Verschillen in controleaanpak tussen een Big 4 kantoor en een regionaal kantoor Scriptie Augustus 2012

Transcriptie

1 Verschillen in controleaanpak tussen een Big 4 kantoor en een regionaal kantoor Scriptie Augustus 2012 C. Y. Former B.T.M. Tames Begeleider Dr. J.J.F. van Raak Tweede lezer Dr. Ir. S.P. van Triest Universiteit van Amsterdam Faculteit Economie en Bedrijfskunde Master Accountancy & Control: Accountancy

2 Abstract A large number of studies have addressed audit quality. Many researchers assume that the audit quality is linked to the size of an audit firm. This suggests that there is a difference in audit quality between Big 4 firms and non-big 4 firms. A significant part of these prior studies use quantitative research to enlarge the understanding of this difference in audit quality. Current empirical research concludes that the audit quality, measured as output, is positively related to the audit firm size. However there are few studies that research the difference in audit approach as explanation for difference in audit quality. Our research objective is to identify the differences in audit approach between a Big 4 firm and a regional audit firm in The Netherlands. By using qualitative data we research the different factors that together form the audit quality within a firm. We conducted a total of 10 interviews evenly divided between the two audit firms to gather the qualitative data used in this study. Our research came up with differences as well as similarities. We find that the phases throughout the audit show many similarities when compared. A difference is noted in the involvement of the responsible audit partner, where a regional audit firm is involved on a more detailed level than a partner of a Big 4 firm. The financial crisis has its impact on the audit approach of both audit firms. 2

3 Inhoudsopgave 1. Introductie Doel en motivatie Doel Motivatie en bijdrage onderzoek aan theorie Literatuuronderzoek Kwaliteit van de accountantscontrole Invloeden op de kwaliteit van de accountantscontrole Grote en regionale accountantskantoren Onderzoeksvraag Methodologie Onderzoeksresultaten Vraag Deelvraag Literatuur Onderzoeksvraag Verwachting Uitkomsten interview Conclusie Vraag Deelvraag Literatuur Onderzoeksvraag Verwachting Uitkomsten interview Conclusie Vraag Deelvraag Literatuur Onderzoeksvraag Verwachting Uitkomsten interview

4 Conclusie Vraag Deelvraag Literatuur Onderzoeksvraag Verwachting Uitkomsten interview Conclusie Conclusie Bibliografie

5 1. Introductie De afgelopen decennia zijn er een aantal artikelen geschreven over kleine of middelgrote accountantskantoren en Big 4 accountantskantoren (bijvoorbeeld DeAngelo, 1981b; Blokdijk e.a., 2006; Lawrence e.a., 2011). In deze artikelen wordt vaak een standpunt ingenomen dat er verschillen zijn in controleaanpak tussen deze kantoren. Deze verschillen leiden volgens onderzoekers tot een verschil in de kwaliteit van de accountantscontrole (DeAngelo, 1981b). De kwaliteit van de accountantscontrole heeft wetenschappelijk geen sluitende definitie waardoor elk onderzoek dient te beginnen met het bepalen van de definitie van kwaliteit van de accountantscontrole. Na het definiëren van de kwaliteit van de accountantscontrole is de volgende fase het bepalen van de meetbaarheid van deze kwaliteit van de accountantscontrole. In deze onderzoeken wordt daarom voornamelijk gebruik gemaakt van kwantitatieve data, bijvoorbeeld het aantal afgegeven continuïteitsparagrafen per accountant (Kaplan en Williams, 2012). Vanuit de literatuur zijn er weinig onderzoeken aanwezig die de verschillen in kwaliteit van de accountantscontrole tussen accountantskantoren vanuit een kwalitatief oogpunt onderzoeken. Het toevoegen van een kwalitatief aspect aan het onderzoek geeft een grotere diepgang aan het algehele onderzoeksveld. De aanvulling van kwalitatieve elementen aan kwantitatieve onderzoeken rondom accountancy gebeurt nog niet veel. Het gebruik van gemengde onderzoekstechnieken zijnde, kwalitatief en kwantitatief onderzoek is iets wat al wel veel gebeurt bij medische onderzoeken (bijvoorbeeld Corner, 1991). De auteur komt tot de conclusie dat het combineren van onderzoeksmethodes de uitkomsten kan verbreden en verdiepen waardoor betere onderzoeksresultaten worden behaald. Door middel van kwalitatief onderzoek zullen wij in deze scriptie in kaart brengen wat de verschillen zijn in controleaanpak tussen een regionaal accountantskantoor en een Big 4 accountantskantoor. Doordat wij beide werkzaam zijn in de accountancy zijn wij in de positie om hierover kennis te verzamelen. Daarnaast betreft het twee verschillende kantoren waarvan één regionaal accountantskantoor en één Big 4 kantoor. Door deze unieke samenstelling van onderzoeksdata kunnen wij door samen te werken aan deze scriptie tot interessante conclusies komen over de verschillen en overeenkomsten tussen onze werkgevers, die bepalen hoe wij onze dagelijkse werkzaamheden uitvoeren. Wij zijn benieuwd hoe groot de verschillen tussen grote en kleine accountantskantoren in Nederland nu werkelijk zijn en of deze verschillen niet vooral uit vooroordelen bestaan. Deze scriptie is geschreven door twee studenten, hieronder verduidelijken wij de verdeling van de werkzaamheden om aan te tonen dat beide studenten evenveel tijd en inspanning in het onderzoek en het schrijven van de scriptie hebben gestoken. Bart Tames is zes jaar als accountant werkzaam bij een Big 4 accountantskantoor in Nederland en heeft het deel van het onderzoek dat bij deze onderneming verricht is voor zijn rekening genomen. Carly Former is drie jaar werkzaam bij een regionaal accountantskantoor in Nederland en heeft het onderzoek bij deze organisatie uitgevoerd. De bevindingen zijn gezamenlijk doorgenomen en verwerkt in de scriptie om uiteindelijk tot een concluderend antwoord op de onderzoeksvraag te komen. Het literatuuronderzoek is in tweeën gedeeld en beide studenten zullen een literatuurstudie uitvoeren. De verdeling heeft plaatsgevonden aan de hand van de deelvragen die opgesteld zijn. Op deze wijze hebben beide studenten zich met de literatuurstudie op afgebakende deelgebieden gericht. Aan de hand van het 5

