Aanwas van vruchtgebruik of Terugval van vruchtgebruik van Geschonken Goederen

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Aanwas van vruchtgebruik of Terugval van vruchtgebruik van Geschonken Goederen Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Emilie De Meyere Promotor: Prof. Dr. Jan Bael Commissaris: Anne-Sophie Baudry

2 Le don est toujours le même, ce qui diffère, c est la façon dont il est fait Sénèque 1

3 INHOUDSTAFEL DANKWOORD... 4 INLEIDING SCHENKING ALGEMEEN CONSTITUTIEVE ELEMENTEN VORMVEREISTEN VAN DE SCHENKING SCHENKING ONDER OPSCHORTENDE VOORWAARDE ALGEMEEN CIVIELRECHTELIJKE EN FISCALE GEVOLGEN VRUCHTGEBRUIK EEN (RECHTSHISTORISCHE) INTRODUCTIE DE SCHENKING MET VOORBEHOUD VAN VRUCHTGEBRUIK FISCALE BEREKENING VAN DE WAARDE VAN HET VRUCHTGEBRUIK ONROERENDE GOEDEREN ROERENDE GOEDEREN BEDING VAN AANWAS OORSPRONG VAN DE RECHTSFIGUUR MODALITEITEN VAN HET BEDING VAN AANWAS KANSCONTRACT TE BEZWARENDEN TITEL OPSCHORTENDE/ SCHORSENDE VOORWAARDE CONVENTIONELE ONVERDEELDHEID GEEN TERUGWERKENDE KRACHT VERBODEN BEDING BETREFFENDE DE NIET OPENGEVALLEN NALATENSCHAPPEN SCHENKING VAN VRUCHTGEBRUIK: OOK EEN LAST? DOELGROEP VAN HET AANWASBEDING

4 3.4 BEDING VAN AANWAS TUSSEN ECHTGENOTEN FISCALE BESCHOUWINGEN VAN HET BEDING VAN AANWAS ALGEMENE INLEIDING ONROERENDE GOEDEREN ROERENDE GOEDEREN BEDING VAN AANWAS IN VRUCHTGEBRUIK VAN GESCHONKEN GOEDEREN DE OVEREENKOMST VAN AANWAS IN VRUCHTGEBRUIK TUSSEN TWEE PERSONEN DIE DE VOLLE EIGENDOM BEKOMEN INGEVOLGE SCHENKING SCHENKING VAN HET VRUCHTGEBRUIK ALLEEN, MET AANWAS VAN HET VRUCHTGEBRUIK TEN GUNSTE VAN DE LANGSTLEVENDE BEGIFTIGDE SCHENKING MET VOORBEHOUD VAN VRUCHTGEBRUIK EN MET AANWAS VAN HET VRUCHTGEBRUIK TEN GUNSTE VAN DE LANGSTLEVENDE SCHENKER PRAKTISCHE REGELING EINDE VAN HET BEDING VAN AANWAS VAN VRUCHTGEBRUIK VAN GESCHONKEN GOEDEREN ANDERE FORMULES DE CLAUSULE TAYMANS OF HET BEDING VAN AANWAS MET OPTIE IN VRUCHTGEBRUIK DE TONTINE, HET VALSE TWEELINGZUSJE VAN AANWAS BEDING VAN TERUGVAL CIVIELRECHTELIJK DOELGROEP FISCAALRECHTELIJK ALGEMEEN TUSSEN ECHTGENOTEN SCHENKINGSRECHTEN BIJ TERUGVAL VAN ONROERENDE GOEDEREN SUCCESSIERECHTEN BIJ TERUGVAL VAN ROERENDE GOEDEREN BESLUIT BIBLIOGRAFIE

5 Dankwoord Dankzij wilskracht, optimisme en een exponentieel groeiende interesse voor het notarieel recht ligt voor u het sluitstuk van een tweejarige masterstudie aan de faculteit van de Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit Gent. Een aantal bescheiden meters levenswandel met talrijke beproevingen is afgelegd inclusief twee bijzondere ervaringen die een korte doch bijzondere vermelding verdienen: de participatie aan de Willem C. Vis Pleitwedstrijd voor Internationale Commerciële Arbitrage en een markant studieverblijf aan de Universiteit van Lapland in Finland. Deze laatste betreft een plek die, geloof het of niet, soms vreemde openbaringen bij een student kan teweegbrengen. Alsof een mens weer even geconfronteerd moet worden met de ruwe natuur om zijn/ haar werkelijke essentie te vatten. Noem het gerust een zelf uitgevonden existentialisme met uitgesproken dankbaarheid. Dankbaarheid die ik ook wil uiten aan Prof. dr. Jan Bael voor het aanreiken van dit boeiend en dankbaar thesisonderwerp en co-promotor Anne-Sophie Baudry voor de nimmer aflatende adviezen en bijstand. Dank ook aan het thuisfront. Een masterproef schrijven gaat steeds gepaard met uren isolatie uit het warme familiale nest. Niettemin, zonder hun praktische en mentale coaching, noeste vertrouwen en bemoedigende schouderklopjes zouden de zaken niet even gemoedelijk zijn gelopen. Parallel hieraan is de dank aan de vrienden die begrepen wat ik bedoelde bij de zoveelste afwijzing voor een gezellig samenzijn, in naam van de rechtswetenschap. 4

