Prevalentie van potentiële geneesmiddelinteracties. met kanker, behandeld met orale antikankermiddelen

Transcriptie

1 4 Prevalentie van potentiële geneesmiddelinteracties bij patiënten met kanker, behandeld met orale antikankermiddelen Prevalence of potential drug-drug interactions in cancer patients treated with oral anti-cancer drugs drs. F.M. de Man 1 *, drs. F. Piran 2 *, D.H.S. Brundel 3, prof. dr. C. Neef 4, prof. dr. T. van Gelder 5, prof. dr. R.H.J. Mathijssen 6, prof. dr. D.M. Burger 7, dr. F.G.A. Jansman 8 en drs. R.W.F. van Leeuwen 9 Samenvatting Achtergrond: Potentiële geneesmiddelinteracties (PGI s) komen veelvuldig voor bij kankerpatiënten, maar zijn tot op heden onvoldoende gekwantificeerd bij patiënten met orale antikankerbehandeling. In dit onderzoek wordt de prevalentie en ernst van PGI s bij poliklinische patiënten behandeld met orale antikankermiddelen beschreven. Methode: In 3 Nederlandse ziekenhuizen zijn via het elektronische medicatievoorschrijfsysteem alle patiënten met orale antikankermedicatie geselecteerd. PGI s werden met behulp van elektronische en additionele handmatige screeningsmethoden geïdentificeerd. De interacties werden geclassificeerd naar mate van ernst en wetenschappelijk bewijs. Resultaten: Bij 898 geïncludeerde patiënten werden bij 426 patiënten (46%; 95%-betrouwbaarheidsinterval 42-50%) in totaal PGI s gevonden. Bij 143 patiënten (16%) werd een ernstige PGI gevonden. Coumarines en opioïden waren het meest betrokken bij PGI s. In de meerderheid van de gevallen was er sprake van een interactie met betrekking tot het centrale zenuwstelsel, maag-darmtoxiciteit of QTc-verlenging op het elektrocardiogram. Conclusie: PGI s komen veel voor bij kankerpatiënten met orale antikankertherapie. Artsen en apothekers moeten zich bewust zijn van deze mogelijke interacties. (Ned Tijdschr Oncol 2014;11:133-40) Summary Background: Potential drug-drug-interactions (PDDIs) in patients with cancer are common, but have not previously been quantified for oral anti-cancer treatment. We assessed the prevalence and severity of potential PDDIs among ambulatory cancer patients on oral anticancer treatment. Methods: A search was conducted in a computer based medication prescription system for dispensing oral anticancer drugs to out-patients in 3 Dutch centers. PDDIs were identified using electronic and additional manual screening methods (peer-reviewed reports). Results: In the 898 patients included in the study, 1,359 1 student geneeskunde, afdeling Apotheek, Erasmus MC, 2 student farmacie, afdeling Apotheek, Erasmus MC, 3 student Farmacie, afdeling Klinische Farmacologie en Toxicologie, Maastricht UMC, 4 ziekenhuisapotheker, afdeling Klinische Farmacie en Toxicologie, Maastricht UMC, 5 internist-nefroloog/ klinisch farmacoloog, afdeling Inwendige Geneeskunde en Ziekenhuisapotheek, Erasmus MC, 6 internist-oncoloog/klinisch farmacoloog, afdeling Interne Oncologie, Erasmus MC Kanker Instituut, 7 ziekenhuisapotheker, Radboud Universiteit Centrum voor Oncologie (RUCO), Radboud UMC, 8 ziekenhuisapotheker/klinisch farmacoloog, afdeling Klinische Farmacie, Deventer Ziekenhuis, 9 ziekenhuisapotheker en onderzoeker, afdeling Apotheek, Erasmus MC, *gelijke bijdrage. Correspondentie graag richten aan dhr. drs. R.W.F. van Leeuwen, ziekenhuisapotheker en onderzoeker, afdeling Apotheek, Erasmus MC, s-gravendijkwal 230, 3015 CE Rotterdam, tel.: , adres: r.w.f.vanleeuwen@erasmusmc.nl Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. Trefwoorden: kankerpatiënten, orale antikankermiddelen, potentiële geneesmiddelinteracties Keywords: cancer patients, oral anticancer drugs, potential drug-drug interactions 133