6 literatuuronderzoek zijn de hypothesen voor het onderzoek gezamenlijk opgesteld, alvorens met het praktijkonderzoek gestart is. Deze scriptie start met de beschrijving van het doel en de motivatie voor het uitgevoerde onderzoek. In hoofdstuk drie wordt vervolgens de achtergrond geschetst van het begrip kwaliteit van de accountantscontrole. Dit begrip wordt ingevuld door het uitgevoerde literatuuronderzoek. In hoofdstukken vier en vijf worden respectievelijk de onderzoeksvraag gesteld en de onderzoeksmethode uiteengezet. Vervolgens worden in de hoofdstukken zes tot en met negen de deelvragen behandeld. In deze hoofdstukken wordt steeds gestart met de bijbehorende literatuur daarna worden de deelvraag en de verwachtingen hierbij opgetekend. Tot slot zal middels bevindingen uit de interviews een verband gezocht worden met de literatuur om uiteindelijk tot een conclusie per deelvraag te komen. De scriptie zal eindigen met een algehele conclusie waarbij het antwoord op de onderzoeksvraag gegeven zal worden. 6

7 2. Doel en motivatie 2.1. Doel Uit eerder onderzoek is gebleken dat de kwaliteit van accountantscontroles van grote accountantskantoren hoger is dan van kleine accountantskantoren (DeAngelo, 1981b). De kwaliteit van een accountantscontrole is afhankelijk van de technische capaciteiten die een accountant bezit om een onvolkomenheid in het boekhoudkundig systeem van de klant boven tafel te krijgen en daarnaast van de mate van waarschijnlijkheid dat de accountant de onvolkomenheid zal opnemen in zijn rapport van bevindingen (DeAngelo, 1981b). De genoemde factoren zijn onderdeel van de controleaanpak van een accountant, derhalve stellen wij in de scriptie dat de controleaanpak van de accountant van invloed is op de kwaliteit van de accountantscontrole. In deze scriptie gaan wij onderzoeken in hoeverre de controleaanpak van een Big 4 accountantskantoor in Nederland verschilt van de controleaanpak van een regionaal accountantskantoor in Nederland Motivatie en bijdrage onderzoek aan theorie Wij zijn beiden werkzaam binnen een accountantsorganisatie en hebben regelmatig levendige discussies over ons werk. In deze discussies wordt soms gebruik gemaakt van vooroordelen over grote of juist kleine accountantskantoren om argumenten kracht bij te zetten. In deze scriptie willen wij onderzoeken in hoeverre de vooroordelen werkelijkheid zijn. Daarnaast is de wet- en regelgeving voor accountants in Nederland de laatste maanden een punt dat hoog op de politieke agenda staat. In de politieke discussies en besluiten wordt onderscheid gemaakt tussen grote (in de politiek vaak genoemd als accountantskantoren die wettelijke accountantscontroles uitvoeren bij organisaties van openbaar belang) en regionale accountantskantoren. Ook binnen deze discussies is het van belang om te weten hoe groot verschillen tussen grote en regionale accountantskantoren zijn. Wij hebben in de theorie geen recente onderzoeken gevonden over verschillen in controleaanpak tussen grote en regionale accountantskantoren in Nederland. In de literatuur is vooral onderzoek te vinden dat gedaan is bij accountantskantoren in de Verenigde Staten. Choi e.a. (2010) onderzoeken in hun artikel of de kwaliteit van de accountantscontrole bij een Big 4 kantoor op alle vestigingen gelijk is. Uit het onderzoek komt naar voren dat de kwaliteit van accountantscontroles binnen een Big 4 accountantsorganisatie afhangt van de grootte van de vestiging. De auteurs geven aan dat zij verwachten dat ook het land waar een accountantskantoor gevestigd is van invloed is op de kwaliteit van de controle. Het kan voor Big 4 kantoren moeilijk zijn om een uniforme kwaliteit te leveren in bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Europa. Het is daarom interessant om een onderzoek uit te voeren bij accountantskantoren binnen Europa, hierbij wordt specifiek gekeken naar Nederland. In het onderzoek dat uitgevoerd wordt voor deze scriptie wordt specifiek gekeken naar één afdeling op één vestiging van een Big 4 kantoor en naar een regionaal kantoor in Nederland. Doordat dit onderzoeksgebied niet snel gekozen wordt voor een onderzoek dat gepubliceerd wordt in internationale 7

8 wetenschappelijke tijdschriften kan dit onderzoek inzicht geven in de overeenkomsten en verschillen van de controleaanpak van een Big 4 en een regionaal accountantskantoor in Nederland. Doordat dit onderzoek specifiek plaatsvindt in Nederland zal dit leiden tot andere uitkomsten dan voorgaande onderzoeken die voornamelijk uitgevoerd zijn in andere landen. Het onderzoek kan op deze manier een bijdrage leveren aan het verkleinen van de verschillen tussen accountantskantoren in Nederland, waardoor er een meer feitelijk beeld ontstaat van de werkelijke verschillen. Deze verschillen kunnen hierna verdere geanalyseerd worden om zo in de toekomst de kwalitatieve vergelijking tussen grote en regionale accountantskantoren completer te maken. 8