6 Inleiding 1. De dankbare methode om successie bij leven voor te bereiden gebeurt via de schenking. 1 Met haar efficiënte, praktische en transparante allure laat ze zich makkelijk aanwenden, zeer vaak met de bedoeling om de progressieve successierechten handig en volkomen legaal te omzeilen. 2,3 Helaas liggen niet alle gevolgen van de schenking in de bedoeling van de schenker. Zoals art. 894 BW aangeeft, kan men de schenking niet meer herroepen op het ogenblik dat het aanbod de begiftigde heeft bereikt en uitdrukkelijk door deze is aanvaard. 4,5 Ook de zeggenschap over het geschonken goed gaat onherroepelijk teloor bij de overdracht. 6 Het is niet ondenkbaar dat de schenker zich vragen zal stellen, zoals Wat als de schenking nadien verkeerd wordt geïnvesteerd? 7 Wat als de begiftigde zich niet meer aan zijn belofte houdt om na de schenking in het levensonderhoud van de schenker te voorzien?. 2. Welnu, de volgende elementen staan te onzer beschikking: twee schenkers, vermogensplanning, een te schenken goed (in de regel de gezinswoning), de wens om het vruchtgebruik voor te behouden en achter te laten voor de langstlevende partner, een goede dosis controle en het innen van de inkomsten van het goed. Het beoogde recept: de aanwas van vruchtgebruik van een geschonken goed. 3. Krachtens een beding van aanwas kunnen schenkers die een goed in onverdeeldheid bezitten, bedingen dat het volledige vruchtgebruik eerst zal overgaan op de langstlevende partner. Zodoende zal de langstlevende schenker genieten van het volledige vruchtgebruik tot 1 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids Successieplanning, 2011, III/ E. SPRUYT, J. RUYSSEVELDT, P. DONS, Praktijkgids Successierecht en planning, Kapelle-op-den Bos, Toth, 2003, p ; E. SPRUYT, De schenking: het paradepaard van de successieplanning, AFT 8-9 augustus-september 2008, p Uiteraard kunnen ook andere bedoelingen meespelen, onder meer: de begiftigde een financieel duwtje in rug te geven of nog om het talmen van de ontvangst van erfgoederen in te korten. 4 R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, 2008, p. 197; art. 932 BW 5 Art.932 BW: De wetgever verlangt van de begiftigde dat hij de schenking uitdrukkelijk aanvaardt. Hij zal bijgevolg persoonlijk aanwezig moeten zijn of kan een vertegenwoordiger aanstellen op grond van een bijzondere authentieke volmacht (art. 933 BW). Betreffende het tijdstip van de aanvaarding, kan de begiftigde de schenking aannemen tijdens het opstellen van het contract, of in een latere authentieke akte. Indien dit niet meer bij leven van de schenker volbracht wordt, betreft het een legaat. 6 Op het principe van de onherroepelijkheid bestaan in de praktijk wel belangrijke uitzonderingen, m.n. de herroepelijkheid van schenkingen tussen echtgenoten gedaan buiten het huwelijkscontract (art.1096 BW), de herroepelijkheid wegens ondankbaarheid (art. 953 en BW) of wegens niet-vervulling van de voorwaarden (art. 953 BW). Tevens is de herroeping mogelijk wanneer een recht van terugkeer is bedongen of er een ontbindende voorwaarde kleeft aan de schenking (art.951 en 952 BW). 7 A.L. VERBEKE, A. NIJS., Vermogensplanning: praktisch en eenvoudig, Antwerpen, Intersentia, 2013, p

7 zijn/haar overlijden. Pas na diens overlijden wast het aan bij de blote eigenaar, de begiftigde. 8 Dankzij deze clausule kunnen de schenkers de aanwas van het vruchtgebruik bij blote eigendom even uitstellen. 4. Dagelijks worden daarom in de notariële praktijk aanwasbedingen opgesteld vooral omtrent vastgoed door ongehuwd samenwonenden. Er is wel een trend merkbaar waarbij de partijen het aanwasbeding opnemen voor roerende goederen als was het een instrument van successieplanning. 9 Niet zelden speelt het fiscale kostenplaatje een decisieve rol om dergelijke constructie op te zetten. De fiscale aantrekkingskracht van het beding van aanwas ligt in het feit dat schenkings- en successierechten op het aanwassend vruchtgebruik niet worden afgerekend wanneer de eerste partner/schenker overlijdt, daar het goed overgaat naar aanleiding van een overlijden en niet door een overlijden 10. Evenwel is het beding van aanwas meer en meer onder druk komen te staan sinds een aantal tussenkomsten van de Vlaamse decreetgever op het gebied van deze materie en dus opvallend minder aantrekkelijk gebleken Hoewel de bedoelingen nobel zijn, is het toch opletten bij de redactionele uitwerking ervan. Op civielrechtelijk vlak zal de bedoeling van de gehuwde partijen moeten nagegaan worden om zich ervan te vergewissen dat er geen verboden wederkerige schenking schuilgaat. 12 Het vereiste is dus dat beide schenkers goederen op het oog hebben die uit het gemeenschappelijk vermogen afkomstig zijn of een evenwichtige schenking viseren uit ieders eigen vermogen wanneer zij aan een derde partij schenken. Overigens doen de schenkers er voorzichtigheidshalve goed aan om in het schenkingscontract te stipuleren dat aan de begunstigde een last wordt opgelegd Ook bij het beding van terugval van vruchtgebruik, i.e. de schenking van het vruchtgebruik aan een derde onder de opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de schenker 14 8 E. SPRUYT, De schenking: het paradepaard van de successieplanning, AFT 8-9 augustus-september 2008, p D. MICHIELS, Aanwas of erfenis? Over aanwasbedingen met optie, Not. Fisc. M. 2007, 5-6, p M.-A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 209, nr B. COOPMAN, Het aanwas- en tontinebeding ter vermijding van schenkings- en successierechten, Not. Fisc. M. 1990, Art.1097 BW 13 Modelclausules in C. DE WULF, J. BAEL, S. DEVOS, Het opstellen van van notariële akten, I, Antwerpen, Kluwer, 2003, 417; M.-A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 126, nr M.-A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 126, nr

8 alvorens deze aanwast bij de geschonken blote eigendom, moet men rekening houden met de fiscale uitwerking. Doorgaans wordt terugval in de context van de schenking van onroerende goederen aangetroffen. Aldus zijn schenkingsrechten verschuldigd die bepaald worden door de waarde van het vruchtgebruik in hoofde van de partner volgens de tarieven van toepassing op het ogenblik van de schenkingsakte. 15 Echter, voor roerende goederen worden er successierechten aangerekend na overlijden van de schenker. Het Vlaams en Brussels Gewest roepen hiervoor de fictiebepaling van artikel 4, 3 Vl. en Br.W. Succ. op. 16 Men doet er goed aan op voorhand een fiscale optelsom te maken: of een terugval van vruchtgebruik met optie te bedingen, of tussen echtgenoten gewoon geen terugvalbeding op te stellen. 7. In de inleidende paragrafen wordt slechts een beperkte weergave van het onderzoek aangereikt. Deze bijdrage heeft echter tot doel nauwgezet te peilen naar het beding van aanwas van vruchtgebruik van geschonken goederen door middel van drie grote onderverdelingen. Later volgt het beding van terugval van vruchtgebruik van geschonken goederen. 8. Vooreerst worden beknopt de schenking en het vruchtgebruik toegelicht om de bedingen van aanwas en terugval te lokaliseren in de wereld van het notarieel recht. Nadien zal omtrent respectievelijk de aanwas en de terugval van vruchtgebruik, aandacht worden besteed aan de civielrechtelijke beschouwingen, de fiscale principes en de gangbare hypotheses en de praktische uitwerking in het Vlaams Gewest. Uiteraard zonder het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Waals Gewest uit het oog te verliezen. 15 J. COUTURIER, B. PEETERS, N.PLETS, Belgisch belastingrecht in hoofdlijnen, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2012, p E. SPRUYT, De schenking: het paradepaard van de successieplanning, AFT 8-9 augustus-september 2008, p.75. 7