2 PDDIs were identified in 426 patients (46%; 95% confidence interval 42-50%). In 143 patients (16%) a major PDDI was identified. The drug classes most frequently involved in a PDDI were coumarins and opioids. The majority of cases concerned central nervous system interactions, PDDIs that can cause gastrointestinal toxicity and prolongation of QTc intervals on the electrocardiogram. Conclusion: PDDIs are very common among cancer patients on oral cancer therapy. Physicians and pharmacists should be aware of these potential interactions. Inleiding Geneesmiddelinteracties komen frequent voor bij oncologische patiënten. Dit kan in de praktijk mogelijk leiden tot ernstige bijwerkingen. 1 In de klinische praktijk worden potentiële geneesmiddelinteracties (PGI s) onderverdeeld in farmacokinetische en farmacodynamische interacties. 3 Farmacokinetische interacties beïnvloeden de absorptie, de distributie, het metabolisme of de eliminatie van het geneesmiddel. Een frequent voorkomende farmacokinetische interactie betreft middelen die worden gemetaboliseerd door het cytochroom P450 (CYP)- enzymsysteem. Remming of stimulatie van dit systeem kan de bloedspiegel en daardoor het effect en de toxiciteit van antikankertherapieën veranderen. Farmacodynamische interacties komen voor als 2 of meer middelen een soortgelijke werking hebben. Het effect van zo n interactie kan synergistisch, additief of antagonistisch zijn. Het voorkomen van geneesmiddelinteracties in de algemene patiëntenpopulatie is in meerdere studies onderzocht. 4-6 Daarentegen zijn er erg weinig studies die de prevalentie van geneesmiddelinteracties bij oncologische patiënten beschrijven. Uit 2 studies, uitgevoerd bij poliklinische patiënten met kanker, bleek 27-58% van alle patiënten minstens 1 PGI te hebben. 7,8 In deze 2 studies zijn echter alleen patiënten geïncludeerd die intraveneuze antikankermiddelen kregen toegediend; er werd niet gekeken naar patiënten met orale antikankertherapie. 7,8 In het afgelopen decennium is de beschikbaarheid en het gebruik van orale antikankermiddelen drastisch toegenomen. Naast de vele voordelen, zoals patiëntvriendelijke en eenvoudige toediening, heeft deze groep geneesmiddelen helaas ook nadelen. 9 Aangezien orale antikankermiddelen meestal chronisch worden gebruikt en ze veelal worden gemetaboliseerd door CYP-enzymen, lopen patiënten met orale antikankerbehandeling in theorie een verhoogd risico op PGI s. 3 Het primaire doel van deze studie was om de prevalentie van PGI s bij poliklinische kankerpatiënten met orale antikankermedicatie te onderzoeken. Studieontwerp en patiënten Dit multicentrum cross-sectionele onderzoek naar de prevalentie van PGI s is uitgevoerd bij poliklinische patiënten in het Maastricht UMC+, Radboud UMC en het Deventer Ziekenhuis. Alle poliklinische patiënten met een (hemato-)oncologische aandoening met 1 of meerdere orale antikankermiddelen werden geïncludeerd in het onderzoek. Exclusiecriteria waren het gebruik van experimentele studiemedicatie, leeftijd onder 18 jaar en het gebruik van antikankermedicatie voor niet-maligne ziekten. Retrospectief werden alle patiënten die in deze 3 centra over een periode van 1 jaar orale antikankermiddelen kregen geselecteerd via het medicatievoorschrijfsysteem Figuur 1. Classificatie van potentiële geneesmiddelinteracties. 134