9 3. Literatuuronderzoek In dit hoofdstuk wordt een literatuuronderzoek gedaan en waar nodig achtergrondinformatie verschaft ten behoeve van deze scriptie. De literatuur rondom het begrip kwaliteit van de accountantscontrole wordt besproken en relevante onderzoeken worden eveneens aangehaald. Het doel hiervan is het kader te schetsen waarbinnen deze scriptie geplaatst kan worden. Hierbij wordt met name ingegaan op de definiëring van het abstracte begrip kwaliteit van de accountantscontrole omdat dit de basis vormt voor deze scriptie. Daarnaast wordt besproken hoe ons onderzoek met betrekking tot grote en regionale accountantskantoren binnen dit kader geplaatst kan worden Kwaliteit van de accountantscontrole De kwaliteit van de accountantscontrole is een veel gekozen onderwerp van onderzoek en wordt derhalve veel besproken in de literatuur. In de literatuur wordt geprobeerd factoren te identificeren die van invloed zijn op de kwaliteit van de accountantscontrole (Reynolds en Francis, 2001; Blokdijk e.a., 2006). In deze scriptie wordt onderzocht of er verschillen zijn in de controleaanpak van een Big 4 en een regionaal accountantskantoor die van invloed kunnen zijn op de kwaliteit van de accountantscontrole. In deze paragraaf wordt uiteengezet wat er verstaan wordt onder de kwaliteit van de accountantscontrole en welke factoren de kwaliteit van de accountantscontrole bepalen en beïnvloeden. Vele onderzoekers hebben geprobeerd om de abstracte term kwaliteit van de accountantscontrole een definitie te geven. Zo geeft DeAngelo (1981b) aan dat het de kans is dat een willekeurige controlerende accountant zowel een doorbreking van het financieel systeem ontdekt alsook rapporteert aan de maatschappij. Hierbij is met betrekking tot de ontdekking van een doorbreking zowel de bekwaamheid van de accountant alsook de aanpak tijdens de controle van belang. Voor het rapporteren van de doorbreking is de onafhankelijkheid ten opzichte van de cliënt van essentieel belang. Volgens Francis (2004) kan de term kwaliteit van de accountantscontrole beter gedefinieerd worden als het wel of niet voldoen aan de wettelijke en professionele vereisten. De auteur toetst dit door middel van falsificatie, hij toetst hierbij de afbreuk aan kwaliteit van de accountantscontrole door de aanwezigheid van audit failures, zijnde fouten in de controle of in de rapportage over deze controle. Blokdijk e.a. (2006) gebruikt het uitgangspunt dat de kwaliteit van de accountantscontrole bestaat uit drie elementen: input quality, input intensity en auditor technology. Deze factoren vormen gezamenlijk de kwaliteit van de accountantscontrole maar worden in het door de auteurs uitgevoerde onderzoek niet nader toegelicht. Vanuit de literatuur kan worden vastgesteld dat veel onderzoekers tijdens hun uitgevoerde onderzoeken aansluiten bij definities in reeds aanwezige literatuur. Hierbij maken de meeste onderzoekers gebruik van DeAngelo (1981b). Francis en Yu (2009) hebben een onderzoek uitgevoerd waarbij gekeken is naar de verschillen in kwaliteit van de accountantscontrole tussen verschillende kantoren. Hierbij is voornamelijk een vergelijking uitgevoerd tussen de Big 4 kantoren en de overige accountantskantoren. Door een kwantitatief onderzoek uit te voeren naar de verschillen in opbrengstverantwoording en het afgeven van een continuïteitsparagraaf bij de verklaring in de jaarrekening trekken zij hun conclusie. Deze luidt dat grote accountantskantoren een hogere 9

10 kwaliteit van de accountantscontrole hebben dan andere accountantskantoren. Het gebrek aan expertise is iets wat ook geadresseerd wordt door Holm en Zaman (2012). In hun discussie artikel geven zij aan dat het gebrek aan expertise een onderliggende oorzaak kan zijn van de teruggelopen kwaliteit van de accountantscontrole. Zij halen verschillende onderbouwende artikelen aan waarin aangegeven wordt dat het de expertise van accountants essentieel is voor een hoge controlekwaliteit. Gezien de recentheid van dit onderzoek zijn hier nog geen verweren op gekomen. In deze scriptie zal omdat het een kwalitatief onderzoek betreft, uitgegaan worden van de definitie zoals DeAngelo (1981b) deze geeft. Dit gezien het feit dat de definitie zoals Francis (2004) deze gebruikt voornamelijk wordt toegepast bij kwantitatief onderzoek omdat het falen van de accountantscontrole hierbij een cijfermatig meetbaar begrip wordt. Vanuit de definitie van DeAngelo (1981b) gebruiken wij voornamelijk het deel met betrekking tot de controleaanpak omdat wij deze willen onderzoeken om zo tot een oordeel over kwaliteit van de accountantscontrole te komen Invloeden op de kwaliteit van de accountantscontrole Nu vastgesteld is welke definitie gehanteerd wordt met betrekking tot de kwaliteit van de accountantscontrole is van belang om te onderzoeken welke factoren invloed uitoefenen op de kwaliteit van de accountantscontrole. Carcello e.a. (1992) hebben onderzocht welke factoren van invloed zijn op de kwaliteit van de accountantscontrole. De auteurs veronderstellen dat er drie groepen zijn die betrokken zijn bij de totstandkoming van de jaarrekening of belanghebbend zijn dat deze tot stand komt. De drie groepen die de auteurs als belangrijkste stakeholders hebben aangemerkt zijn controllers, accountants en gebruikers van de jaarrekening. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen degene die gegevens voor de jaarrekening verzamelt en deze in de jaarrekening verwerkt, de controller. De accountant is in deze de onafhankelijk controlerende derde partij die een oordeel dient te geven over de opgestelde jaarrekening. Een ieder die om welke reden de jaarrekening raadpleegt wordt gezien als gebruiker van de jaarrekening. Elk van bovenstaande groepen is gevraagd wat de belangrijkste factoren zijn die de kwaliteit van de accountantscontrole bepalen. De ondervraagden hebben vier factoren benoemd die de kwaliteit van de accountantscontrole bepalen: Ervaring van het controleteam en de organisatie bij de klant; Expertise van de industrie waarin de klant zich bevindt; De mate waarin de accountant de behoeften van de klant beantwoordt of vervult; Naleving van de geldende wet- en regelgeving. Vergeleken met de definities in de voorgaande paragraaf kan worden vastgesteld dat alleen de laatste factor aansluit met de definitie zoals gegeven door Francis (2004). De overige factoren kunnen worden afgeleidt van de definitie zoals DeAngelo (1981b) deze omschrijft. Daarnaast zijn deze eerste drie factoren eveneens het meest kwalitatief van aard. Kwaliteit van de accountantscontrole is een dynamisch concept en de perceptie van het begrip kwaliteit van de accountantscontrole verandert met de tijd (Financial Reporting Council, 2008). Als gevolg van de financiële crisis en bekende grote schandalen waarbij accountants betrokken waren is de discussie omtrent 10

