De vorming van de persoonlijkheid volgens Judith Harris 1
|
|
- Alexander Dijkstra
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 1 De vorming van de persoonlijkheid volgens Judith Harris 1 Elke mens is uniek. Zelfs de leden van een eeneïige tweeling verschillen van elkaar. In het laatste geval vallen ons vaak de gelijkenissen meer op dan de verschillen. We vinden het zo vanzelfsprekend dat mensen van elkaar verschillen dat we er gewoonlijk niet bij stil staan hoe dat komt. En toch houden we er allemaal onze theorietjes op na. Die verklaringen kunnen in de loop van de tijd veranderen. Pakweg 100 jaar geleden was iedereen ervan overtuigd dat de persoonlijkheid een onveranderlijk gegeven was, dat je meegekregen had bij de geboorte, erfelijk dus. Sedert de 50-er jaren van de vorige eeuw, ging men geloven in de almacht van de opvoeding. Pas sinds kort beleeft erfelijkheid een comeback. Verschillende theorieën kennen voor de vorming van de persoonlijkheid een verschilend gewicht toe aan erfelijkheid en opvoeding. Judith Harris heeft deze verschillende theorieën grondig onderzocht, en komt tot de conclusie dat ze niet voldoen. Zij presenteert een alternatieve theorie, die uitgaat van evolutionair psychologische inzichten, en gebruik maakt van de bevindingen van de sociale psychologie, de ontwikkelingspsychologie, de gedragsgenetica en de neurowetenschappen. In het laatste hoofdstuk suggereert Harris een aantal methodes voor de toetsing van haar theorie. Indeling: 1. Een definitie van de persoonlijkheid 2. Korte bespreking van de gangbare verklaringen van verschillen in persoonlijkheid 3. De theorie van Harris 1 Persoonlijkheid Mensen gedragen zich verschillend. Veel gedragsverschillen zijn terug te voeren op de omstandigheden, maar sommige daarvan blijven bestaan ongeacht de omstandigheden. Die consistente verschillen tussen mensen worden dan ook aan de individuele persoonlijkheid toegekend. De persoonlijkheid blijft van de kinderjaren tot de volwassenheid vrij constant, en wordt ook stabieler naarmate mensen ouder worden. Maar zelfs volwassenen kunnen veranderen als hun leven verandert. Factoranalyse toont aan dat mensen consistent van elkaar verschillen op 5 dimensies (de Big Five ): 1. Extraversie tegenover introversie 2. Vriendelijkheid tegenover vijandigheid 3. Zorgvuldigheid tegenover laksheid en gebrek aan motivatie 4. Emotionele stabiliteit tegenover neuroticisme 5. Openheid/Intelligentie/Creativiteit 1 HARRIS, J.R., Geen twee hetzelfde. Menselijke natuur en menselijke individualiteit. (Vert. No Two Alike) A dam/a pen, Uitg. Contact, 2006, 392 pp. ISBN
2 2 2 Verklaring van verschillen in persoonlijkheid Algemeen wordt aangenomen dat de consistente gedragsverschillen tussen mensen grotendeels te verklaren zijn door erfelijkheid, opvoeding en de interactie tussen erfelijke aanleg, opvoeding en (gezins)omgeving. Judith Harris heeft daar zo haar eigen idee over. Uit kritisch onderzoek van de resultaten van het gevoerde onderzoek naar de verklaring van persoonlijkheidsverschillen werk trekt zij volgende conclusies: 1. De rol van erfelijkheid in de persoonlijkheid wordt door gedragsgenetisch onderzoek geschat op een gemiddelde van ongeveer 45%. De resultaten van deze onderzoeken zijn vrij eensluidend. 2. Over de rol van opvoeding en (gezins)omgeving is er veel meer discussie mogelijk. Volgens Harris kan geen enkel onderzoek harde bewijzen voorleggen dat de 55% overige persoonlijkheidsverschillen te verklaren zijn door hetzij opvoeding, hetzij verschillen in de gezinsomgeving (bijvoorbeeld plaats in de geboorterij), hetzij de interactie tussen genen en opvoeding/gezinsomgeving. Iets meer dan de helft van de persoonlijkheidsverschillen tussen mensen blijft volgens Harris dus onverklaard. Zij ging de uitdaging aan. 3 De theorie van Judith Harris De vorming van de persoonlijkheid is een aspect van de sociale ontwikkeling. Voor een goed begrip ervan moeten we eerst inzicht verwerven in de evolutionaire dimensie en noodzaak van de menselijke sociale ontwikkeling. 3.1 Uitgangspunten Vanuit biologisch oogpunt is de mens een sociale diersoort. Sociale diersoorten hebben evolutionair gezien een modus vivendi gevonden om het streven naar eigenbelang te verzoenen met het streven naar harmonieuze sociale relaties. Als ze dit niet hadden gedaan waren ze al lang door de natuurlijke selectie afgevoerd. Ze zijn dus door de natuur uitgerust met capaciteiten en drijfveren die hen voor dat soort leven geschikt maken. Dus moeten we zoeken naar wat mensen nodig hebben om te kunnen samenleven, en wat hen in staat stelt hun eigenbelang te verzoenen met het onderhouden van sociale relaties. Het ontwerp van de menselijke geest is via natuurlijke selectie in een proces van vallen en opstaan tot stand gekomen. Wat de menselijke soort succesvol heeft gemaakt zijn vermogens die cruciaal waren om als en in een groep te overleven in de condities van 2 miljoen jaar geleden, het Paleolithicum. Binnen dergelijke groepen waren ouders enkel van cruciaal belang voor de ontwikkeling van kinderen gedurende de eerste 3 à 4 jaar. Vanaf die leeftijd brachten kinderen veel meer tijd door met andere kinderen. Socialisatie gebeurde grotendeels in de peergroup. De aandacht moet dus gaan naar de capaciteiten van mensen om zich aan te passen aan het leven in een groep én om binnen de groep te wedijveren voor een eigen positie. Deze vermogens zijn aangeboren, en komen tot uiting op verschillende momenten in de (sociale) ontwikkeling. Harris noemt ze mentale systemen, die in overeenstemming met de opvatting