3 4 van de ziekenhuisapotheek in het betreffende ziekenhuis. De medicatie is onderverdeeld in 3 groepen: antikankermedicatie, ondersteunende medicatie en medicatie voor comorbiditeit. Antikankermedicatie is gedefinieerd als oncolytica ( anatomical therapeutic chemical code (ATCcode) L01) en antihormonale middelen (ATC-code L02). Bij de ondersteunende medicatie hoorden onder andere analgetica en anti-emetica. Medicatie voor comorbiditeit werd gedefinieerd als medicatie die werd gebruikt voor alle niet-kankergerelateerde aandoeningen. Gegevens aangaande ondersteunende medicatie en medicatie voor comorbiditeit zijn tevens verzameld via het medicatievoorschrijfsysteem van de ziekenhuisapotheek. Medicatie voor zowel chronisch en incidenteel gebruik (bijvoorbeeld dexamethason tijdens chemotherapie) zijn geïncludeerd in dit onderzoek, mits deze gelijktijdig werden gebruikt met de orale antikankermedicatie. Gegevens aangaande het kankertype en eventuele comorbiditeit werden verzameld door statusonderzoek. Nierfunctie- (creatinine) en leverfunctieparameters (AST, ALT en γ-gt) werden verzameld via het elektronisch patiëntendossier van het behandelende ziekenhuis. PGI s tussen de voorgeschreven medicatie en over the counter -middelen werden niet meegenomen. PGI s werden geïdentificeerd door gebruik te maken van het softwareprogramma Drug Interaction Facts. 10 Drug Interaction Facts classificeert interacties op mate van ernst en mate van wetenschappelijk bewijs zoals gedefinieerd in Figuur 1. De medicatie van geïncludeerde patiënten is tevens gescreend op: 1. Geneesmiddelcombinaties met mogelijk QTc-intervalverlenging op het elektrocardiogram (QTc-interacties) en/of torsades de pointes -inducerende middelen volgens de Arizona CERT-systeemlijst 1 (risico op torsades) en lijst 2 (mogelijk risico op torsades). 11 Vanwege de mogelijk ernstige consequenties werden alle geneesmiddelcombinaties met risico op QTc-tijdverlenging geclassificeerd als ernstige interacties. De QTc-intervalverlengende potentie van geneesmiddelen is over het algemeen goed gedocumenteerd en QTc-tijdinteracties werden geclassificeerd als waarschijnlijk, zoals gedefinieerd in Figuur Geneesmiddelen geassocieerd met een toegenomen risico op vallen vanwege hun centraaldempende werking (CZS-interacties). 12,13-17 Het medicatieoverzicht van iedere patiënt werd in eerste instantie handmatig gescreend voor CZS-onderdrukkende middelen op basis van wetenschappelijke publicaties. Een combinatie van 2 CZS-onderdrukkende middelen werd geteld als 1 interactie en werd gedefinieerd als een CZS-interactie in de analyse. Alle CZS-interacties werden geclassificeerd als gemiddeld. De CZS-onderdrukkende Tabel 1. Demografische karakteristieken. n % Studiepopulatie Leeftijd in jaren a 61 (18-95) - Geslacht Vrouw ,7 Man ,3 Ziekenhuis Radboud Universitair Medisch Centrum ,6 Maastricht Universitair Medisch Centrum ,3 Deventer Ziekenhuis 73 8,1 Tumortype Oncologie ,3 Hematologie ,7 Tumortype oncologie Borst ,4 Gastro-intestinaal ,6 Genito-urinair ,4 Neurologisch 79 8,8 Long 28 3,1 Gynaecologisch 13 1,4 Overig 15 1,6 Tumortype hematologie Leukemie 40 4,5 Myeloproliferatieve ziekte 36 4,0 Maligne lymfoom 32 3,5 Plasmaceldyscrasie 