11 kwaliteit van de accountantscontrole weer actueel geworden (Holm en Zaman, 2012). De Financial Reporting Council (2008) heeft in het beginstadium van de financiële crisis daarom geprobeerd een framework voor kwaliteit van de accountantscontrole te ontwikkelen dat de belangrijkste pijlers van de kwaliteit van de accountantscontrole uiteenzet. Het framework is ontworpen als handreiking in de discussie tussen de belanghebbenden omtrent de kwaliteit van de accountantscontrole, zijnde accountants, audit commissies en investeerders. De vijf pijlers die de Financial Reporting Council heeft geïdentificeerd die bepalend zijn voor de kwaliteit van de accountantscontrole zijn: De bedrijfscultuur van een accountantskantoor; De vaardigheiden en persoonlijke kwaliteiten van partners en uitvoerende staf; De effectiviteit van de controleaanpak; De betrouwbaarheid en bruikbaarheid van rapporteren; Factoren buiten de macht van accountants om die van invloed zijn op de kwaliteit. Als gekeken wordt naar de bovenstaande pijlers kan worden vastgesteld dat deze allen kwantitatief zeer lastig meetbaar zijn. Uitzondering hierbij is de effectiviteit van de controleaanpak omdat deze middels de uitkomsten van externe controles additioneel getoetst kan worden door een onafhankelijke commissie. De overige pijlers zijn middels het verkrijgen en analyseren van cijfermatige data moeilijk te beoordelen. In deze scriptie zal middels kwalitatief onderzoek worden onderzocht in hoeverre grote en regionale accountantskantoren verschillen en welke invloed dit kan hebben op de kwaliteit van de accountantscontrole Grote en regionale accountantskantoren De verschillende formaten accountantskantoren zijn volgens de American Institute of Certified Public Accountants (AICPA) ontstaan door de wet van vraag en aanbod. Grote multinationals vragen om een groot internationaal accountantskantoor. De lokale detailhandel vraagt om een lokale accountant. In de loop van de jaren zijn er steeds meer accountantskantoren toegetreden op de markt en hebben de bestaande kantoren zich ontwikkeld door bijvoorbeeld te fuseren. De concurrentie tussen accountantskantoren is hierdoor steeds groter geworden (AICPA, 1980). In 1980 heeft de American Institute of Certified Public Accountants onderzoek gedaan naar de levensvatbaarheid en ontwikkelingen van kleine en middelgrote accountantskantoren. Onder leiding van voorzitter S.A. Derieux heeft de special committee on small and medium firms dit onderzoek uitgevoerd en het Report on small and medium firms openbaar gemaakt (AICPA Derieux report, 1980). De commissie Derieux uit in het rapport haar zorgen dat zij verwacht dat kleine en middelgrote accountantskantoren door toenemende concurrentie hun marktaandeel zullen verliezen aan de grote internationale accountantskantoren, omdat de grote kantoren over meer capaciteit en financiële middelen beschikken. De kleine accountantskantoren zullen door lagere naamsbekendheid marktaandeel verliezen ondanks de kwaliteit van de accountantscontrole (AIPCA Derieux report, 1980). In het rapport onderkent de commissie Derieux het probleem dat ondernemingen hun accountant uitkiezen op basis van willekeurige factoren zoals grootte van het accountantskantoor. De commissie doet de aanbeveling dat de AICPA moet uitdragen dat een accountantskantoor gekozen moet worden op basis van kwaliteit en de mogelijkheid om de gevraagde service te kunnen verlenen. De kwaliteit van de accountantscontrole die accountantskantoren 11

12 leveren zijn volgens de commissie Derieux niet afhankelijk van de grootte van het kantoor die de accountantscontrole uitvoert. De grootte van een accountantskantoor mag derhalve geen selectiecriterium zijn (AIPCA Derieux report, 1980). DeAngelo (1981b) heeft in 1981 naar aanleiding van het Derieux rapport onderzocht of de grootte van het accountantskantoor dat een accountantscontrole uitvoert invloed heeft op de kwaliteit van de accountantscontrole. DeAngelo bespreekt de theorie dat een accountantscontrole bij een nieuwe klant hoge initiële kosten met zich meebrengt. Na de opstartfase heeft een accountant derhalve een voordeel ten opzichte van accountants die de controle niet bij de betreffende klant uitvoeren. DeAngelo noemt dit voordeel in haar artikel client-specific quasi-rents. Dit voordeel ten opzichte van concurrenten behoedt de accountant voor opportunistisch gedrag en stimuleert de accountant om een accountantscontrole van hoge kwaliteit uit te voeren, zodat hij de klant kan behouden en daardoor de initiële kosten terugverdient en een steeds groter voordeel genereert. Hierbij moet opgemerkt worden dat het risico met betrekking tot de bedreiging van de onafhankelijkheid groter wordt. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt doordat de initiële kosten door de accountant terugverdiend dienen te worden waardoor de accountant er voor moet zorgen dat de opdracht bij het accountantskantoor blijft. Het gevolg hiervan is dat de accountant grotere risico s neemt tijdens de controle waardoor de onafhankelijkheid bedreigd kan worden. In haar artikel concludeert DeAngelo (1981b) dat de kwaliteit van de accountantscontrole samenhangt met de grootte van het accountantskantoor. Zij geeft hiervoor de verklaring dat een groot accountantskantoor met een groot aantal klanten een grote naamsbekendheid heeft en hierdoor meer te verliezen heeft dan een klein accountantskantoor. De stimulans om een accountantscontrole van hoge kwaliteit af te leveren is daarom voor een groot accountantskantoor veel groter dan voor een klein of middelgroot accountantskantoor. Reynolds en Francis (2001) onderschrijven in hun artikel dat grote accountantskantoren om hun reputatie te beschermen en aanklachten naar aanleiding van de afgegeven controleverklaring te voorkomen geneigd zijn behoudend te rapporteren bij grote klanten waarvan het kantoor economisch afhankelijk is. Voorgaande paragrafen laten zien dat er discussie bestaat met betrekking tot het verschil in de kwaliteit van de accountantscontrole in relatie met de grootte van het accountantskantoor. Hierbij wordt in het Derieux rapport de aanbeveling gedaan om uit te dragen dat de grootte van een accountantskantoor geen invloed heeft op de kwaliteit van de accountantscontrole. Gezien het feit dat DeAngelo (1981b) dit resultaat tegenspreekt is dit een interessant onderdeel om nader te onderzoeken. Voor deze scriptie zal een vergelijking gemaakt worden tussen een Big 4 accountantskantoor (groot) en een regionaal accountantskantoor (klein). Hierbij wordt de aanname gedaan dat er naast feitelijke verschillen (bijvoorbeeld: personele bezetting) ook verschillen zijn in de kwaliteit van de accountantscontrole. Dit uitgangspunt komt overeen met aannames in onderzoeken zoals gedaan door Blokdijk e.a. (2006). De auteurs hebben onderzocht wat de verschillen zijn in controleaanpak tussen een Big 5 (nu Big 4) kantoor en andere accountantskantoren. 12