9 1. Schenking 1.1 Algemeen 9. Er bestaan meerdere schenkingformules die pogen een passende oplossing te vinden voor iedere schenker. Roerende goederen, waaronder geld, obligaties en aandelen, antiek, auto s, kunnen geschonken worden via een notariële akte ten overstaan van een Belgische notaris en zullen dadelijk schenkingsrechten opeisbaar maken. In het Vlaams Gewest bestaan twee vlakke tarieven voor deze registratierechten. Afhankelijk van de graad van verwantschap tussen schenker en begiftigde gaat het om drie procent voor schenkingen in rechte lijn, tussen echtgenoten en tussen samenwonenden en om zeven procent in de andere gevallen. 17 Na deze heffing kunnen nadien geen successierechten meer geheven worden De schenker kan de schenking van het beoogde roerend goed goedkoper aanpakken door een Zwitserse of de Nederlandse notaris aan te spreken. Het resultaat is een geregistreerde schenking tegen 0% schenkingsrechten. De voorwaarde om nadien wel niet voor successierechten in aanmerking te komen, is dat de schenker niet binnen de termijn van drie jaar na de gift mag overlijden Om een roerend goed te schenken, gelden enkele alternatieven zoals de handgift, de bankgift, de vermomde en de onrechtstreekse schenking. Het risico bestaat dat na het overlijden van de schenker familiale discussies rijzen wegens een onvoldoende bewijsbaarheid van de schenking. De grote voordelen hier zijn wel dat de notaris niet hoeft op te treden. Evenmin is de registratie bij een registratiekantoor geboden. Voorwaarde hier is, net als bij de registratie van de schenking in het buitenland, dat de schenker nog drie jaar in leven blijft. Indien de schenker binnen deze periode toch overlijdt, wordt de schenking in de nalatenschap opgenomen en zijn er successierechten te betalen Art. 131, 2 W.Reg. 18 Dit gunstig tarief geldt niet meer voor schenkingen onder de levenden van roerende goederen die krachtens art. 4.3 W.Succ. worden gelijkgesteld met legaten en dus ten prooi vallen aan de successierechten. Meer hieromtrent, zie infra en J. COUTURIER, B. PEETERS, N. PLETS, Belgisch belastingrecht in hoofdlijnen, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2012, p. 991; N. RAEMDONCK, De terugvalling van het vruchtgebruik en het nieuwe fictief legaat in Vlaanderen, Not. Fisc.M. 2007, 8, p. 209; Vr. en Antw. Vl.Parl , 4 maart 2011, nr. 340 van Mevrouw Katrien Schryvers. 19 Art. 7 W. Succ. 20 Art. 7 W. Succ. 8

10 12. Voor onroerende goederen gelden deze opties niet. Wanneer een onroerend goed (behoudens een bouwgrond) 21 in een schenkingsakte vermeld staat, zijn progressieve schenkingsrechten van toepassing. Een vermindering wordt door de Vlaamse decreetgever wel toegestaan voor de begiftigde die ten minste drie kinderen ten laste heeft 22. De vastgestelde tarieven van art. 131 W.Reg. worden ook sterk gereduceerd bij schenkingen aan provincies, vzw s, het pensioenfondsen enz. (art. 140 W.Reg.). 1.2 Constitutieve elementen 13. Art. 894 BW definieert de schenking met duidelijke bewoordingen: Een schenking onder levenden is een akte waarbij de schenker zich dadelijk en onherroepelijk van de geschonken zaak ontdoet, ten voordele van de begiftigde, die ze aanneemt 23. In tegenstelling tot het testament, is een schenking een overeenkomst onder levenden die onmiddellijk uitwerking krijgt en waarbij de schenker zich onherroepelijk 24,25,26 en dadelijk verarmt. 27 De rechtspraak vereist zeer duidelijk een vrijgevigheidsgedachte, i.e. animus donandi, die finaal zal oordelen of er wel degelijk sprake is van een schenking daar een schenking niet wordt vermoed maar steeds bewezen moet worden. 28 Aldus wordt een civielrechtelijke classificatie gegeven waarmee ook de fiscale administratie rekening moet houden. In de volgende 21 Voor bouwgronden geldt een voordeliger tarief. Om een balans te vinden in de prijzen van de gronden, talrijke onbebouwde verkavelingen te mobiliseren en de werkgelegenheid in de bouwsector uit te nodigen, worden de tarieven van de schenkingsrechten op bouwgrond door de Vlaamse decreetgever lager gehouden dan die van andere onroerende goederen. Voorwaarde voor de tariefvermindering is dat de begiftigde op het adres van de verkregen bouwgrond zijn verblijfplaats vestigt binnen de vijf jaar na datum van de schenkingsakte. (J. COUTURIER, B. PEETERS, N. PLETS, Belgisch belastingrecht in hoofdlijnen, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2012, ). 22 Art. 135 W. Reg. 23 Cursivering door de auteur aangebracht. 24 «Donner et retenir ne vaut»: Franse rechtscredo waarbij de schenker zich niet van de schenkingsplicht kan ontdoen of zich niet een (gedeeltelijk) beschikkingsrecht kan voorbehouden door middel van een bepaalde clausule. E. SPRUYT, Schenking als techniek van successieplanning: juridisch en fiscaal, Mechelen, Kluwer, 2008, p Uitzonderingen op de onherroepelijkheid zijn: de herroepelijkheid van schenkingen gedaan tussen de echtgenoten buiten het huwelijkcontract (art BW), de herroepbaarheid wegens ondankbaarheid (art.953, BW) of wegens niet vervulling van de voorwaarden (953 BW), de mogelijkheid om de schenking aan een recht van terugkeer of aan een ontbindende voorwaarde te verbinden (art BW); E. SPRUYT, Schenking als techniek van successieplanning: juridisch en fiscaal, Mechelen, Kluwer, 2008, p. 27; R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, 2008, p. 356; W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vemogensrecht, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2008, p.237; M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX, N. GEELHAND, Kenmerken van de schenking, TPR 2013, afl. 1, p. 415; M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, Bergen (2 de kamer) 18 november 2008, JLMB 2010, afl. 35, 1685; Gent 26 februari 1999, TGR 1999, 92; Luik 2 december 1908, Pas. 1909, III, R. BARBAIX, Handboek Erfrecht en giften, Brugge, die Keure, 2011, p E. SPRUYT, Schenking als techniek van successieplanning: juridisch en fiscaal, Mechelen, Kluwer, 2008, p