15 1,7 Myelodysplastisch syndroom 8 0,9 Immunocytoom 1 0,1 Aantal geneesmiddelen gebruikt per patiënt 5 (1-24) - Aantal geneesmiddelen gebruikt per patiënt per groep a Oraal antikankermiddel 1 (1-3) - Kankergerelateerde comedicatie b 1 (0-9) - Overig 2 (0-17) - Aantal comorbiditeiten per patiënt a,c 1 (0-8) - Laboratoriumwaarden a Creatinine 72 (26-568) - Aspartaataminotransferase 27 ( ) - Alanineaminotransferase 23 (5-845) - Gamma-glutamyltransferase 39 ( ) - Totaal laboratoriumabnormaliteiten d ,2 a Mediaan (range), b Anti-emetica en pijnmedicatie, c Aangezien we retrospectief alle gegevens met betrekking tot comorbiditeit hebben verkregen vanuit de patiëntenstatus, zou het werkelijke aantal comobiditeiten hoger kunnen zijn. d Vanwege missende gegevens is de noemer n=690. Leverfalen (94), nierfalen (14), combinatie (2) 135

4 Tabel 2. Geïdentificeerde orale antikankermiddelen. Geneesmiddelklasse (ATC-code) Geneesmiddel (n) Oncolytica (L01) Alkylerende middelen Antimetabolieten Temozolomide (75), chloorambucil (34), cyclofosfamide (26), lomustine (9), melfalan (9), procarbazine (9), busulfan (1) Capecitabine (258), hydroxyurea (41), fludarabine (9), mercaptopurine (8), thioguanine (3), uracil-tegafur (2), methotrexaat (1) Proteïnekinaseremmers Imatinib (30), sunitinib (27), erlotinib (10), dasatinib (9), nilotinib (8), sorafenib (4), everolimus (4), thalidomide (1) Topo-isomeraseremmers Etoposide (19), topotecan (1) Overige oncolytica Tretinoin (3) Antihormonale middelen (L02) Anti-oestrogenen Tamoxifen (171) Aromataseremmers Anastrozol (75), letrozol (29), exemestaan (5) Anti-androgenen Bicalutamide (76), flutamide (3) ATC-code= anatomical therapeutic chemical code. potentie van geneesmiddelen wordt beschreven in de literatuur en CZS-interacties werden geclassificeerd als waarschijnlijk, zoals gedefinieerd in Figuur 1, pagina Geneesmiddelcombinaties tussen NSAID s en corticosteroïden, anticoagulantia, aspirine, bisfosfonaten of SSRI s. Deze combinaties werden gedefinieerd als gastro-intestinale interacties (GI-interacties) GIinteracties kunnen het risico op een gastro-intestinale bloeding verhogen. Vanwege de mogelijk ernstige consequenties werden alle GI-interacties geclassificeerd als ernstig. GI-interacties zijn over het algemeen goed gedocumenteerd en werden geclassificeerd als waarschijnlijk, zoals gedefinieerd in Figuur 1. Een PGI werd alleen geïncludeerd wanneer een oraal antikankermiddel en/of ondersteunende medicatie betrokken was bij deze interactie. Interacties waarvan de ernst als matig werden geclassificeerd door de gebruikte software zijn niet geïncludeerd in de analyse. Statistische analyse Beschrijvende statistiek is gebruikt om de demografische kenmerken, kankertype, comorbiditeit, aantal gebruikte geneesmiddelen per patiënt, afwijkende laboratoriumwaarden en geneesmiddelinteractiekarakteristieken (ernst, wetenschappelijk bewijs en mechanisme) te beschrijven. Resultaten Er zijn 898 patiënten geïncludeerd in deze studie met een mediane leeftijd van 61 jaar (18-95 jaar), waarvan 58% van het vrouwelijke geslacht. Het aantal gebruikte geneesmiddelen per persoon was mediaan 5 (uiteenlopend van 1-24 geneesmiddelen). Overige demografische karakteristieken staan beschreven in Tabel 1, pagina 135. Er zijn in totaal 31 verschillende orale antikankermiddelen geïdentificeerd (zie ook Tabel 2). Geneesmiddelinteracties In totaal zijn