3 3 over een modulaire hersenwerking en geest 2 ingebed zijn in hogere functionele systemen. onafhankelijk van elkaar opereren, en 3.2 Mentale systemen Om met mensen te kunnen samenleven is het belangrijk zoveel mogelijk informatie over hen te verzamelen en te verwerken. Informatie over mensen verzamelen en doorgeven is trouwens een van de belangrijkste bezigheden van mensen. 3 Om verschillende soorten informatie over mensen op te nemen en te verwerken, beschikken mensen over een aantal mentale systemen. Tot de typisch menselijke mentale systemen behoort het vermogen om taal te ontwikkelen. Een ander belangrijk mentaal systeem is de Theory-of-Mind (TOM) of het vermogen uit het gedrag van anderen gedachten en gevoelens af te leiden. Ook mensapen beschikken al over dit vermogen. 4 Het taalsysteem en de TOM komen al vrij vroeg in de jeugd tot ontwikkeling, en blijven het hele verdere leven actief. Ze zijn van elementair belang voor de sociale ontwikkeling en vervullen een specifieke rol in de vorming van de persoonlijkheid. 3.3 Sociale ontwikkeling in de jeugd In de loop van zijn ontwikkeling moet een kind verschillende soorten informatie over mensen verzamelen om in de samenleving te kunnen functioneren en er een eigen bijdrage te kunnen leveren. Niet alle informatie over mensen echter is voor een kind op elke leeftijd even relevant. Jonge kinderen zijn gediend met andere informatie dan oudere kinderen. In de loop van de jeugd komen daarom achtereenvolgens andere mentale systemen tot ontwikkeling, waarmee een kind informatie kan verzamelen over die sociale gegevens die het in deze fase nodig heeft. Harris onderscheidt: het relatiesysteem, het socialisatiesysteen en het statussysteem. Deze mentale systemen maken gebruik van het taalsysteem en de TOM, en functioneren eveneens verder in de volwassenheid Het relatiesysteem De eerste soort informatie die een baby dient op te nemen en te verwerken is wie hem verzorgt en op wie hij kan rekenen. Hij moet erin slagen positieve relaties te vestigen en in stand te houden. Daarom zijn baby s al heel vroeg in staat om gezichten te herkennen, en even later maken ze onderscheid tussen vreemd en vertrouwd. Ze gaan zich verschillend gedragen tegenover de verschillende personen in hun leven. Ze maken onderscheid tussen moeder en vader, tussen kinderen en volwassenen en reageren anders op vrolijke dan op depressieve mensen. Van zijn mammie bijvoorbeeld verwacht de baby voedsel en knuffelen, van papa stoeien, van andere kinderen (broers/zussen) vermaak. Met behulp van dit systeem verzamelen wij ons hele verdere leven door informatie over andere specifieke mensen, op basis van persoonlijke ervaringen of horen zeggen. Een kind 2 HARRIS, J., o.c., p. 180 e.v. 3 Onderzoek van Robin DUNBAR. Zie ook: DUNBAR, R., Vlooien, roddelen en de ontwikkeling van taal. (Vert. Grooming, Gossip and the Evolution of Language) DUNBAR, R., o.c.
4 4 krijgt hiermee een antwoord op volgende basisvragen: wie is wie, wat voor iemand is deze persoon en wat kan ik van hem verwachten? Kenmerkende gedragsvormen van het relatiesysteem zijn: hechtingsgedrag (o.a. liefdesrelaties, oudedr-kindrelaties) vriendschappen, hofmakerij, roddel, begunstiging van handelspartners, krachtmetingen over dominantie Het socialisatiesysteem Op ongeveer 3-jarige leeftijd zijn kinderen in staat om zichzelf en anderen in categorieën in te delen. Ze gaan zich vervolgens gedragen in overeenstemming met de categorie waartoe ze zelf behoren. Die verandert uiteraard met de leeftijd, en dat vraagt telkens een aanpassing aan nieuwe regels en normen. Een tiener gedraagt zich anders dan een kleuter. Onderscheid maken tussen specifieke mensen wordt nu minder belangrijk dan gelijken op anderen van dezelfde categorie. Socialisatie betekent dat men het typische gedrag, en de houdingen en opvattingen overneemt van de groep waartoe men behoort: culturen en subculturen. Het socialisatiesysteem werkt het sterkst in de schoolleeftijd. Het socialisatiesysteem verschaft antwoord op volgende basisvragen: bij welke groep(en) hoor ik, van welke groepen ben ik lid en hoe moet ik mij gedragen om erbij te horen? Kenmerkende gedragsvormen van dit systeem zijn het hele leven door: overnemen van gedragsvormen, taal, accent, kleding en gewoontes van groepsgenoten. Ook vechten voor de groep hoort in dit systeem Het statussysteem Tegelijk met de informatie over de categorie waartoe men behoort, komt ook informatie binnen over verschillen tussen individuen binnen deze categorie. Negenjarigen reageren in en op verschillende omstandigheden niet hetzelfde. Deze gedragsverschillen zijn voor een belangrijk deel gebaseerd op erfelijke aanleg. Sommige leeftijdgenoten zijn energiek en ondernemend, anderen rustig en bedachtzaam. Sommige kinderen reageren bij onenigheid snel agressief, andere proberen te onderhandelen, nog weer andere geven onmiddellijk toe. Het is niet alleen belangrijk om bij de groep te horen, je moet er ook een eigen positie in verwerven. Kinderen wedijveren met elkaar in kennis en vaardigheden. Om dat te kunnen moeten kinderen zicht hebben op zichzelf, hun eigen sterke en zwakke eigenschappen. Dit zelfbeeld is in het begin erg onrealistisch ( Ik ben zo sterk als papa! ), maar binnen het contact met leeftijdgenoten wordt dit snel verholpen. Kinderen/mensen verwerven een beeld van zichzelf door: a. sociale vergelijking: mensen vergelijken hun eigen prestaties met die van anderen b. het spiegeleffect (Festinger): mensen zien zichzelf zoals ze denken dat anderen hen zien. Om dit te kunnen moeten ze beschikken over de mogelijkheid om gedachten van anderen te lezen of in te schatten (een Theory-of-Mind) op basis van hun gedrag. Het mentaal systeen van de TOM vervult dus een functie binnen het statussysteem. Met behulp van het statussysteem komt een kind te weten wat zijn positie is in de groep, hoe hij met anderen kan wedijveren en hoe hij uniek kan zijn. Dit systeem blijft het hele leven door werkzaam: ook volwassenen moeten steeds opnieuw hun eigen positie in verschillende groepen herkennen en (her)bepalen. Kenmerkende gedragsvormen zijn: het opnemen tegen anderen, deelnemen aan krachtmetingen die je kunt winnen en vermijden van krachtmetingen die je waarschijnlijk zal verliezen.