11 hoofdstukken zal besproken worden dat zij dit niet steeds consequent doortrekt bij aanwasbedingen onder bezwarende titel tussen echtgenoten doordat de fiscus (anders dan bij samenwonenden) het beding wegens het feitelijk vermoeden van vrijgevigheid opvat als een schenking om niet Vormvereisten van de schenking 14. Specifiek vereist de wetgever voor de schenking volgens art. 931 BW dat alle schenkingen, op straffe van nietigheid, verleden worden voor de notaris, in de gewone contractvorm. 30,31 De bedoeling voor dit formalisme is drievoudig. Dergelijke minuut bevestigt de geldige totstandkoming, kan opgeworpen worden als bewijslevering en verzekert de tegenwerpelijkheid van de rechtshandeling. 32 De nietigheid van de rechtshandeling treedt dadelijk op na enig vormgebrek. Automatisch worden schenkingen die voor de notaris verleden zijn, onderworpen aan de registratieplicht volgens art. 19, 1 W. Reg. 33, Deformalisering is (gelukkig) opgetreden voor de alternatieve schenkingsvormen (i.e. de handgift, de bankgift, de vermomde en de onrechtstreekse schenking) die als het ware art.931 BW uitschakelen. De achterliggende reden voor het streng formalisme is louter ter bescherming van de schenker nu de gevolgen irreversibel zijn. De wetgever heeft zich echter ook om de begiftigde bekommerd (lees: overtollig bemoederd) door hem een versterkt formalisme, ofwel formalisme van de tweede graad, op te leggen. Dit houdt in dat ook de begiftigde aan een aantal vormvereisten dient te gehoorzamen die verder gaan dan in de gemeenrechtelijke regeling. Artt. 932, 933 en 948 BW reiken ons de plichten van de begiftigden aan: de aanvaarding van de schenking moet bij authentieke akte worden verleden, er dient een aanvaarding in uitdrukkelijke bewoordingen te worden gegeven, en verder vereist 29 Vr. en Antw. Vl.Parl , 14 juni 2005, nr. 839 van de heer Van Biesen. 30 Art. 931 BW vervolgt: [ ] en daarvan wordt, op straffe van nietigheid, een minuut gehouden. 31 M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX, N. GEELHAND, Kenmerken van de schenking, TPR 2013, afl. 1, p R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, 2008, p H. DE SAEGHER, N. LABEEUW, N. GEELHAND, T. DUMONT, Registratie, in X., Erfenissen, schenkingen en testamenten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, afl. 41, 16 mei 2011, p Er bestaat ook een verplichting tot ondertekening en tot aanbieding ter registratie voor schenkingen van de eigendom of het vruchtgebruik van in België gelegen onroerende goederen, die anders dan bij Belgische notariële akte zijn opgemaakt, zoals onderhandse akten, administratieve akten en buitenlands verleden authentieke akten (art. 31, 1 W.Reg.). L. WEYTS, Notarieel Fiscaal Recht, Deel I, Mechelen, Kluwer, 2005, p. 10; H. DE SAEGHER, N. LABEEUW, N. GEELHAND, T. DUMONT, Registratie, in X., Erfenissen, schenkingen en testamenten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, afl. 41, 16 mei 2011, p

12 art. 932 BW dat de aanvaarding wordt betekend en tot slot dringt een staat van (globale) schatting zich op straffe van nietigheid op bij de schenking van roerende goederen. 35, Schenking onder opschortende voorwaarde Algemeen 16. Niets weerhoudt de schenker om zijn schenking te onderwerpen aan een opschortende voorwaarde en dus een uitstel van de uitvoering van de schenking te bekomen. De schenking met een termijnbepaling is een overeenkomst en zal bijgevolg de schenker en de begiftigde binden op het ogenblik van de aanvaarding van de schenking. 37 Art. 1881, lid 1 BW schrijft voor dat een verbintenis onder opschortende voorwaarde aangegaan, die is welke afhangt van een toekomstige, onzekere gebeurtenis. Verder geeft art BW aan dat de begiftigde de mogelijkheid bezit om pendente conditione alle handelingen tot bewaring van dit recht te verrichten. 38 Concreet betekent dit dat de schenker alle vruchten, o.a. inkomsten en het actuele gebruik, van het goed behoudt tot de voorwaarde vervuld is (eveniente conditione). Stel dat de voorwaarde niet in vervulling gaat (deficiente conditione), dan vervalt de schenking. Het Hof van Cassatie heeft reeds bij meerdere gelegenheden bevestigd dat bij de schenking onder opschortende voorwaarde de begiftigde onmiddellijk een werkelijk en actueel recht krijgt, met name een voorwaardelijk recht, namelijk een vorderingsrecht op de schenker. 39 Enkel de uitvoering van de schenking is opgeschort De mogelijkheid voor het opstellen van een schenking onder opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de schenker is erkend door de rechtsleer wegens een toekomstige, doch onzekere gebeurtenis. De toelaatbaarheid wordt niet gegund voor de schenking onder opschortende voorwaarde van overlijden van de schenker aangezien het overlijden van de schenker wel een toekomstige gebeurtenis is maar het onzekere element valt weg vermits het 35 Cass. 1 maart 2007, NFM 2008, 131, met noot M.A. MASSCHELEIN. 36 R. BARBAIX, Handboek Erfrecht en giften, Brugge, die Keure, 2011, p ; W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vemogensrecht, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2008, p M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 91; A. NIJS, A. VAN ZANTBEEK, A. VERBEKE, Schenken met behoud van bezit, TEP 2005, 35; E. SPRUYT, De schenking: het paradepaard van de successieplanning, AFT 2008, deel 1, afl. 8-9, p W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vemogensrecht, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2008, p Cass. 5 juni 1981, A.P.T. 1984, 145, noot X. DIEU en Cass. 21 januari 2000, R.W , 1053, noot. 40 T. CARNEWAL, S. VANMAELE, Schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de schenker: de artikelen 4, 3 Vl. en Br.W.Succ. en 131 bis Wal.W.Reg. gewikt en gewogen, Not. Fisc. M., 2011, afl. 5, p. 121; N. RAEMDONCK, De terugvalling van het vruchtgebruik en het nieuwe fictief legaat in Vlaanderen. Not. Fisc. M., 2007n afl. 8, p

13 een vaststaand feit is dat eenieder in de toekomst zal overlijden. Ook de schenking onder de ontbindende voorwaarde van overlijden van de schenker zaait twijfel 41. Voorts wordt het nog moeilijker wanneer het een handgift betreft onder opschortende voorwaarde omdat het moeilijk rijmt met het vereiste van de traditio. De werkelijke overdracht van een schenking kan weliswaar uitgesteld worden, maar wordt wel een vereiste wanneer het een handgift betreft Civielrechtelijke en fiscale gevolgen 18. Het is niet onbelangrijk rekening te houden met de gevolgen van de schenking onder opschortende voorwaarde. Op civielrechtelijk vlak kunnen de reservataire erfgenamen optreden (eens de voorwaarde in vervulling is gegaan) om de inkorting aan te vragen. Op fiscaalrechtelijk gebied is art. 16, lid 1 W.Reg. duidelijk: de rechtshandeling waarop het evenredig recht verschuldigd is, doch welke aan een schorsende voorwaarde onderworpen is, geeft alleen tot heffing van het algemeen vast recht aanleiding zolang de voorwaarde niet is vervuld. Aldus zal er bij het opstellen van de schenkingsakte alleen een vast recht van 50 euro geheven worden (art. 11 W.Reg.) en zullen er pas schenkingsrechten verschuldigd zijn nadat de voorwaarde is vervuld. Deze laatste heffing zal berekend worden naar het tarief dat van kracht was op de datum waarop het recht aan de Staat zou verworven geweest zijn indien de handeling een onvoorwaardelijke was geweest. De grondslag dient vastgesteld en berekend te zijn op de datum van de vervulling van de voorwaarde (art. 16, lid 2 W.Reg.). 43 Dat moment is van doorslaggevend belang voor de bepaling van de graad van verwantschap tussen de schenker en de begunstigde, de kinderlast van de begunstigde of de aard van de geschonken goederen Omtrent de geldigheid van de schenking onder ontbindende voorwaarde van het overlijden van de schenker heerst een gemengde opinie omdat het overlijden geen onzekere gebeurtenis zou zijn nu het overlijden een gebeurtenis is die met zekerheid gerealiseerd zal worden. Bij de opschortende voorwaarde, het voor-overlijden van de schenker, treft men eveneens een toekomstige verbintenis maar is ze verder onzeker daar men niet kan voorspellen wie eerder zal sterven: de schenker of de begiftigde. R. BARBAIX, Handboek Erfrecht en giften, Brugge, die Keure, 2011, p ; M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 92; W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vemogensrecht, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2008, p.215; E. SPRUYT, Schenking als techniek van successieplanning: juridisch en fiscaal, Mechelen, Kluwer, 2008, p. 192; M. PUELINCKS-COENE, Valkuilen van het schenkingsrecht, in Familiale Vermogensplanning , XXXe Postuniversitaire Cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2004, E. SPRUYT, Schenking als techniek van successieplanning: juridisch en fiscaal, Mechelen, Kluwer, 2008, p Aan de contracterende partijen wordt door artt en 33 W. Reg. de plicht opgelegd om de vereiste verklaringen aan te bieden ter registratie binnen de vier maanden na het vervullen van de voorwaarde. (M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 271). 44 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, 271; J. BYTTEBIER, De opschortende voorwaarde in de notariële praktijk, T. NOT. 1997,