er PGI s geïdentificeerd bij 426 patiënten (46%; 95%-betrouwbaarheidsinterval 42-50%; zie Figuur 2). Bij 143 patiënten (16%) werd er ten minste 1 ernstige PGI geïdentificeerd. Bij 14% van alle PGI s waren antikankermiddelen betrokken. Van alle interacties was 86% van farmacodynamische aard. Het merendeel van de interacties bestond uit CZS-interacties (n=848), GI-interacties (n=97) en QTc-interacties (n=45). De meeste PGI s (86%) werden ondersteund door niveau 2 (waarschijnlijk) of niveau 3 (vermoedelijk) wetenschappelijk bewijs (zie ook Figuur 2). Opioden en cumarines waren de meest voorkomende oorzaak van PGI s. Alle ernstige PGI s staan vermeld in Tabel 3, pagina 138. Discussie Voor zover bekend is dit de eerste studie die de preva- 136

5 4 Figuur 2. Geregistreerde potentiële geneesmiddelinteracties. lentie van PGI s bij kankerpatiënten, behandeld met orale antikankermedicatie, op relatief grote schaal heeft onderzocht. Bij 46% van alle patiënten werd minstens 1 PGI gevonden, wat duidt op een hoge prevalentie van PGI s bij deze patiëntengroep. Bij 16% van alle patiënten is er ten minste 1 ernstige PGI geïdentificeerd die mogelijk schadelijke gevolgen zou kunnen hebben. Coumarines en fentanyl waren de middelen die het meest frequent waren betrokken bij de PGI s. De geneesmiddelcombinaties van coumarines met bepaalde orale antikankermiddelen kunnen invloed hebben op antistolling De combinatie van fentanyl en sterke CYP3A4-remmers werd frequent gevonden in deze studie; dit kan de bloedspiegels van fentanyl verhogen, met mogelijke toxiciteit (bijvoorbeeld CZS- of ademdepressie) tot gevolg. 24 Ook combinaties van sterke CYP3A4-remmers/inductoren en antikankermiddelen kunnen mogelijk schadelijk zijn door bijvoorbeeld toxiciteit te veroorzaken. 25,26 QTc-interacties en GI-interacties kunnen mogelijk leiden tot ernstige of zelfs fatale bijwerkingen, zoals respectievelijk torsade de pointes en NSAID-geïnduceerde ulcera. 11,18,19 Vanwege het veelvuldige gebruik van QTc-tijdverlengende middelen en middelen die maag-darmtoxiciteit kunnen veroorzaken in de (hemato-)oncologie, kunnen deze PGI s serieuze gezondheidsrisico s met zich meebrengen. De hoge prevalentie van CZS-interacties is eveneens van belang, aangezien letsel als gevolg van balansstoornissen (en hiermee het risico op vallen) een groot effect kunnen hebben op de algemene gezondheid. We realiseren ons dat een groot aantal kankerpatiënten centraaldempende medicatie nodig heeft om de bijwerkingen van de oncologische therapie tegen te gaan of te voorkomen. Vanwege het verhoogde risico op osteoporose en het extensieve gebruik van centraaldempende middelen 137

6 Tabel 3. Ernstige geneesmiddelinteracties. n Beschrijving Ernst Documentatie Potentiële medicijninteracties met antikankermedicatie Tamoxifen + ondansetron/granisetron/ sotalol/erythromycine/levofloxacine/ methadon/risperidon/azithromycin Coumarines + capecitabine/tamoxifen/ etoposide Methotrexaat + sulfamethoxazol/ trimethoprim/acetylsalicylzuur 28 Geneesmiddelcombinaties die het QT-interval kunnen verlengen 17 Verhoogd risico op bloedingen 12 Verhoogde farmacologische effecten van methotrexaat met een verhoogd risico op beenmerg- en hepatische toxiciteit (Es)omeprazol + dasatinib/nilotinib 4 Protonpompremmers zouden de plasmaconcentratie van tyrosinekinasereceptorremmers kunnen verlagen Methotrexaat + prednisolon 2 Prednisolon kan de klaring