13 4. Onderzoeksvraag In dit hoofdstuk wordt de onderzoeksvraag gepresenteerd en worden bijbehorende deelvragen opgesteld. Uit het literatuuronderzoek blijkt dat de conclusie van voorgaande onderzoeken is dat de kwaliteit van de accountantscontrole van grote of Big 4 accountantskantoren hoger is dan van kleine of middelgrote accountantskantoren. In de onderzoeken die in voorgaand hoofdstuk besproken zijn, worden verschillen in controleaanpak als verklaring gegeven voor het verschil in kwaliteit van de accountantscontrole. In deze scriptie onderzoeken wij op welke punten de controleaanpak van een Big 4 kantoor in Nederland en een regionaal accountantskantoor in Nederland verschillen. De onderzoeksvraag luidt als volgt: In hoeverre verschilt de controleaanpak van een Big 4 accountantskantoor in Nederland van de controleaanpak van een regionaal accountantskantoor in Nederland? Omdat deze hoofdvraag vanuit een groot aantal perspectieven kan worden benaderd hebben wij ervoor gekozen om de hoofdvraag op te splitsen in een viertal deelvragen. De hoofdvraag van deze scriptie zal door middel van onderstaande deelvragen die beantwoord worden: 1. In hoeverre verschilt de inrichting van de controle van een Big 4 accountantskantoor met die van een regionaal accountantskantoor met betrekking tot een vergelijkbare controle opdracht? 2. Hoe verdelen een Big 4 accountantskantoor en een regionaal accountantskantoor in Nederland de beschikbare uren tijdens een accountantscontrole? 3. In hoeverre verschilt de expertise-inzet op een team? 4. Welke aanpassingen zijn doorgevoerd in de controle naar aanleiding van de crisis? Er is gekozen voor bovenstaande deelvragen omdat deze in de huidige literatuur niet kwalitatief onderzocht zijn. Daarnaast zijn deze vragen moeilijk op een kwantitatieve wijze te onderzoeken. Door het beantwoorden van deze deelvragen kan tot een antwoord op de onderzoeksvraag gekomen worden. 6. Methodologie Om antwoord te geven op de deelvragen die leiden naar het antwoord op de onderzoeksvraag: In hoeverre verschilt de controleaanpak van een Big 4 accountantskantoor in Nederland van de controleaanpak van een regionaal accountantskantoor in Nederland? wordt in dit hoofdstuk de methodologie behandeld behorend bij dit onderzoek. In het onderzoek wordt de controleaanpak van een Big 4 accountantskantoor in Nederland vergeleken met een regionaal accountantskantoor in Nederland. Het onderzoek bij het Big 4 kantoor wordt uitgevoerd op de afdeling die de accountantscontrole verzorgt bij ondernemingen in de midden- en kleinbedrijf (MKB) sector bij middelgrote en grote ondernemingen. Het kleine accountantskantoor betreft een regionaal kantoor met zes vestigingen die accountantscontroles uitvoert bij kleine en middelgrote ondernemingen binnen de MKB sector. 13

14 Omdat de deelvragen die gesteld zijn bij de onderzoeksvraag dusdanig verschillen van elkaar qua literatuur, inhoud en verwachtingen is er voor gekozen om de scriptie op basis van deze deelvragen verder op te delen. Hierbij zal per deelvraag gestart worden met de reeds bestaande literatuur en uitgevoerd empirisch onderzoek, op basis van deze informatie worden de hypotheses gevormd. Daarna zal middels een kwalitatief onderzoek antwoord gezocht worden op de deelvraag. Het kwalitatieve onderzoek zal plaatsvinden door het afnemen van interviews. Bij elk van de accountantskantoren zullen vijf interviews afgenomen worden. Deze interviews zullen gehouden worden met partners en werknemers van de accountantskantoren werkzaam in de controlepraktijk. De selectie van partners en medewerkers wordt gedaan op basis van ervaring op het gebied van accountantscontroles van jaarrekeningen. Dit gezien het feit dat er binnen het kleine accountantskantoor ook medewerkers aanwezig zijn die zich gespecialiseerd hebben op samenstelwerkzaamheden, deze worden niet meegenomen in dit onderzoek. Daarnaast is er bij elk kantoor één interview gehouden met een medewerker die niet volledig in de praktijk werkzaam is. Deze medewerker is belast met de kwaliteit van de controledossiers en het bepalen van de controleaanpak binnen het accountantskantoor. Voorafgaand aan de interviews wordt op basis van de deelvragen een vragenlijst opgesteld die tijdens het interview wordt doorgenomen. Op basis van de interviews zal een verband gezocht worden met de reeds bestaande literatuur. Met deze uitkomsten wordt geprobeerd antwoord te geven op de deelvragen. Hieronder zal een kort overzicht gegeven worden van de kantoren waar de geïnterviewden werkzaam zijn: Kenmerk Big 4 accountantskantoor Regionaal accountantskantoor Vestigingen (Nederland) 14 6 Medewerkers Partners (controle)