14 Caveat voor roerende goederen: art. 4, 3 Vl. W. Succ. 19. Hierbij hoort wel een groot uitroepingsteken. Zowel in het Vlaamse als in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest beschouwt de fiscale administratie sinds het decreet van 19 december de schenking van roerende goederen onder de opschortende voorwaarde van (voor)overlijden van de schenker als een fictief legaat (art. 4, 3 Vl. W. Succ. en 4, 3 Br. W. Succ.). 46 De ratio legis dat dergelijke schenkingen met een legaat worden gelijkgesteld, is dat schenkingen onder opschortende voorwaarde danig veel gelijkenissen tonen met een legaat, zodat ze fiscaal als een legaat dienen te worden beschouwd. 47 Het voordeeltarief van schenking van roerende goederen zou niet mogen gelden bij uitgestelde schenkingen aangezien de wetgever juist doelde op het dadelijke karakter van de schenking door de oudere generatie gevolgd door een snelle herinvestering ervan door de jongere generatie. 48 Kortweg gesteld, moedigde de wetgever een vervroegde patrimoniumoverdracht aan, die gauw door sommigen omzeild werd door een schenking onder opschortende voorwaarde van het (voor)overlijden van de schenker op te maken De Waalse decreetgever hinkt voor deze materie zeker niet achterop want aangespoord door het succes in het Vlaams en Brussels Hoofdstedelijk Gewest, heeft ook hij gesleuteld aan de schenkingsrechten. Een tegenhanger van art. 4,3 Vl. en Br. W. Succ is zeker niet overgepend geweest want art.131 Wal. W.Reg. legt nog progressieve tarieven vast voor de schenking van roerende goederen en bijgevolg zijn er ook geen flat rates voor de schenking van roerende goederen. 50 In art.131bis Wal. W. Reg. voorziet de Waalse wetgever evenwel drie schenkingstarieven van 3, 5 en 7% (i.p.v. twee: 3 en 7 % zoals in Brussel en Vlaanderen). Schenkingen van vruchtgebruik of schenkingen onder voorbehoud van vruchtgebruik genieten deze flat rates niet. Omtrent de schenking onder opschortende voorwaarde zijn initieel 45 BS 31 december H. DE SAEGHER, N. LABEEUW, N. GEELHAND, T. DUMONT, Registratie, in X., Erfenissen, schenkingen en testamenten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, afl. 41, 16 mei 2011, p H. CASIER, Successierechten, in X., Erfenissen, schenkingen en testamenten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, afl. 41, 16 mei 2011, p. 10; H. DE SAEGHER, N. LABEEUW, N. GEELHAND, T. DUMONT, Registratie, in X., Erfenissen, schenkingen en testamenten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, afl. 41, 16 mei 2011, p O. DE KEUKELAERE, R. ACKERMANS, Nieuw fictief legaat Vlaamse Gewest doorstaat toets Arbitragehof, Notariaat 2006, afl. 13, p De Circ. AFZ 3/2005, 5 april 2005 ( N. RAEMDONCK, De terugvalling van het vruchtgebruik en het nieuwe fictief legaat in Vlaanderen. Not. Fisc. M., 2007, afl. 8, p. 209; H. CASIER, Successierechten, OEST, afl. 41, 16 mei 2011, p S. VANMAELE en T. CARNEWAL, Schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de schenker: de artikelen 4,3 Vl. en Br. W.Succ. en 131 bis Wal.W.Reg. gewikt en gewogen, Not. Fisc. M., 2011, afl. 5, p