van methotrexaat verlagen Methotrexaat + amoxicilline/clavunaat 1 Penicillines kunnen de klaring van methotrexaat verlagen Perfenazine + tamoxifen 1 Farmacologische effecten van tamoxifen kunnen worden verlaagd door het gebruik van perfenazine Gelijktijdig gebruik kan het risico op de terugkeer van borstkanker verhogen Potentiële medicijninteracties met kankergerelateerde comedicatie Ernstig 3 Ernstig 4 Ernstig 4 NSAID s a + corticosteroïden b /SSRI s c / 98 Verhoogd risico op een gastro-intestinale bloeding dipyridamole/clopidogel/alendronaat SSRI s + metoclopramide/tramadol 16 Het serotoninesyndroom is een mogelijk risico bij deze combinatie Ernstig 4 Fentanyl + fluconazol/aprepitant/ketoconazol/diltiazem/itraconazol Haloperidol + granisetron/metoclopramide Ofloxacin + methadon 12 Verhoogde farmacologische effecten en plasmaconcentraties van fentanyl 5 Geneesmiddelcombinaties die het QT-interval kunnen verlengen Fluconazol + methadon 1 Verhoogde plasmaconcentratie en farmacologische effecten van methadon Ernstig 4 a NSAID s: acetylsalicylzuur, diclofenac, ibuprofen, meloxicam, naproxen, b Corticosteroïden: budesonide, dexamethason, prednisolon, c SSRI s: (es)citalopram, fluvoxetine, paroxetine, venlafaxine hebben kankerpatiënten echter een verhoogd risico op fracturen, als gevolg van vallen bij verminderd bewustzijn. 12 Voorgeschreven centraalwerkende medicatie kan het risico op vallen tot 47% verhogen. 27 Het gebruik van combinaties van centraalwerkende middelen kan het risico zelfs nog verder verhogen. 13 Onze bevindingen komen grotendeels overeen met andere studies. 7,8 Daarentegen werd in een vergelijkbare retrospectieve databasestudie, uitgevoerd bij Aziatische patiënten met orale antikankertherapie, gevonden dat slechts 5% van alle patiënten minimaal 1 PGI had. 28 Een mogelijke verklaring voor de hogere prevalentie van PGI s in deze studie zou het additionele onderzoek naar QTc-, GI- en CZS-interacties kunnen zijn. Een sterk punt van onze studie is dat de vergaarde gegevens aangaande medicatie vanuit het gebruikte elektronisch medicatievoorschrijfsysteem gebaseerd is op werkelijk gebruik. Indien een oraal antikankermiddel wordt afgeleverd in de poliklinische apotheek, wordt immers altijd het gebruik van alle actuele middelen besproken met de patiënt en vastgelegd in het apotheekmedicatiesysteem. Een tekortkoming van deze studie is echter dat niet is onderzocht of de PGI ook daadwerkelijk tot een geneesmiddelinteractie heeft geleid. Hierdoor is de klinische relevantie van deze bevindingen niet geheel duidelijk. Verder is de daadwerkelijke relevantie van sommige geneesmiddelcombinaties geïdentificeerd door de Drug 138

7 4 Aanwijzingen voor de praktijk 1. Mogelijke geneesmiddelinteracties komen frequent voor bij patiënten met orale antikankermiddelen. Zowel apothekers als artsen moeten zich hiervan bewust zijn. 2. Het merendeel van de gevonden interacties bestond uit CZS-interacties, GI-interacties en QTc-interacties. Opioïden en coumarines waren vaak betrokken bij geneesmiddelinteracties. 