15 7. Onderzoeksresultaten In dit hoofdstuk zullen de uitkomsten van de interviews die gehouden zijn met de medewerkers van het regionale accountantskantoor en het Big 4 kantoor worden gedeeld. Deze uitkomsten zijn ingedeeld aan de hand van de in hoofdstuk 5 gestelde deelvragen. Aan elke deelvraag zal een aparte paragraaf worden gewijd. Deze paragrafen zulllen starten met het herhalen van deelvraag waarna de bijbehorende literatuur zal worden besproken. Daarna zal de onderzoeksvraag en de verwachting gedeeld worden. Aansluitend zullen de werkelijke onderzoeksresultaten worden gepresenteerd waarna de conclusie gevormd wordt Vraag Deelvraag In hoeverre verschilt de inrichting van de controle van een Big 4 accountantskantoor met die van een regionaal accountantskantoor met betrekking tot een vergelijkbare controleopdracht? Literatuur De eerste stap met betrekking tot de inrichting van de controle betreft het wel of niet accepteren van een nieuwe of voortzetten van een reeds bestaande controleopdracht. Het onderzoek van Kaplan en Williams (2012) toont aan dat er verschillen zijn tussen Big 4 kantoren en regionale accountantskantoren met betrekking tot de acceptatie van controleopdrachten. Zij hebben onderzocht of ondernemingen in financiële moeilijkheden sneller geaccepteerd worden door een Big 4 kantoor of door een regionaal kantoor. Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat wanneer een bedrijf in financiële moeilijkheden verkeert deze sneller geaccepteerd zal worden door een regionaal accountantskantoor. Dit acceptatiebeleid heeft eveneens effect op het aantal afgegeven continuïteitsparagrafen in de controleverklaringen. Hierbij hebben de onderzoekers vastgesteld dat er een significante stijging is in het aantal continuïteitsparagrafen bij de regionale accountantskantoren ten opzichte van de Big 4 kantoren. Als primaire reden hiervoor voeren de onderzoekers op dat Big 4 kantoren conservatiever zijn in hun acceptatieproces wanneer het een onderneming betreft met financiële problemen. Dat het klantenpakket dat voortvloeit uit het acceptatiebeleid van een accountantskantoor invloed heeft op de kwaliteit van de accountantscontrole is onderzocht door Lawrence e.a. (2011). Deze onderzoekers hebben gekeken naar verschillende variabelen waarop controleklanten kunnen worden ingedeeld. Op basis van deze indeling en de koppeling naar een Big 4 kantoor of andere accountantskantoren is een kwantitatief onderzoek uitgevoerd naar het verband met de kwaliteit van de accountantscontrole. Hierbij hebben zij aanwijzingen gevonden dat er een positief verband is tussen bepaalde klant karakteristieken en de kwaliteit van de accountantscontrole. Daarnaast suggereren de auteurs dat dit verband houdt met de grootte van het accountantskantoor, omdat grotere accountantskantoren bepaalde klanten aantrekken. Deze koppeling wordt 15

16 voornamelijk gebaseerd op de omvang van de klanten, waarbij Big 4 kantoren voornamelijk grote controleklanten hebben. Ten behoeve van de kwaliteit van de accountantscontrole worden er voor en na het verstrekken van de controleverklaring interne reviews op de bijbehorende controledossiers uitgevoerd. Over de bijdragen aan de kwaliteit van de accountantscontrole van deze reviews is door Casterella e.a. (2009) een onderzoek uitgevoerd. Hierbij is middels een kwantitatief onderzoek gekeken of er een verband is tussen het uitvoeren van een interne review en de kwaliteit van de accountantscontrole. De kwaliteit van de accountantscontrole is voor dit onderzoek uitgedrukt in het wel of niet opgelegd krijgen van claims na afronding van de controle. Zij hebben geconcludeerd dat interne reviews kunnen bijdragen in het aankondigen van eventuele juridische vervolging. Niet alleen hebben deze interne reviews een voorspellende kant met betrekking tot eventuele claims maar ook een voorkomende kant omdat hiermee de kwaliteit van de accountantscontrole bewaakt wordt. Dit onderzoek is uitgevoerd in Amerika maar zou eventueel ook uitvoerbaar zijn in Nederland. In Nederland worden de interne reviews voor accountantskantoren geregeld in de Wet toezicht accountantsorganisaties (Wta). Hieraan moeten alle accountantsorganisaties voldoen Onderzoeksvraag De inrichting van de controleaanpak bevat een groot aantal aspecten dat allemaal belangrijk is en in meer of mindere mate bijdragen aan de kwaliteit van de accountantscontrole. Vanuit de literatuur blijkt ook dat de inrichting van de controleaanpak op velerlei wijzen kan worden geïnterpreteerd. Wij hebben ons hierbij voornamelijk gericht op de gebieden waar de literatuur nog niet geheel is uitontwikkeld. Eveneens hebben wij gekozen voor een drietal gebieden zijnde: klantenacceptatie en continuering, interne reviews en het toewijzen van partners. Omdat de deelvraag zoals deze gesteld is in paragraaf 1 te breed is om op alle bovenstaande onderdelen direct een antwoord te geven zal deze worden opgesplitst. Elke bovenstaand onderdeel zal apart worden behandeld in het te houden interview waarna een algehele conclusie zal worden gevormd in de laatste paragraaf van dit hoofdstuk Verwachting Opdrachtacceptatie Er dient bij de acceptatie onderscheid gemaakt te worden tussen nieuwe controleopdrachten en reeds bestaande controleopdrachten. Voor nieuwe controleopdrachten is het lastig in te schatten welke risico s deze opdracht met zich meebrengt en hoe dit zich verhoudt tot de financiële compensatie hiervoor. De verwachting is dat de verschillen tussen een Big 4 en regionaal accountantskantoor niet groot zullen zijn aangezien de weten regelgeving (Wta) dezelfde eisen voor acceptatie oplegt. Echter als gekeken worden naar het onderzoek uitgevoerd door Kaplan en Williams (2012) kan worden geconcludeerd dat er voor risicovolle klanten wel een 16

17 verschil in acceptatie bestaat. Dit verschil wordt niet direct veroorzaakt door wet- en regelgeving (Wta) maar door intern beleid wat opgesteld is door de accountantskantoren. Voor bestaande opdrachten geldt dezelfde verwachting omdat bij het continueren van de opdracht geen andere eisen gelden dan bij het accepteren van een nieuwe controleopdracht. Additioneel gegeven is wel dat er nu bekend is wat het risicoprofiel van de klant is en of de financiële compensatie opweegt tegen dit risico. Hierbij zal meer het interne beleid qua risico profilering een rol spelen in de keuze of een klant wordt behouden of wordt opgezegd. De verwachting is dat dit het opzeggen van klanten bij Big 4 kantoren sneller gebeurt vanwege het grotere aantal klanten en dat deze daardoor een minder groot financieel nadeel ondervinden van een eventuele opzegging. Interne reviews Vanuit de wet- en regelgeving (Wta) bestaat er de verplichting om een beleid op te stellen met betrekking tot de interne reviews. De verwachting is dat elk kantoor hier een eigen invulling aan gegeven heeft. Deze invulling zal gebaseerd zijn op de balans tussen de gewenste kwaliteit en een optimale inzet van middelen. De verschillen tussen een Big 4 kantoor en een regionaal accountantskantoor zullen naar verwachting zeer gering zijn. Deze verwachting is voornamelijk gebaseerd op het feit dat er een bepaald kwaliteitsniveau afgeleverd dient te worden ten behoeve van het behouden van de vergunning die verkregen is. Daarnaast worden er eveneens reviews uitgevoerd door externe partijen (bijvoorbeeld Autoriteit Financiële Markten), gezien het feit dat deze kwaliteitseisen bekend zijn binnen de branche is dit de norm voor de interne reviews. Verschillen zullen voornamelijk aanwezig zijn in de wijze van reviewen en de selectiemethodiek voor dossiers die een review dienen te ondergaan. Toewijzen van partners Het is van belang om vast te stellen hoe er omgegaan wordt met het aangaan of overdragen van controleopdrachten. Daarnaast dient er inzicht verkregen te worden in het beloningsbeleid van partners bij accountantskantoren. De verwachting is dat de beloning van partners binnen accountantskantoren voornamelijk gericht is op de behaalde omzet op opdrachten. Hierdoor zullen partners minder snel geneigd zijn opdrachten die zij zelf hebben binnengehaald over te dragen aan andere partners omdat dit direct merkbaar zal zijn in hun beloning. Uitzondering hierop kan zijn als de partner of het kantoor een opdracht te risicovol vindt om te laten uitvoeren door de betreffende partner, dan zal er ingegrepen worden door het accountantskantoor of misschien door de partner zelf. Hierbij speelt niet alleen het risicoprofiel van de klant een rol maar ook de beschikbaarheid van andere eindverantwoordelijke partners. Omdat een regionaal accountantskantoor minder partners beschikbaar heeft is de verwachting dat deze gedurende de opdracht minder snel een opdracht overdragen omdat er geen andere partners beschikbaar zijn. Daarnaast zal worden onderzocht of er binnen het kantoor vaak partners worden toegevoegd aan een opdracht indien een klant risicovol is. Het betreft hier een zogenaamde adviserende partner of kwaliteitspartner. Deze partner, die voor hetzelfde kantoor werkzaam is, wordt toegevoegd aan de controleopdracht om zijn mening te geven over de controle, werkzaamheden en af te geven verklaring. De toevoeging van desbetreffende partners vloeit voort uit het interne beleid van een accountantskantoor. Gezien het aantal 17

18 beschikbare partners is de verwachting dat een kwaliteitspartner eerder wordt toegevoegd bij een Big 4 accountantskantoor dan bij een regionaal accountantskantoor Uitkomsten interview Om antwoord te geven op de deelvraag: In hoeverre verschilt de inrichting van de controle van een Big 4 accountantskantoor met die van een regionaal accountantskantoor met betrekking tot een vergelijkbare controle opdracht? zal ingegaan worden op een aantal specifieke onderdelen uit de controleaanpak. Alvorens over te gaan op de specifieke onderdelen van de controleaanpak zal eerst op hoofdlijnen de controleaanpak worden opgetekend, hierbij wordt gestart bij de klantacceptatie. De opzet van de controleaanpak binnen de kantoren is besproken met alle geïnterviewden binnen het regionale accountantskantoor en het Big 4 kantoor. De antwoorden op deze vraag zijn per kantoor samengevoegd tot onderstaande controleaanpak. Controleaanpak regionaal accountantskantoor De controleaanpak bij een regionaal accountantskantoor wordt besproken op basis van een gemiddelde opdracht van het kantoor. Deze controleopdrachten zijn normaal gesproken kleiner dan de gemiddelde opdracht bij het Big 4 kantoor. Dit heeft echter geen invloed op de structuur van de controleaanpak en heeft alleen invloed op het aantal medewerkers dat bij de opdracht betrokken is. De controleopdracht start met cliëntacceptatie of cliëntcontinuering in het geval van een bestaande klant. Op het moment dat er een offerte is afgegeven moet er goedkeuring verkregen worden van het dagelijks bestuur van de organisatie om de klant aan te nemen. Daarnaast wordt door de afdeling compliance een risicokwalificatie afgegeven. Bij bestaande opdrachten wordt jaarlijks heroverwogen of de klant nog juist bediend kan worden en of de risico-inschaling nog volstaat. In het De klant kiest vaak de partner waar hij acquisitietraject wordt eigenlijk al bepaald welke partner de klant of zij zaken mee wil doen Partner - Klein gaat bedienen. De geïnterviewde medewerkers geven aan dat al in de acquisitie fase bepaald wordt welke opdracht door welke eindverantwoordelijke partner wordt uitgevoerd. Dit komt voornamelijk doordat de klanten die veelal door regionale kantoren bediend worden voorkeur hebben voor een partner met wie zij al in de beginfase persoonlijk contact hebben. Wanneer een partner die bij het acquisitietraject betrokken is het idee heeft dat de klant beter door een andere accountant met meer expertise in de industrie bedient kan worden, wordt dit al vroeg in het acquisitietraject aangegeven en wordt de proposal overgedragen aan de betreffende partner. Na acceptatie van de klant wordt het controleteam samengesteld. De samenstelling van het controleteam wordt vervolgens gedaan door de verantwoordelijke partner in combinatie met het hoofd van de vakgroep voor controles. Deze laatste houdt de planning van alle controlemedewerkers in de gaten om te beoordelen of elke medewerker voldoende controle-uren kan maken en de expertise verdeeld wordt. Het controleteam bestaat uit een of twee uitvoerende medewerkers in de functies assistent en één in de functie teamleider. Afhankelijk van de verantwoordelijke partner wordt een senior manager aan het team toegevoegd of neemt de partner zelf de werkzaamheden van de senior manager voor zijn rekening. Tot slot heeft de afdeling vaktechniek een ondersteunende rol voor de teamleider. 18

19 De planningsfase en het controleplan worden voorbereid door de teamleider op de opdracht. In deze fase worden risico s geïdentificeerd en wordt bepaald welke testwerkzaamheden uitgevoerd zullen worden. Het controleplan wordt vervolgens doorgenomen met het team in een preaudit meeting, voorafgaand aan de interim-controle. Het controleplan Ik doe werkzaamheden in elke fase van de controle Teamleider - Klein wordt aangepast en aangevuld naar aanleiding van de input die de partner en overige teamleden leveren. Vervolgens wordt de interim-controle uitgevoerd en worden de procedures getest. Na afloop van de interim-controle worden de bevindingen door de teamleider besproken met de verantwoordelijke partner en wordt het dossier gereviewd door de senior manager of de partner. De risico s die vooraf geïdentificeerd zijn worden opnieuw beoordeeld. Enkele risico s kunnen op grond van de bestaande en werkende interne beheersingsmaatregelen gemitigeerd worden. Tevens kunnen de bevindingen uit de interim-controle aanleiding zijn om nieuwe risico s aan te merken. Bij klanten waar de voorraad van essentieel belang is voor de bedrijfsvoering en van materieel belang is in de jaarrekening is de accountants aanwezig bij de voorraadtelling per balansdatum. Na balansdatum wordt de final uitgevoerd. De belangrijkste testwerkzaamheden tijdens de final zijn de voortgezette controle en de afgrenzing van de omzet. De balansposten worden aangesloten met achterliggende stukken en de winst- en verliesrekening wordt middels een uitgebreide cijferbeoordeling beoordeeld. Een groot aantal klanten van het kleine accountantskantoor beschikt niet over een uitgebreide financiële afdeling. Hierdoor worden niet alle specificaties kant-en-klaar opgeleverd. Om bijvoorbeeld de balansposities van belastingvorderingen of - schulden te kunnen beoordelen worden specificaties, zoals een loonaansluiting en een rondrekening omzetbelasting derhalve door de uitvoerende medewerkers van het controleteam opgesteld. Na het uitvoeren van de final bij de klant vindt de afronding van het dossier op kantoor plaats. De afrondende fase bestaat voornamelijk uit het invullen van de checklisten om na te gaan of alle werkzaamheden tijdens de controle uitgevoerd zijn. De checklisten dienen ook als hulpmiddel om het uiteindelijke oordeel voor de verklaring te kunnen vormen. Tevens worden de risico s afgedocumenteerd en worden de bevindingen vastgelegd en opgenomen in de management letter. Vervolgens vindt de review van het dossier plaats door partner of senior manager. Tot slot bespreekt de partner de bevindingen en aanbeveling met de klant tijdens de bespreking van de jaarrekening. Hierbij geven de teamleiders aan dat gedurende de opdracht de bevindingen reeds worden besproken en dat, eventuele, oplossingen ook al bepaald worden. Het opgestelde accountantsverslag dient als leidraad voor de bespreking. De afdeling vaktechniek wijst jaarlijks een aantal dossiers Jaarlijks wijzen wij dossiers toe die aan voor interne review. Van elke partner worden jaarlijks twee intern gereviewd dienen te worden dossiers aangewezen voor een interne review. Daarnaast wordt Afdeling compliance - Klein elk jaar beoordeeld welke dossiers in aanmerking komen voor een interne review aan de hand van de risicoclassificatie van de klant. De klanten die op basis van gedrag in aanmerking komen voor deze kwaliteitsbeoordeling worden aangewezen door het dagelijks bestuur van de organisatie in samenwerking met de afdeling compliance. De interne review dient ter waarborging van de kwaliteit van de dossiers en kan nieuwe inzichten geven met betrekking tot de werkwijze van de controle opdracht omdat er met een frisse blik naar de opdracht gekeken wordt. 19

20 Controleaanpak Big 4 accountantskantoor Het proces van acceptatie voor een controleopdracht start bij een Een score hoger dan 32 mag ik niet verzoek tot offerte van een potentiële controleklant. Hierbij worden alleen aftekenen maar moet een partner een aantal gegevens opgevraagd waaronder de benodigde meetekenen Director - Groot gegevens voor de Wet ter voorkoming Witwassen en Financiering Terrorisme (WWFT). Hierna wordt middels een aantal vragen zoals deze gesteld zijn in het intern beleid vastgesteld of deze klant in aanmerking komt voor een offerte. De antwoorden op deze vragen vormen een totale risicoscore. Op basis van deze score wordt beoordeeld wat het risicoprofiel van deze klant is en wat de maatregelen hiervoor zijn. Één van deze maatregelen wordt aangegeven door een director die aangeeft dat indien een score té hoog is deze de opdracht niet zelf mag aftekenen. Een maatregel die dan ingesteld wordt is het toevoegen van een eindverantwoordelijke partner. Na deze maatregelen kan een klant worden geaccepteerd als nieuwe controleopdracht. Voor bestaande controleopdrachten geldt dezelfde vragenlijst en dezelfde maatregelen maar zijn deze maatregelen vaak al in voorgaand jaar genomen. Voordat er gestart wordt aan een controleopdracht vindt er een initiële bespreking plaats tussen de partner en de klant, vaak is hier ook de teamleider bij aanwezig. Hier worden de belangrijkste ontwikkelingen, wijzigingen in de processen en mogelijke aandachtspunten voor de controle besproken. De notulen van deze bespreking worden meegenomen als input voor het invullen van de planningsfase van het dossier. Dit gebeurt door de teamleider welke alle gegevens invult, hier worden ook de risico s ingevuld die voorgaand jaar zijn geïdentificeerd. Na het invullen van de planningsfase maar voor het uitvoeren van de interim controle wordt er een kick-off meeting gehouden. In deze bespreking die met het team gehouden wordt, inclusief interne deskundigen die noodzakelijk voor de controle worden geacht worden de klant, de risico s en de controleaanpak besproken. Hier worden tevens de beslissingen genomen over het definitieve controleplan dat uitgevoerd zal worden tijdens de interim en de eindejaarscontrole. Voor het einde van het boekjaar vindt de interim controle plaats. Deze richt zich voornamelijk op het vaststellen van de opzet, bestaan en werking van de processen en procedures die de klant heeft. Deze procedures worden besproken met medewerkers bij de klant en getest middels achterliggende documentatie. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd door zowel de assistent accountant en de teamleider. Zoals besproken tijdens de kick-off meeting worden de belangrijkste processen uitgevoerd door de teamleider en gereviewd door de senior manager. Deze is ook verantwoordelijk De reactie van de klant op de voor het opstellen van de management letter, het document voor management letter is het uitgangspunt voor het vervolg van de controle de organisatie waarin de belangrijkste verbeterpunten voor de Teamleider - Groot administratieve organisatie staan. Deze management letter wordt met de klant besproken door de partner en senior manager waarna de klant maatregelen kan nemen om de processen te verbeteren. Deze reactie wordt verwerkt in de definitieve management letter. Na het uitvoeren van de interim en het bespreken van de management letter wordt er een taking stock meeting gehouden. Hierin wordt geëvalueerd of het controleplan zoals opgesteld aan het begin van de controle nog voldoende is of dat er aanpassingen gedaan dienen te worden naar aanleiding van de reactie van de klant op de managementletter. Tijdens deze bijeenkomst worden ook direct de actuele ontwikkelingen gedeeld zoals deze genotuleerd zijn tijdens de bespreking van de management letter aan de orde. Daarnaast 20