15 progressieve schenkingsrechten van toepassing maar voorziet de wetgever in vier uitzonderingsgevallen (art. 131 Wal. W.Reg.), met name wanneer: de opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de schenker vervuld is op het ogenblik dat het document dat aanleiding geeft tot het heffen van schenkingsrecht ter registratie wordt aangeboden; de rechtstreekse schenking van een recht van vruchtgebruik of van elk ander tijdelijk recht of lijfrenterecht, onder de voorwaarde van het vooroverlijden van de schenker; de schenking de aanwas of de terugvalling van een recht van vruchtgebruik of van elk ander tijdelijk recht of lijfrenterecht betreft, voortvloeiend uit een beding Door de omzetting in een fictief legaat in het Vlaamse en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zullen na de vervulling van de voorwaarden 52 successierechten verschuldigd zijn en niet de meer voordelige schenkingsrechten op de roerende goederen. Wellicht kan een uitweg worden gevonden door regioshopping. In de circulaire d.d. 5 april , hanteert de Vlaamse decreetgever de lokalisatieregels en preciseert daarbij dat de schenker op het ogenblik van de schenking een Vlaams gewestinwoner 54 moet zijn. Een bijkomende voorwaarde dringt zich op: van de schenker wordt ook vereist dat hij op het ogenblik van zijn overlijden een Vlaams gewestinwoner moet zijn. 55 Alles bijeen, kan art. 4,3 Vl.W.Succ. niet van toepassing zijn wanneer de schenker van de roerende goederen op het ogenblik van de schenking wel Vlaams Gewestinwoner is, maar dat niet meer is op het ogenblik van zijn overlijden. Quid wanneer de schenker op het ogenblik van de schenking wel Vlaams Gewestinwoner is maar op ogenblik van zijn overlijden zelfs geen rijksinwoner meer is?! 56,57 51 Nog een uitzonderingsgeval is van toepassing wanneer de schenking betrekking heeft op de schenking van de begunstiging van de prestatie van een levensverzekeringsovereenkomst, door de aanwijzing van de begiftigde als begunstigde van die levensovereenkomst, in geval van vooroverlijden van de verzekerde van die levensovereenkomst. (S. VANMAELE en T. CARNEWAL, Schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de schenker: de artikelen 4,3 Vl. en Br. W.Succ. en 131 bis Wal.W.Reg. gewikt en gewogen, Not. Fisc. M., 2011, afl. 5, p. 121.) 52 Een schenking onder levenden, van roerende goederen, die de overledene heeft gedaan, onder de opschortende voorwaarde die vervuld wordt ingevolge het overlijden van de schenker, ongeacht de datum van de schenkingsakte. 53 Circ. AFZ 3/2005, 5 april Circ. AFZ 3/2005, 5 april 2005 preciseert dat de schenker is in het kader van de schenkingsrechten op schenkingen van roerende goederen op het ogenblik van de schenking een Vlaams Gewestinwoner wanneer hij: - ofwel op het ogenblik van de schenking zijn fiscale woonplaats reeds meer dan tweeëneenhalf jaar in het Vlaams Gewest heeft, - ofwel in de laatste vijf jaar voor de schenking zijn fiscale woonplaats langer in het Vlaams Gewest dan in een van de andere Gewesten heeft gehad.. 55 Circ. AFZ 3/2005, 5 april 2005 preciseert dat de schenker is in het kader van de successierechten op schenkingen van roerende goederen op het ogenblik van de schenking een Vlaams Gewestinwoner wanneer hij: - ofwel op het ogenblik van zijn overlijden zijn fiscale woonplaats reeds meer dan tweeëneenhalf jaar in het Vlaams Gewest heeft, - ofwel in de laatste vijf jaar voor zijn overlijden zijn fiscale woonplaats langer in het Vlaams Gewest dan in een van de andere Gewesten heeft gehad.. 56 Circ. AFZ 3/2005, 5 april

16 22. Een andere weg om te ontglippen aan het strenge toepassingsgebied van art. 4,3 Vl. W. Succ. (maar met beduidend minder slaagkansen) wordt door de rechtsleer voorgesteld: een schenking onder opschortende termijn door overlijden van de schenker. 58 Wanneer de wetgever niet specifiek de opschortende termijn in de wettekst heeft geviseerd, zo redeneert A. Verbeke, kan men hieruit afleiden dat die schenking buiten het toepassingsveld van het fictief legaat valt. 59 Dan moet men evenwel de wet zeer strikt interpreteren want indien we er de teleologische interpretatie 60 ernaast leggen, i.e. het praktisch doel dat de wetgever beoogde met de nieuwe wet, kunnen we zeker niet concluderen dat de wetgever de bedoeling had om de schenking onder opschortende termijn van overlijden van de schenker buiten te houden. 61 Een succesvollere methode voor schenkingen van roerende goederen onder opschortende voorwaarde zal men eerder vinden bij het schenken bij het verlijden van de schenkingsakte ten overstaan van een buitenlandse notaris. De Fiscale Administratie stelt dat enkel geregistreerde of verplicht registreerbare schenkingen als medeschenkingen die vrijwillig ter registratie zijn aangeboden, onder het toepassingsgebied van art. 4, 3 vallen. 23. Alles bijeengenomen, stellen we vast dat wanneer art. 4,3 Vl. en Br. W.Succ. van toepassing zijn op de schenking van roerende goederen, er bij overlijden van de schenker geen registratierechten maar wel successierechten verschuldigd zijn, alsof het gaat om een legaat. Voor de berekening van de waarde van het goed wordt niet de datum van de opmaak van het contract genomen maar de datum van overlijden van de schenker Minder aangenaam voor de belastingbetaler is wanneer een verhuis naar het Vlaamse Gewest is gepland. Wanneer de schenker op het ogenblik van de schenking geen Vlaams Gewest inwoner is, maar dat wel is bij overlijden, dan valt de schenking volgens de fiscale administratie toch onder het toepassingsgebied van art. 4,3 Vl.W.Succ. (N. RAEMDONCK, De terugvalling van het vruchtgebruik en het nieuwe fictief legaat in Vlaanderen. Not. Fisc. M., 2007n afl. 8, p. 228). 58 A. NIJS, A. VAN ZANTBEEK en A. VERBEKE, Schenken met behoud van bezit, TEP 2005, 39; SPRUYT, E., De schenking: het paradepaard van de successieplanning, AFT 2008, deel 1, afl. 8-9, p SPRUYT, E., De schenking: het paradepaard van de successieplanning, AFT 2008, deel 1, afl. 8-9, p. 128; A. VERBEKE, Schenken met behoud van bezit, TEP 2005, afl. 1, 39, nr F. WERDEFROY, Registratierechten , Mechelen, Kluwer, 2009, I, p T. CARNEWAL, S. VANMAELE, Schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van vooroverlijden van de schenker: de artikelen 4, 3 Vl. en Br.W.Succ. en 131 bis Wal.W.Reg. gewikt en gewogen, Not. Fisc. M., 2011, afl. 5, p H. CASIER, Successierechten, OEST, afl. 41, 16 mei 2011, p. 13; SPRUYT, E., De schenking: het paradepaard van de successieplanning, AFT 2008, deel 1, afl. 8-9, p

17 2 Vruchtgebruik 2.1 Een (rechtshistorische) introductie 24. Wat de Grieken in de klassieke oudheid hebben betekend als bakermat van de Westerse filosofie, betekenden de Romeinen voor het Westers recht. 63 De rechtsfiguur van het vruchtgebruik (ususfructus) was de Romeinse rechtpractici niet onbekend, doorgaans gerealiseerd met het oog op het behoud van de levensstandaard van de weduwe. 64 Dergelijk beding stelde de vruchtgebruiker van een goed, in casu de langstlevende echtgenote, in staat om verder van het goed te blijven genieten en zelfs de vruchten ervan te plukken 65. Later in onze Noordelijke contreien, beschouwde de wetgever in 1804 de vruchtgebruiker hoofdzakelijk als een agrariër. Dit verklaart de materiële benadering in de artt BW, omdat de legislator vooral oog had voor erf en vee. Decennia later verruimde de interpretatie van het vruchtgebruik in die mate, dat nu zelfs het geldelijke kapitaal inbegrepen is bij het vruchtgebruik. 66 De vruchtgebruiker behoudt uitgebreide rechten, zelfs huurinkomsten en interesten, die de rechten van de blote eigenaar (nudus proprietarius, gewoonlijk de erfgenamen) aanzienlijk inkorten maar die ten laatste bij het overlijden van de vruchtgebruiker volledig aangroeien bij de blote eigenaar Beknopt wordt vruchtgebruik, die zijn wortels in de solide wetsgrond genesteld heeft, in de rechtsleer omschreven als het tijdelijk zakelijk recht (dat inherent verbonden is aan de persoon op wiens hoofd het vruchtgebruik gevestigd is) op gebruik en genot van een goed van een ander (i.e. de blote eigenaar), mits eerbiediging van de bestemming van het goed en substantie van het goed 68. Ze ontstaat krachtens een wet, hetzij bij testamentaire bepaling, hetzij bij consensuele overeenkomst (huwelijkscontract, ruil, schenking, verdeling). Beide wijzen staan toe dat het vruchtgebruik tijdelijk of beperkt in tijd wordt bedongen. Bijkomend 63 P. DE MEYERE, R. DUTHOY, P. ELSEN, Romeins recht: bloemlezing voor het secundair onderwijs, Kapellen, Pelckmans, 1999, p D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, p E. SPRUYT, De schenking: het paradepaard van de successieplanning, AFT 8-9 augustus-september 2008, p R. DEKKERS, E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht. Deel. II. Zakenrecht, zekerheden, verjaring, Antwerpen, Intersentia, 2005, D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, p E. DIRIX, B. TILLEMAN, P. VAN ORSHOVEN, De Valks Juridisch Woordenboek, Intersentia, Antwerpen/Oxford, 2010, p.452; D. CLAEYS, Usufruit et nue-propriété. Principes et actualités, Waterloo, Kluwer, 2007, p. 18; M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007,