5 5 3.4 Persoonlijkheidsontwikkeling Elk van hogergenoemde systemen verschaft mensen een manier om zich aan een bepaald aspect van hun sociale omgeving aan te passen of van dat aspect gebruik te maken. Met elkaar kunnen deze drie mentale systemen verklaren hoe, waarom, wanneer en waar de persoonlijkheidsontwikkeling verloopt. Ze kunnen uitleggen waarom opgroeiende kinderen in bepaalde opzichten meer op hun leeftijdgenoten gaan lijken en in andere minder, waarom ze gemotiveerd zijn om zowel zich te conformeren als om te wedijveren, en waarom ze zich bij verschillende mensen en in verschillende situaties anders gedragen De bouwstenen 1. Het relatiesysteem stelt mensen in staat om hun gedrag aan te passen aan de mensen met wie ze te maken hebben en aan de omstandigheden.het verklaart dus waarom mensen zich anders gedragen in verschillende omstandigheden en hun gedrag kunnen aanpassen aan de omstandigheden: met een (levens)partner, in de vriendenkring, op het werk. Maar dit systeem is niet verantwoordelijk voor persoonlijkheidsverschillen, want hiermee past de mens zich aan aan de persoon met wie hij te maken heeft. 2. Het socialisatiesysteem maakt het mensen mogelijk om zich langdurig aan hun groep of cultuur aan te passen, en dus meer op elkaar te gaan gelijken. Het verklaart dus alleen verschillen tussen groepen mensen, niet tussen individuen. De werking van dit systeem leidt tot conformiteit. 3. Het statussysteem verschaft de uitrusting om minder op elkaar te gelijken, om te wedijveren en dus van elkaar te verschillen. Het statussysteem is uiteindelijk de hoofdverantwoordelijke voor het feit dat geen twee mensen dezelfde persoonlijkheid hebben. Het verklaart waarom mensen zich in uiteenlopende omstandigheden consistent gelijk gedragen en consistent van elkaar verschillen. Maar het zou niet kunnen werken zonder de hulp van het relatiesysteem, dat ons in staat stelt om informatie te krijgen over verschillen tussen mensen. En het zou ook niet werken als we geen gedachten konden lezen, en dus hypotheses maken over hoe anderen ons zien. Het zou evenmin werken als we geen oog zouden hebben voor de gelijkenissen De invloed van de omgeving 1. Het effect van ouders en gezinsomgeving op de persoonlijkheid beperkt zich grotendeels tot de genetische invloeden. Kinderen erven van hun ouders gedragstendensen, hun temperament. Als kinderen zich (later) gedragen zoals hun ouders, is dat niet zozeer omdat ze hen imiteren en zich met hen identificeren, maar omdat ze dezelfde erfelijke aanleg hebben. In het gezin leert een kind welke gedragsvormen daar gewenst en gangbaar zijn. Het zal die gedragsvormen in eerste instantie ook in andere groepen uitproberen, maar zijn gedragspatroon, binnen de grenzen van zijn temperament, vrij snel aanpassen aan de normen van de groep om erbij te horen. Kinderen gedragen zich thuis vaak anders dan in de groep leeftijdsgenoten.
6 6 2. De doorslaggevende omgevingsinvloeden op de persoonlijkheidsvorming situeren zich overwegend in de verschillende peergroups waarbinnen een kind zich beweegt. Binnen deze groep(en) moet/wil ieder kind een eigen positie verwerven. Zijn specifieke gedrag binnen de groep wordt bepaald door: - het temperament of genetisch bepaalde gedragsneigingen - ontwikkelingsruis, toevallige gebeurtenissen die ervoor zorgen dat je status plotseling verandert. Deze factoren zorgen ervoor dat de groepsleden op een specifieke manier op je reageren, waardoor je een idee krijgt van wie je bent. Een kind gaat zich gedragen in overeenstemming met dat beeld, en lokt daardoor weer specifieke reacties van anderen uit, die dat beeld weer bevestigen. Hoe langduriger en intensiever deze reacties zijn, des te groter hun invloed op de persoonlijkheid van een kind. 3. Aldus is het kind niet een passieve ontvanger van omgevingsinvloeden, integendeel. De rollen van kind en omgeving worden juist omgekeerd: niet de omgeving oefent actieve invloed uit op de persoonlijkheidsontwikkeling, maar het gedrag van het kind zelf heeft invloed op hoe de omgeving reageert. Door die reactie gaat een kind zichzelf een bepaalde status toekennen, die het vervolgens weer in zijn gedrag gaat uiten en bevestigen. Op dit gedrag wordt dan meestal consistent gereageerd. Hiermee kent Harris zeer veel belang toe aan het zelfbeeld voor de persoonlijkheidsvorming van mensen. 3.5 Conclusie Deze theorie verklaart waarom er geen statistisch significante invloeden van de gezinsomgeving op de persoonlijkheid van mensen gevonden worden. Om te weten wie hij is, zijn sterke en zwakke kanten te leren kennen, heeft het kind niet veel aan de informatie uit het gezin of familie. Die informatie is meestal bevooroordeeld, en niet relevant in buitenfamiliale situaties, waar zich toch het grootste deel van het leven afspeelt en waarheen de ontwikkeling verwijst. De theorie van Harris voorspelt het volgende: als de wijze waarop een kind door zijn significante peergenoten wordt waargenomen aanzienlijk en/of aanhoudend verandert, dan zal dit leiden tot een verandering in de persoonlijkheid van dat kind. Als een kind bijvoorbeeld op school blijft zitten is dat een openbare gebeurtenis die verandering brengt in de manier waarop een kind door de betekenisvolle leeftijdsgenoten wordt gezien. Zo n kind leest dan uit het gedrag van zijn klasgenoten hoe ze over hem denken, bijvoorbeeld zaken als stomkop en mislukkeling. Vervolgens is de kans zeer groot dat dit kind zich ook zo zal gaan gedragen, en als de situatie zo blijft, dit een consistente gedragsmodus zal worden, m.a.w. een aspect van zijn persoonlijkheid. Ouders spelen in dit proces vooral een indirecte rol: zij maken uit naar welke school hun kinderen gaan, in welke buurt zij opgroeien, met welke culturele goederen zij omringd worden, naar welke jeugdbewegingen zij gaan. Naarmate kinderen ouder worden en de statuskwestie belangrijker wordt, verliezen zij terrein ten voordele van de peergroup. Ria Hillewaert, 18 oktober 2007
Waarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt
Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Waarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt genetische aanleg voor sportgedrag een rol? Hoe hangt sportgedrag samen met geestelijke
Nadere informatieMEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave
Nadere informatieHier ben ik. Het is goed dat ik er ben. Ik ben te vertrouwen. Ik help. Ik speel niet de baas. Ik lach niet uit. Ik ben niet zielig.