3. Er is meer onderzoek nodig om inzicht te krijgen in de klinische relevantie van de gevonden geneesmiddelinteracties. Een dergelijk prospectief onderzoek is momenteel gaande in het Erasmus MC. De uitkomsten van dit onderzoek worden in 2014 verwacht. Interaction Facts-software of het additionele handmatige onderzoek soms twijfelachtig (b.v. NSAID s + bisfosfonaten of NSAID s + SSRI s). Bovendien is het niet bekend in welke mate er al voorzorgsmaatregelen waren getroffen door de behandelaar om PGI s te voorkomen. Dit kan leiden tot een overschatting van PGI s, zoals geconcludeerd door Chan et al. 29 Een andere beperking van deze studie is dat OTC-geneesmiddelen niet geïncludeerd zijn in dit onderzoek. In eerder onderzoek waren OTC-geneesmiddelen bij 11% van alle PGI s betrokken. 7 Hoewel PGI s met OTC-middelen en voeding (zoals grapefruit) niet zijn onderzocht in deze studie, zijn deze wel relevant en potentieel schadelijk. 25,30 Om bovenstaande redenen is er momenteel vervolgonderzoek gaande in het Erasmus MC, waar prospectief wordt onderzocht welke medicatieinteracties voorkomen tussen poliklinisch voorgeschreven antikankermedicatie, ondersteunende medicatie, overige geneesmiddelen voor comorbiditeit, OTC-geneesmiddelen en voeding. Resultaten van deze studie worden in 2014 verwacht. Conclusie Het afgelopen decennium is er sprake geweest van een sterke verschuiving richting orale antikankermiddelen. De huidige studie toont aan dat naast de mogelijke voordelen van deze middelen, kankerpatiënten die orale antikankermiddelen gebruiken een behoorlijk risico op PGI s lopen. Het is onbekend tot in welke mate apotheken en artsen zich daadwerkelijk bewust zijn van deze PGI s en of er momenteel afdoende (en adequate) maatregelen worden genomen om PGI s te voorkomen. Tevens is het effect van de geïdentificeerde PGI s op de klinische uitkomsten grotendeels onbekend. Dit moet in toekomstige prospectieve studies verder worden onderzocht. Dit artikel betreft een vertaling/bewerking van het artikel Prevalence of potential drug-drug interactions in cancer patients treated with oral anticancer drugs, zoals recentelijk gepubliceerd in het British Journal of Cancer (Br J Cancer 2013;108:1071-8). Toestemming is verleend door de uitgever van British Journal of Cancer voor het reproduceren van de originele figuren uit het artikel. Referenties 1. Köhler GI, Bode-Böger SM, Busse R, et al. Drug-drug interactions in medical patients: effects of in-hospital treatment and relation to multiple drug use. Int J Clin Pharmacol Ther 2000;38: Buajordet I, Ebbesen J, Erikssen J, et al. Fatal adverse drug events: the paradox of drug treatment. J Intern Med 2001;250: Van Leeuwen RW, Van Gelder T, Mathijssen RH, et al. Drug-drug interactions with tyrosine kinase inhibitors: a clinical perspective. Lancet Oncol In press. 4. Egger SS, Drewe J, Schlienger RG. Potential drug-drug interactions in the medication of medical patients at hospital discharge. Eur J Clin Pharmacol 2003;58: Geppert U, Beindl W, Hawranek T, et al. Drug interactions in clinical practice. A pilot project for quality assurance in prescribing. Hautarzt 2003;54: Glintborg B, Andersen SE, Dalhoff K. Drug-drug interactions among recently hospitalised patients - frequent but mostly clinically insignificant. Eur J Clin Pharmacol 2005;61: Van Leeuwen RW, Swart EL, Boven E, et al. Potential drug interactions in cancer therapy: a prevalence study using an advanced screening method. Ann Oncol 2011;22: Riechelmann RP, Tannock IF, Wang L, et al. Potential drug interactions and duplicate prescriptions among cancer patients. J Natl Cancer Inst 2007;99: Aisner J. Overview of the changing paradigm in cancer treatment: oral chemotherapy. Am J Health Syst Pharm 2007;64(Suppl 5):S Drug interaction facts. Version 4.0. Wolters Kluwer Health, Te raadplegen via (laatst bekeken op 16 januari 2013). 