18 kan het vruchtgebruik ten behoeve van de vestiger zelf of van een ander gevestigd worden, wat neerkomt op de vervreemding van de blote eigendom De invulling van het toepassingsgebied van het vruchtgebruik is zeker bont gekleurd indien zelfs het vruchtgebruik van interieurdesign, effecten en beleggingsfondsen inbegrepen kunnen zijn bij het inkomstenbehoud. 70 Een ruime interpretatie voor het begrip wordt ook verwacht in de fiscaalrechtelijke context (art. 19, 2 W.Reg.) De schenking met voorbehoud van vruchtgebruik 27. Art.949 BW staat toe dat de schenker zich het genot of het vruchtgebruik van de geschonken roerende of onroerende goederen voorbehoudt. Dat hierachter fiscale beweegredenen schuilen, doet niets af aan de geldigheid van de rechtshandeling. 72 Bovendien geeft een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik de mogelijkheid om inbreng en inkorting, die normaal van toepassing zijn op alle schenkingen, in het erfrecht te ontlopen. 73 De schenker behoudt een zakelijk recht om zich van de zaak te bedienen en om van de vruchten te genieten, en biedt hem zelfs de mogelijkheid om het goed te verpachten, zijn recht te verkopen of af te staan om niet (art. 595 BW). In het kader van de vermogensplanning vermelden we terloops dat het de begunstigde niet is toegestaan om het goed verder te verhuren, wat zijn bevoegdheid aanzienlijk inkort en dus wellicht niet in de oorspronkelijke bedoeling van de partijen zal gelegen zijn In de rechtsleer wordt een opsplitsing gemaakt tussen de schenking van het eigenlijk vruchtgebruik en van oneigenlijk vruchtgebruik. Bij het eerste ontstaat een vruchtgebruik bij schenking van niet-verbruikbare goederen. Omgekeerd vormt zich een oneigenlijk vruchtgebruik, ook quasi-vruchtgebruik genoemd. Dat gebeurt wanneer de schenker zich het vruchtgebruik van verbruikbare zaken reserveert (i.e. goederen die bij het eerste gebruik tenietgaan zoals bv. geld, eetwaren, graansoorten) R. DEKKERS, E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht. Deel. II. Zakenrecht, zekerheden, verjaring, Antwerpen, Intersentia, 2005, J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids Successieplanning, 2011, III/ F. Werdefroy, Jaarboek Registratierechten , I, Mechelen, Kluwer, p A. NIJS, A. VAN ZANTBEEK, A. VERBEKE, Schenken met behoud van bezit, TEP 2005, p. 19; M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, E. SPRUYT, Schenking als techniek van successieplanning: juridisch en fiscaal, Mechelen, Kluwer, 2008, M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, ; D. CLAEYS, Usufruit et nue-propriété. Principes et actualités, Waterloo, Kluwer, 2007, p

19 Eigen aan het eigenlijk vruchtgebruik is de deprivatie van het beschikkingsrecht over het goed en de beperkte gebruiks- en genotsbevoegdheid. Daardoor wordt de plicht opgelegd aan de vruchtgebruiker/schenker om de bestemming van de bewaarde zaak te handhaven. 29. Bij het quasi-vruchtgebruik zijn het beschikkingsrecht, de gebruiks- en genotsbevoegdheid net wel onlosmakelijk verbonden. 76 De vruchtgebruiker mag over de goederen beschikken en wordt in een zekere zin de eigenaar, doch op voorwaarde dat hij goederen van dezelfde kwaliteit en kwantiteit op het einde van het vruchtgebruik teruglevert (art. 587 BW). 77,78 Aanvullend nog een niet onbelangrijk detail: de vruchtgebruiker van verbruikbare zaken draagt het risico voor toevallig verlies, in contrast met het eigenlijke vruchtgebruik waar de blote eigenaar verantwoordelijk is. 79 Edoch, schenkers die zich het quasi-vruchtgebruik voorbehouden, zullen er vaak een hidden agenda van vermogensplanning op nahouden. Immers, het is inderdaad een interessante zet nu de schenker zich de bevoegdheid behoudt om vrij over het goed te beschikken Fiscale berekening van de waarde van het vruchtgebruik Onroerende goederen 30. Er wordt beweerd dat constructies met behoud van vruchtgebruik een fiscaal huzarenstukje zijn omdat het aantal optredens van de fiscale administratie over het onderwerp niet meer bij te houden is. Toegegeven, bij het gebruik van het vruchtgebruik schuilen er een paar voordelen op vlak van successieplanning, meestal fiscaal getint. Successierechten omzeilen voor de onroerende goederen in België gebeurt eenvoudigweg met bijvoorbeeld het vruchtgebruik bij aankoop van een onroerend goed af te splitsen van de blote eigendom, i.e. de gesplitste aankoop. Een typisch tafereel bij wijze van voorbeeld: vader koopt het appartement aan zee in vruchtgebruik, terwijl de blote eigendom aan zijn zoon wordt doorgespeeld. Ze volgen netjes de regels van het spel (lees: ze wensen niet in val te lopen van 76 M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, D. CLAEYS, Usufruit et nue-propriété. Principes et actualités, Waterloo, Kluwer, 2007, p Men kan ook bedingen dat de schenker een vooraf bepaald bedrag zal betalen aan het einde van het vruchtgebruik maar dan loert het fiscaal gevaar dat de waardevermeerdering van het geschonken goed (die normaal kosteloos aanwast bij de begusntigde) helaas in het vermogen van de schenker blijft. Ultiem zullen er dan successierechten geheven worden voor de erfgenamen, die eigenlijk eenvoudig konden vermeden zijn. (NIJS, A, VAN ZANTBEEK, A., VERBEKE, A., Schenken met behoud van bezit, TEP 2005, p. 22.) 79 R. DEKKERS, E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht. Deel. II. Zakenrecht, zekerheden, verjaring, Antwerpen, Intersentia, 2005, M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007,