Hier ben ik. Het is goed dat ik er ben. Ik ben te vertrouwen. Ik help. Ik speel niet de baas. Ik lach niet uit. Ik ben niet zielig. Doet iemand expres naar? Dan denk ik: bekijk het maar! Ik gedraag me
Nadere informatieSAMENLEVEN BURGERSCHAPSLEREN HOOFDSTUK 1
Samenleven Familie, vrienden, studiegenoten, docenten. Ze zijn belangrijk in je leven. Ze vormen je mening en bepalen je gedrag. Samen helpen ze je een eigen identiteit te ontwikkelen en een volwaardig
Nadere informatieInhoud. - Hechting - Werkplek - Visie - Video-interactiebegeleiding - Tot slot
Wie Ben ik? Inhoud - Hechting - Werkplek - Visie - Video-interactiebegeleiding - Tot slot Kind en ziekenhuis Ouderparticipatie september 1993 Kind en ziekenhuis kindgericht = gezinsgericht februari 2009
Nadere informatieCompetentie Thermometer
Competentie Thermometer Een paar ipad basisvaardigheden checken Competentie Thermometer Begin with the end in mind Even voorstellen Naam Organisatie Soort werkzaamheden Ervaring met assessments Favoriete
Nadere informatieAls opvoeden even lastig is
Als opvoeden even lastig is Hoe pak je dat dan aan? Soms weet ik niet meer wat ik moet doen om hem stil te krijgen. Schattig? Je moest eens weten. Hoezo roze wolk? Mijn dochter kan af en toe het bloed
Nadere informatieDoorbreek je belemmerende overtuigingen!
Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als
Nadere informatieWielewoelewool, ik ga naar school! Toelichting
Zwijsen Wielewoelewool, ik ga naar school! Toelichting Inhoud Inleiding 3 Materialen 3 Voor het eerst naar school 4 Doelstelling 4 Opbouw prentenboek en plakboek 4 Werkwijze 5 Ouders 5 2 Inleiding Voor
Nadere informatieZelfbeeld. Het zelfvertrouwen wordt voor een groot deel bepaald door de ideeën die het kind over zichzelf heeft: het zelfbeeld.
Zelfbeeld Het zelfvertrouwen wordt voor een groot deel bepaald door de ideeën die het kind over zichzelf heeft: het zelfbeeld. Een kind dat over het algemeen positief over zichzelf denkt, heeft meer zelfvertrouwen.
Nadere informatieThema's per klas die aangeboden worden in de methode:
Thema's per klas die aangeboden worden in de methode: Groep 1-2 Hierbij zijn de kinderen bezig met specifieke lichaamskenmerken van zichzelf en van anderen. Ook gaan ze op zoek naar onderlinge overeenkomsten.
Nadere informatie9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd
53 9 Vader Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd heeft. P Ik begin steeds beter te begrijpen dat het heel bijzonder is dat ik een kind van God, mijn
Nadere informatieDe VrijBaan Vragenlijst (specifiek voor iemand die geen werk heeft)
De VrijBaan Vragenlijst (specifiek voor iemand die geen werk heeft) Inleiding Veel mensen ervaren moeilijkheden om werk te vinden te behouden, of van baan / functie te veranderen. Beperkingen, bijvoorbeeld
Nadere informatieA c. Dutch Summary 257
Samenvatting 256 Samenvatting Dit proefschrift beschrijft de resultaten van twee longitudinale en een cross-sectioneel onderzoek. Het eerste longitudinale onderzoek betrof de ontwikkeling van probleemgedrag
Nadere informatieBOKS 7: Identiteit Psychologie. College 1: Persoonlijkheid. Timo Jansen
BOKS 7: Identiteit Psychologie College 1: Persoonlijkheid Timo Jansen Indeling college Psychologie: wat en waarom Waarom persoonlijkheidspsychologie? Hoe omschrijf ik mijzelf (en anderen)? Nature of nurture?