11. Scientific Advisory Board of the Arizona Center for Education and Research on Therapeutics (CERT) QT Drug Lists. Te raadplegen via www. arizonacert.org (laatst bekeken op 16 januari 2013). 12. Gralow JR, Biermann JS, Farooki A, et al. NCCN Task Force Report: Bone health in cancer care. J Natl Compr Canc Netw 2009;7(Suppl 3):S Hartikainen S, Mäntyselkä P, Louhivuori-Laako K, et al. Concomitant use of analgesics and psychotropics in homedwelling elderly people-kuopio 75þ study. Br J Clin Pharmacol 2005;60: Tinetti ME. Clinical practice. Preventing falls in elderly persons. N Engl J 139

8 Med 2003;348: Leipzig RM, Cumming RG, Tinetti ME. Drugs and falls in older people: a systematic review and meta-analysis: I. Psychotropic drugs. Am Geriatr Soc 1999;47: Woolcott JC, Richardson KJ, Wiens MO, et al. Meta-analysis of the impact of 9 medication classes on falls in elderly persons. Arch Intern Med 2009; 169: Lord SR, Menz HB, Tiedemann A. A physiological profile approach to falls risk assessment and prevention. Phys Ther 2003;83: Piper JM, Ray WA, Daugherty JR, et al. Corticosteroid use and peptic ulcer disease: role of nonsteroidal anti-inflammatory drugs. Ann Intern Med 1991;114: Lanza FL. A guideline for the treatment and prevention of NSAID induced ulcers. Members of the Ad Hoc Committee on Practice Parameters of the American College of Gastroenterology. Am J Gastroenterol 1998;93: Singh G, Rosen Ramey D. NSAID induced gastrointestinal complications: the ARAMIS perspective Arthritis, Rheumatism, and Aging Medical Information System. J Rheumatol 1998;(Suppl 51): Ritchie LD, Grant SM. Tamoxifen-warfarin interaction: the Aberdeen hospitals drug file. BMJ 1989;298: Shah SR, Martin R, Dowell JE, et al. Comparison of the 5-fluorouracil-warfarin and capecitabine-warfarin drug interactions. Pharmacotherapy 2010;30: Nakajima M, Genda T, Suehira M, et al. Increased anticoagulant activity of warfarin used in combination. Cancer Chemother Pharmacol 2010;66: Hallberg P, Martén L, Wadelius M. Possible fluconazole-fentanyl interaction - a case report. Eur J Clin Pharmacol 2006;62: Mathijssen RH, Verweij J, De Bruijn P, et al. Effects of St. John s wort on irinotecan metabolism. J Natl Cancer Inst 2002;94: Kehrer DF, Mathijssen RH, Verweij J, et al. Modulation of irinotecan metabolism by ketoconazole. J Clin Oncol 2002;20: Landi F, Onder G, Cesari M, et al. Silver Network Home Care Study Group. Psychotropic medications and risk for falls among community-dwelling frail older people: an observational study. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2005;60: Ko Y, Tan SL, Chan A, et al. Prevalence of the coprescription of clinically important interacting drug combinations involving oral anticancer agents in Singapore: a retrospective database study. Clin Ther 2012;34: Chan A, Yap KY, Koh D, et al from the Onco-Informatics (onco-informatics. com) Group. Electronic database to detect drug-drug interactions between antidepressants and oral anticancer drugs from a cancer center in Singapore: implications to clinicians. Pharmacoepidemiol Drug Saf 2011;20: Tascilar M, De Jong FA, Verweij J, et al. Complementary and alternative medicine during cancer treatment: beyond innocence. Oncologist 2006;11: Ontvangen 5 augustus 2013, geaccepteerd 19 maart