20 het fictief legaat 81 want ze weten dat art. 9 W.Succ. gefrustreerd zal worden 82 ), en spreken daarom af dat de zoon de blote eigendom met eigen gelden betaalt (verkregen op Kerstmis) en dat de prijs in evenwicht is ten opzichte van het deel vruchtgebruik. Als alles vlekkeloos verloopt, zal bij overlijden van vader het vruchtgebruik dadelijk aanwassen bij de blote eigendom en zal de teller van successierechten voor het appartement aan zee op nul staan. 31. Voor het welslagen van voormeld plan en een vlottere instemming van de fiscale administratie, behoort het om het vruchtgebruik juist te waarderen. Algemene principes en de door de rechtspraak aanvaarde methodes 83 helpen om een veilige berekening te maken, maar de waardering zal in laatste instantie steeds de fiscaalrechtelijke test moeten doorstaan (artt W. Reg.). De wetgever bepaalt via art. 47 W. Reg. dat wanneer een overeenkomst betrekking heeft op het vruchtgebruik, diens verkoopwaarde geacht wordt overeen te stemmen met de som die men bekomt door het jaarlijks inkomen, of bij ontstentenis, de jaarlijkse huurwaarde van de eigendom, te vermenigvuldigen met de coëfficiënt die in de hier bijgevoegde tabel van art.47 W.Reg. is opgenomen. Deze som is afhankelijk van de leeftijd van degene op wiens hoofd het vruchtgebruik is gevestigd, op de dag van het verlijden van de akte. 84 Wanneer het vruchtgebruik bijgevolg op het hoofd van twee of meer personen is gevestigd met recht van aanwas of terugval, zal iedere vruchtgebruiker voorlopig slechts belast worden op de waarde die hij dadelijk verkrijgt, rekening houdend met ieders leeftijd. Zoals art. 50 W.Reg. voorschrijft, verloopt het anders voor de overdrachten te bezwarenden 81 Cfr. de circ. Nr. 3/2005 : ( ) vallen daarentegen wel onder de noemer van fiscaal misbruik: de gesplitste aankoop (blote eigendom en vruchtgebruik) van goederen voorafgegaan door een al of niet geregistreerde schenking van de benodigde gelden door de verkrijger van het vruchtgebruik aan de verkrijger van de blote eigendom mits er éénheid van opzet aanwezig is (frustreert art. 9 W.Succ) ( ). 82 Art. 9 W.Succ. schrijft voor dat roerende en onroerend goederen, verkregen ten bezwarende titel voor het vruchtgebruik door de overledene en voor de blote eigendom door een derde toch in de nalatenschap van de vruchtgebruiker geacht worden een legaat te zijn. Bijgevolg zullen er successierechten geheven worden op het onroerend goed, tenzij bewezen wordt dat de verkrijging of de inschrijving niet een bedekte bevoordeling van de derde is. 83 Een methode die in de praktijk veelvuldig wordt gebruikt, is de door Jos Ruysseveldt geïntroduceerde formule die rekening houdt met de netto huuropbrengst, de inflatie, de reële rente en de looptijd van het vruchtgebruik. (J. Ruysseveldt, De Waardering van het tijdelijk vruchtgebruik anders bekeken, Not. Fisc. M., 1999.); S. RUYSSCHAERT, G. POPPE, Vruchtgebruik, Antwerpen/ Apeldoorn, Maklu, 2013, 21. Zoals E. De Nolf aangeeft,, kunnen goederen op verschillende wijzen berekend worden. Ieder goed afzonderlijk berekenen kan worden gedaan maar is zo tijdrovend en onrealistisch dat de wetgever het bijgevolg aan de praktijk heeft overgelaten om concrete regels uit te werken. Bekende methodes zijn heden de methode Claeys, Ch. De Wulf, Schryvers, Ledoux. Allen zijn verre van de ideale methode maar worden dankbaar gebruikt omwille van de snelheid en de accuratesse die ze verlenen. In de praktijk wel het meest gebruik gemaakt van de methode Ledoux. E. DE NOLF, Waardering van het vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoten, Nieuwsbrief Notariaat, april 2008, nr. 7, p. 8. Voor meer doelgerichte informatie omtrent de methode Ledoux: J.-L. LEDOUX, M. DENUIT en B.-L. YERNA, Capitalisation de l usufruit Table Ledoux 2011, Rev. Not. B., Juni 2011, p. 370 e.v. 84 J. COUTURIER, B. PEETERS, N. PLETS, Belgisch belastingrecht in hoofdlijnen, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2012, p

21 titel van het vruchtgebruik met recht van aanwas of van terugval, wiens toepassing de artt. 47 en 49 W.Reg. erbij betrekt om de leeftijd te nemen van de jongste persoon. 85 GETAL LEEFTIJD jaar of minder 17 meer dan 20 jaar en minder dan meer dan 30 jaar en minder dan meer dan 40 jaar en minder dan meer dan 50 jaar en minder dan meer dan 55 jaar en minder dan meer dan 60 jaar en minder dan 65 8 meer dan 65 jaar en minder dan 70 6 meer dan 70 jaar en minder dan 75 4 meer dan 75 jaar en minder dan 80 2 meer dan 80 jaar Tabel uit art. 47 W.Reg. 32. Het is toegestaan om een aantal correcties door te voeren voor de bepaling van de huurwaarde die dient als maatstaf voor de berekening van het vruchtgebruik en het is zelfs bedachtzaam en wijs om factoren in te calculeren zoals de indexatie, de actualisatie en positieve correcties 86 om een getrouw beeld aan de fiscus te kunnen voorleggen. De grootste slaagkansen verwerft men door de waarde van het vruchtgebruik conform de marktwaarde te waarderen en de wettelijke bepalingen van het vruchtgebruik als zakelijk recht niet in de wind te slaan. 33. Wanneer een overeenkomst van de blote eigendom van een onroerend goed gepaard gaat met het voorbehoud van het vruchtgebruik (en niet het persoonlijk recht van genot) door de vervreemder, schrijft art. 48 W.Reg. voor dat de belastbare grondslag niet lager mag zijn dan de verkoopwaarde van de volle eigendom. De ratio legis van deze fictiebepaling is om te vermijden dat de partijen eigenlijk de verkoop van de volle eigendom voor ogen hebben maar het onder het mom van blote eigendom plaatsen in de wetenschap dat het vruchtgebruik dan later aanwast M.A. MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Gent, Larcier, 2007, Omdat de vruchtgebruiker voordelen heeft die een huurder niet heeft, bv. hypothekeren of doorverkopen. 87 S. RUYSSCHAERT, G. POPPE, Vruchtgebruik, Antwerpen/ Apeldoorn, Maklu, 2013,