Nadere informatieOuders gebruiken voor het temperament van hun kind(eren) spontaan woorden als
1 Temperament van het kind en (adoptie)ouderschap Sara Casalin Ouders gebruiken voor het temperament van hun kind(eren) spontaan woorden als verlegen, blij, impulsief, zenuwachtig, druk, moeilijk, koppig,
Nadere informatieTussendoelen sociaal - emotionele ontwikkeling - Relatie met andere kinderen
Tussendoelen sociaal - emotionele ontwikkeling - Relatie met andere kinderen 1. Kijkt veel naar andere kinderen. 1. Kan speelgoed met andere kinderen 1. Zoekt contact met andere kinderen 1. Kan een emotionele
Nadere informatieDip, down of depressie Hulp bij depressiviteit
Dip, down of depressie Hulp bij depressiviteit Dip, down of depressie Hulp bij depressiviteit Iedere tiener is weleens somber en verdrietig, en vaak is het in één, twee dagen voorbij zonder dat je als
Nadere informatieCambriana online hulpprogramma
Dit is deel 1 van het online hulpprogramma van Cambriana. Verwerking van een scheiding 'Breaking up is hard to do' Neil Sedaka Een scheiding is een van de pijnlijkste ervaringen die je kunt meemaken in
Nadere informatieOplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)
Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)
Nadere informatieIs een klas een veilige omgeving?
Is een klas een veilige omgeving? De klas als een vreemde sociale structuur Binnen de discussie dat een school een sociaal veilige omgeving en klimaat voor leerlingen moet bieden, zouden we eerst de vraag
Nadere informatieDrijfveren. Een belangrijke (on)bewuste drijfveer is dat ZELF beter wil zijn dan de ANDER
Inleiding Kennis over het tot stand komen van gedrag Bewustwording van de invloed van ons eigen gedrag op onze omgeving? Ervaren wat JIJ kan doen om je eigen gedrag en dat van anderen te verbeteren Drijfveren
Nadere informatieHet spel der democratische opvoeding Wat vooraf ging: Aan de hand van de 4 pijlers deden de ambassadeurs van Triodus samen goed voor later en de werkgroep wat iedere kindwijzerorganisatie deed, inventariseren!
Nadere informatieHogeschool van Amsterdam Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Engineering, Design and Innovation (ED&I)
Hogeschool van Amsterdam Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Engineering, Design and Innovation (ED&I) Opdracht COM-3 De Roos van Leary, de Thomas & Kilmann test, de onderhandelingsstijl test en de Big
Nadere informatie1 Het sociale ontwikkelingstraject
1 Het sociale ontwikkelingstraject Tijdens de schoolleeftijd valt de nadruk sterk op de cognitieve ontwikkeling. De sociale ontwikkeling is in die periode echter minstens zo belangrijk. Goed leren lezen,
Nadere informatieLuisteren naar de Heilige Geest
Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,
Nadere informatieOntdekken hoe je je tijd goed kunt beheren, bestaat voor. Jezelf voorbereiden op succes. Hoofdstuk 1. Leer jezelf kennen.
Hoofdstuk 1 Jezelf voorbereiden op succes In dit hoofdstuk: Een solide timemanagementsysteem opbouwen De grootste uitdagingen van timemanagement het hoofd bieden Het verband zien tussen doelen stellen
Nadere informatiePauline Schreuder. Sociale kennis, sociale rollen en sociale relaties. algemene pedagogiek, RuG. faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen
Datum 26-01-2011 Sociale kennis, sociale rollen en sociale relaties Pauline Schreuder algemene pedagogiek, RuG Datum 26-01-2011 2 inleiding 1. sociale dimensie van opgroeien en opvoeden 2. kinderopvang
Nadere informatieAntreum RAPPORT PF. Test Kandidaat Administratienummer: Datum: 01 Sep 2011. de heer Consultant
RAPPORT PF Van: Test Kandidaat Administratienummer: Datum: 01 Sep 2011 Normgroep: Advies de heer Consultant 1. Inleiding Persoonlijke flexibiliteit is uw vermogen om met grote uitdagingen en veranderingen
Nadere informatieCursus. Ontwikkelingspsychologie voor SW
Cursus Ontwikkelingspsychologie voor SW Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. 0522-235235 info@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Auteur: Ingrid Mulder Inhoudelijke redactie: Floortje Vissers Titel: Ontwikkelingspsychologie
Nadere informatieActiviteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16
Inhoud Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7 Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11 Activiteit 03: Acting out 16 Activiteit 04: Schuld 22 Activiteit 05: Angst 26 Activiteit 06: Verdriet
Nadere informatieVan mij. Een gezicht is geen muur. Jan Bransen, Universiteit Utrecht
[Gepubliceerd in Erik Heijerman & Paul Wouters (red.) Praktische Filosofie. Utrecht: TELEAC/NOT, 1997, pp. 117-119.] Van mij Een gezicht is geen muur Jan Bransen, Universiteit Utrecht Wij hechten veel
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Het aantal eerste en tweede generatie immigranten in Nederland is hoger dan ooit tevoren. Momenteel wonen er 3,2 miljoen immigranten in Nederland, dat is 19.7% van de totale
Nadere informatieHet hechtingsproces. bij kinderen tussen de 0 en 2 jaar. Kindergeneeskunde. Hechting. Hoe verloopt het hechtingsproces?
Het hechtingsproces bij kinderen tussen de 0 en 2 jaar Kindergeneeskunde In deze brochure leest u meer over de hechtingsprocessen bij baby s in de leeftijd van 0 tot 12 maanden. Daar waar ouders staat
Nadere informatieTaal en Connector Ability
Taal en Connector Ability Nico Smid Taal en Intelligentie Het begrip intelligentie gedefinieerd als G ( de zogenaamde general factor) verwijst naar het algemene vermogen om nieuwe problemen in nieuwe situaties
Nadere informatieLEZINGEN EN WORKSHOPS OPVOEDEN
LEZINGEN EN WORKSHOPS OPVOEDEN GGD Kennemerland geeft diverse bijeenkomsten voor ouders. Over opvoeding, gezondheid en gedrag bij kinderen. Deze bijeenkomsten kunnen als school, peuterspeelzaal of kinderdagverblijf
Nadere informatieIntercultureel leren. Workshop. Studievoormiddag 6 juni 2014
Intercultureel leren Workshop Studievoormiddag 6 juni 2014 Aan de slag Hoeveel procent van mijn vrije tijd breng ik door met mensen van mijn eigen culturele achtergrond versus mensen met een andere culturele
Nadere informatieOnderzoeksaanvraag school
Onderzoeksaanvraag school Algemeen Naam leerling: Geboortedatum: Groepsverloop: Datum aanvraag: School: Ingevuld door: Functie: Korte situatiebeschrijving en vragen Wat is er al ondernomen en met welk
Nadere informatieB a s S m e e t s w w w. b s m e e t s. c o m p a g e 1
B a s S m e e t s w w w. b s m e e t s. c o m p a g e 1 JE ONBEWUSTE PROGRAMMEREN VOOR EEN GEWELDIGE TOEKOMST De meeste mensen weten heel goed wat ze niet willen in hun leven, maar hebben vrijwel geen
Nadere informatieDialogen voor conceptcartoons. Verband genotype/fenotype, dominant/recessief
Dialogen voor conceptcartoons Verband genotype/fenotype, dominant/recessief 1 Is dit ons kind? (Zie conceptcartoon Horst Wolter op deze site.) Leermoeilijkheid (misconcept): Uiterlijke eigenschappen weerspiegelen
Nadere informatieBig five. Hieronder vind u een Big five test door mij ingevuld inclusief het resultaat.
