie tussen jongens en meisjes worden groter bij het ouder worden. Op de basisschool zijn de verschillen in agressie beduidend kleiner dan in het voortgezet onderwijs. Waar komen die sekseverschillen vandaan? Er bestaan ruwweg drie theorieën die duidelijk maken waarom jongens agressiever zijn dan meisjes en waarom meisjes hun agressie anders uiten dan jongens. In de eerste plaats is sprake van een evolutionaire verklaring. Hierbij gaat men uit van de hypothese dat de mens zich eeuwenlang via agressie heeft moeten handhaven. Dat betrof dan vooral de man, die daartoe ook de sterkere fysieke bouw had. De vrouw bleef op de achtergrond en maakte meer gebruik van vormen van indirecte agressie. Kort gesteld: agressie zit al eeuwenlang in de genen. Een tweede verklaring gaat uit van de hypothese dat de verschillen schuilen in biologische kenmerken die bij de geboorte al vastliggen, zoals verschillen in lichamelijke constitutie, in de hormonale huishouding (testosteron) en in de werking van het brein (serotonine en dopamine).

7 .6 Verschillen tussen jongens en meisjes 7 Ten derde wordt agressie verklaard vanuit de sociale leertheorie. Deze theorie stelt dat agressie wordt geleerd. Het zijn de omgevingsinvloeden die agressie stimuleren, maar ook reduceren. Het verschil tussen jongens en meisjes ontstaat omdat fysieke agressie van jongens gewoner wordt gevonden en zij vaker worden uitgedaagd om zich fysiek agressief te gedragen, onder meer door leeftijdgenoten (je bent toch geen watje?). Fysiek agressieve meisjes passen minder in onze cultuur. Meisjes maken daarom eerder gebruik van alternatieven. Zij zijn ook gevoeliger voor aanwijzingen van de ouders om zich niet fysiek agressief te gedragen.