Big five De theorie van de Big Five geeft vijf dimensies waarmee het de persoonlijkheid van personen beschreven kan worden. De Big Five is oorspronkelijk gebaseerd op een Amerikaans onderzoek naar het
Nadere informatieMotieven en persoonlijkheid. Waarom doen mensen de dingen die ze doen?
Motieven en persoonlijkheid Waarom doen mensen de dingen die ze doen? Motivatie psychologen vragen: Waarom doen mensen de dingen die ze doen? Motivatiepsychologen zoeken naar de motieven, de drijfveren
Nadere informatieNiveaus van persoonlijk functioneren
Oefening Zo binnen Zo buiten Niveaus van persoonlijk functioneren Situatie Gedrag Vaardigheden Overtuigingen Identiteit Zelf Rollen Waarden Een mens kent verschillende niveaus van functioneren, die nauw
Nadere informatieTransactionele Analyse. Transactionele analyse Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Transactionele analyse Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie Transactionele analyse of TA is de term die gebruikt wordt voor de persoonlijkheidstheorie en tevens psychotherapeutische behandelmethode zoals
Nadere informatieGEZINSBELEID. Het gezin in al zijn vormen
VRIJE BASISSCHOOL HERZELE Kerkstraat 12 9550 Herzele Telfax: (053)62 36 98 info@vsbh.be www.vbsh.be Vestigingen: Kerkstraat Station Woubrechtegem GEZINSBELEID Het gezin in al zijn vormen Een groot aantal
Nadere informatieGeloof tegenover gevoelens
Kenneth Hagins Geloofsles nr. 7 Geloof tegenover gevoelens Centrale waarheid: Een formule voor geloof is: 1) Zoek in Gods Woord naar een belofte die betrekking heeft op wat u nodig heeft, 2) Geloof Gods
Nadere informatieOpvoedingsondersteuning
Opvoedingsondersteuning Voor ouders van tieners met methodiek Geweldloos Verzet/Nieuwe Autoriteit Naima Annouri Jamal El Boujddaini Overzicht inhoud en methoden van Geweldloos Verzet Steun Actieve weerstand
Nadere informatieAutisme in de levensfase van 16-25 jaar. Marijke Gottmer GZ-Psycholoog Altrecht 11 december 2012
Autisme in de levensfase van 16-25 jaar Marijke Gottmer GZ-Psycholoog Altrecht 11 december 2012 Programma Voorstellen Inleiding Problemen Intake/Diagnose Analyse Behandeling 16-25 jaar moeilijke leeftijd
Nadere informatieDe (vak)docent als Pedagoog en Sociaal Agent
De (vak)docent als Pedagoog en Sociaal Agent Student : Grell, Soraima Module : De (vak)docent als Pedagoog en Sociaal Agent Opdracht : Studiewijzer 1 Docent : Drs. Jose Fernandes Perna Blok : 1.1 Studiewijzer
Nadere informatieAchtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1
Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1 Er zijn leuke en fijne momenten in de opvoeding, maar ook moeilijke en zware momenten. Deze moeilijke momenten hebben soms te maken met een bepaalde fase
Nadere informatieEerste moodboard. Tweede moodboard
Sprekende kopregel 1 Eerste moodboard Het eerste moodboard hebben wij voorgelegd aan de mannen die meededen aan de groepsdiscussie. Zij hebben er op- en aanmerkingen over gegeven, waardoor wij het moodboard
Nadere informatieEN ALS HIJ KAN LEZEN, STUUR IK M NAAR DE CHINESE LES.
3 1 2 EN ALS HIJ KAN LEZEN, STUUR IK M NAAR DE CHINESE LES. Realistisch kijken naar wat kinderen wel en niet kunnen. WAT KAN JE KIND (AL)? Natuurlijk verwacht je veel van je kind. Dat het snel nieuwe dingen
Nadere informatieKoningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande
Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie
Nadere informatieZEG HET MAAR HET PRATEN VAN UW KIND. Leeftijd 0 tot 4 jaar
ZEG HET MAAR HET PRATEN VAN UW KIND Leeftijd 0 tot 4 jaar Het leren praten van uw kind gaat vaak bijna vanzelf. Toch is er heel wat voor nodig voordat uw kind goed praat. Soms gaat het niet zo vlot met
Nadere informatieDe meerwaarde van het contextueel denkkader binnen de ouderenzorg
De meerwaarde van het contextueel denkkader binnen de ouderenzorg Claire Meire 2014 Een sterveling draagt zijn ouders op zijn schouders. Of niet op zijn schouders. In zijn binnenste. Zijn leven lang moet
Nadere informatieTheorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,
3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol
Nadere informatieCompetentie Thermometer
Competentie Thermometer Een paar ipad basisvaardigheden checken Competentie Thermometer Begin with the end in mind Even voorstellen Naam School Ervaring met assessments Favoriete app? Programma Programma
Nadere informatieSamenvatting. (Summary in dutch)
Samenvatting (Summary in dutch) 74 Samenvatting Soms kom je van die stelletjes tegen die alleen nog maar oog hebben voor elkaar. Ze bestellen hetzelfde ijsje, maken elkaars zinnen af en spiegelen elkaar
Nadere informatiePeer to peer interventie copyright Marieke Kroneman les 3 van 4 debat
3. Derde bijeenkomst over gender stereotype verwachtingen Gender stereotype verwachtingen zijn een belangrijke determinant voor een homonegatieve houding. KERNBOODSCHAP van deze les: je hoeft niet je houding
Nadere informatieCaroline Penninga-de Lange Je kind in balans
Je kind in balans Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans Op weg naar emotionele stabiliteit UITGEVERIJ BOEKENCENTRUM ZOETERMEER Van Caroline Penninga-de Lange verschenen eerder bij Uitgeverij Boekencentrum:
Nadere informatieEFT-Nijmegen-Sanitas Emotional Freedom Techniques
Personalia Naam : Straat : Postcode : Woonplaats : Telefoon : Geb datum : E-mail : 1. Wat is je probleemstelling? Symptomen? Klachten? Plaats klachten in volgorde van belangrijkheid. Belangrijkste boven.
Nadere informatieInhoud. Inleiding 7. Hoofdstuk 1: De interpersoonlijke cirkel kort, maar krachtig 9. Hoofdstuk 2: communicatieve vaardigheden 63
Inhoud Inleiding 7 Hoofdstuk 1: De interpersoonlijke cirkel kort, maar krachtig 9 Hoofdstuk 2: communicatieve vaardigheden 63 Hoofdstuk 3: Verklarend deel 89 Hoofdstuk 4: Pochen bij de vrienden 153 Bijlagen
Nadere informatieModule TA 3 Strooks Het belang van bekrachtiging van het goede bij het werken met mensen.
Module TA 3 Strooks Het belang van bekrachtiging van het goede bij het werken met mensen. In de TA wordt gesproken over het begrip strook. Een strook is een eenheid van erkenning. Mensen hebben een sterke
Nadere informatieMEE Utrecht, Gooi & Vecht. Ondersteuning bij leven met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
MEE Utrecht, Gooi & Vecht Ondersteuning bij leven met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
Nadere informatieOuderen en seksualiteit:
Ouderen en seksualiteit: een oud taboe of een sexy verhaal? Vaak denken jongeren dat mensen van boven de 60 geen seks meer hebben, of daar toch zeker niet van genieten. Niets is minder waar. Maar ook in
Nadere informatiePositieve verpleegkunde: op weg naar een bloeiende samenleving!
Van Kleef Lezing 10-12-2015 Spreker: Jan Walburg, Hoogleraar Positieve Psychologie, Universiteit van Twente Positieve verpleegkunde: op weg naar een bloeiende samenleving! Aan positieve psychologie kleeft
Nadere informatiePedagogisch Beleidsplan
Pedagogisch Beleidsplan 2017-2018 Marianne Strijker- Borsje Inhoud Inleiding... 2 Grondslag... 2 4 opvoedingsdoelen... 2 Het bieden van een gevoel van emotionele en fysieke veiligheid... 3 Het bieden van
Nadere informatieSeksuele vorming: gave (op-)gave
Seksuele vorming: gave (op-)gave De Wegwijzer Oosterwolde, 28 januari 2016 Mieneke Aalberts-Vergunst Programma Introductie Stellingen De wereld om ons heen Onze opvoeding Seksualiteit Het Bijbelse beeld
Nadere informatieBIJLAGE 2 RELATIONELE EN SEKSUELE VORMING IN DE LEERPLANNEN. Inleiding. verwijst naar ontwikkelingsaspecten uit het OWP
BIJLAGE 2 RELATIONELE EN SEKSUELE VORMING IN DE LEERPLANNEN Inleiding In alle leerplannen en in het Ontwikkelingsplan voor de Katholieke Basisschool zitten aspecten van relationele vorming verwerkt. Soms
Nadere informatieWat heeft dit kind nodig?
ADHD PDD-NOS Leerstoornis Gedragsstoornis Team Wat heeft dit kind nodig? Lynn leest in haar leesboek. Tegelijkertijd tikt ze constant met haar pen op haar tafel. Dat doet ze wel vaker. De kinderen van
Nadere informatieKwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan
Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan De zorg en begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking moet erop gericht zijn dat de persoon een optimale kwaliteit
Nadere informatieHoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s. Foto Britt Straatemeier. Deze brochure werd mogelijk gemaakt door:
Hoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s Foto Britt Straatemeier Deze brochure werd mogelijk gemaakt door: Tips voor grootouders Foto Susanne Reuling Als in het gezin van
Nadere informatiePresentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis
Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Geachte dames en heren, Zelfredzaamheid is een mooi en positief begrip. Immers, elk kind wil dingen zelf leren doen, jezelf kunnen redden
Nadere informatieLEZINGEN EN WORKSHOPS OPVOEDEN
LEZINGEN EN WORKSHOPS OPVOEDEN GGD Kennemerland geeft diverse bijeenkomsten voor ouders. Over opvoeding, gezondheid en gedrag bij kinderen. Deze bijeenkomsten kunnen als school, peuterspeelzaal of kinderdagverblijf
Nadere informatieWorkshopavond 1 Persoonlijkheid & Motivatie 16/01/2017
Workshopavond 1 Persoonlijkheid & Motivatie 16/01/2017 -> voorstelling 1 e week februari 2017 + 1 contact / maand GEZOND BEWEGEN maaike@nudgeme.be maaike@koslearning.be want verandering begint bij jezelf
Nadere informatieProgramma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf
Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf Vijf woensdagmiddagen kunnen jongens en meiden tussen de 10 en 14 jaar op avontuur naar zichzelf. Het kind leert zichzelf
Nadere informatieUtrecht, Gooi & Vecht. Ondersteuning bij leven met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
Utrecht, Gooi & Vecht Ondersteuning bij leven met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave Wat betekent het dat uw kind moeilijk lerend is en wat 3
Nadere informatiePeuters Groep 1 Groep 2 Groep 3 BP MP EP M1 E1 M2 E2 M3
1. Omgaan met jezelf, met en met volwassenen Peuters Groep 1 Groep 2 Groep 3 BP MP EP M1 E1 M2 E2 M3 Zelfbeeld Sociaal gedrag belangstelling voor andere kinderen, maar houden weinig rekening met de ander
Nadere informatieMentaliseren Bevorderende Therapie (MBT) voor cliënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis
Mentaliseren Bevorderende Therapie (MBT) voor cliënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis Informatie voor cliënten en hun verwijzers Mentaliseren Bevorderende Therapie voor cliënten met een borderline
Nadere informatieTaalstimulering voor kinderen en volwassenen. Taal en taalbeleid 3 februari 2014
Taalstimulering voor kinderen en volwassenen Taal en taalbeleid 3 februari 2014 Enkele stellingen Taalontwikkeling 1. Voortalige fase: van 0 tot 1 jaar 2. Vroegtalige fase: van 1 tot 2,5 jaar Eentalige
Nadere informatieVISIE PEDAGOGISCH PROJECT
VISIE PEDAGOGISCH PROJECT van daltonschool De Kleine Icarus Algemene visie De opdracht van daltonschool De Kleine Icarus bevat naast het onderwijskundig eveneens een maatschappelijk aspect Wij brengen
Nadere informatieOUDERS. Langs de lijn of in het veld?
OUDERS Langs de lijn of in het veld? 1. Genetische aanleg 2. Herhaling 3. Inspanning Drie mythes Waarom zijn sommige mensen zo verbazend goed in hun vak? Omdat deze mensen geboren zijn met een buitengewoon
Nadere informatie' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis
IDENTITEITS- BEWIJS ' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis 2 Onderwijs draait om mensen Als wij in onze onderwijsinstelling iets willen bereiken, dan
Nadere informatieMijn Natuurlijke Werk Stijl (NWS)
Mijn Natuurlijke Werk Stijl (NWS) Gegevens van de referentiegroep: Uw unieke logincode: Bewaar deze code goed, u kan ze gebruiken voor het aanvragen van bijkomende rapporten. Copyright 2011-2013 Pontis
Nadere informatieMediation. werkwijze. VLCounseling
werkwijze VLCounseling Werkwijze VLCounseling Conflicten kosten geld, energie en stress. Niemand zit daar op te wachten en toch ontstaan ze ieder moment van de dag. Je hebt conflicten ook nodig om te groeien
Nadere informatieMANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN
Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe
Nadere informatieVALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg. een populair recept
VALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg een populair recept een maatschappelijk probleem add some learning opgelost! deze bijdrage een perspectief
Nadere informatieLuisteren en samenvatten
Luisteren en samenvatten Goede communicatie, het voeren van een goed gesprek valt of staat met luisteren. Vaak denk je: Dat doe ik van nature. Maar schijn bedriegt: luisteren is meer dan horen. Vaak luister
Nadere informatieBoek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem
Het overlijden van een broer of zus is een ingrijpende gebeurtenis. Toch wordt het onderwerp in de rouwliteratuur doodgezwegen. Tot verbazing van Minke Weggemans. De pastoraal therapeute schreef er daarom
Nadere informatieInhoud Inleiding Een nieuw beroep, een nieuwe opleiding Een nieuwe start bouwt voort op het voorgaande Relaties aangaan Omgaan met gevoelens
Inhoud Inleiding 9 1 Een nieuw beroep, een nieuwe opleiding 11 1.1 Het beroep Social Work 11 1.2 Beelden over leren mentale modellen 15 1.3 Competentiegericht leren 16 1.4 Een open leerhouding 17 1.5 Leren
Nadere informatieAssertiviteit. BOL 1 e jaars AG studenten
BOL 1 e jaars AG studenten In de beroepspraktijk verwacht men van je dat je kunt opkomen voor jezelf en voor je opvattingen over je stage, de hulpverlening etc. Men verwacht tegelijkertijd dat je dit op
Nadere informatieDe e-learning van Gastouderland
De e-learning van Gastouderland Ook voor gastouders is het belangrijk te blijven ontwikkelen. Daarom bieden wij diverse modules aan die speciaal ontwikkeld zijn voor de kinderopvang. Gastouderland werkt
Nadere informatieATTRIBUEREN OF TOESCHRIJVEN
ATTRIBUEREN OF TOESCHRIJVEN De meeste mensen, en dus ook leerlingen, praten niet alleen met anderen, maar voeren ook gesprekken met en in zichzelf. De manier waarop leerlingen over, tegen en in zichzelf
Nadere informatieGEZOND BEWEGEN.
GEZOND BEWEGEN maaike@nudgeme.be maaike@koslearning.be want verandering begint bij jezelf We worden geboren als een blanco blad = onze persoonlijkheid, gedrag, waarden, worden gevormd door onze omgeving
Nadere informatieKOPPen bij elkaar en schouders eronder. Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen
KOPPen bij elkaar en schouders eronder Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen Mama, waarom huil je? Mama, ben je nu weer verdrietig? Papa, gaan we naar het zwembad? Waarom niet?
Nadere informatieOuderavond lijf & relaties
Ouderavond lijf & relaties Robert van der Gaag info@one2know.nl 0611003414 Voorstellen Ervaring Gezonde school, genotmiddelen, seksualiteit, voeding, bewegen, mondzorg en mediawijsheid Kinderen Wie heeft
Nadere informatieVraag 4 Vul in het antwoordformulier in het schema in om welke vorm van mishandeling het gaat:
Feedbackvragen Casus Janna Vraag 1 Lees de tekst Definitie van kindermishandeling en bekijk de Kennismaking en de scènes 1, 2 en 3. Beantwoord daarna de vraag. Welke van de volgende facetten of kenmerken
Nadere informatieDe sociale ontwikkeling van het schoolkind
De sociale ontwikkeling van het schoolkind De sociale ontwikkeling van het schoolkind J.D. van der Ploeg Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatie