Geomorfologische processen: Excursie Vlaamse Ardennen Verslag door: Nele Kelchtermans Foto s door: Bram Boets
|
|
- Sterre Smeets
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Geomorfologische processen: Excursie Vlaamse Ardennen Verslag door: Nele Kelchtermans Foto s door: Bram Boets Inleiding P3: eoceenformaties zijn van toepassing Formatie van Kortrijk (Lid Moen (45m) en Lid van Aalbeke (10m)) Formatie van Tielt Deze beide formaties bestaan uit smectiet. Kenmerkend voor deze klei is dat ze een lage schuifweerstand heeft wanneer ze nat is. Er kunnen hangende watertafels voorkomen, deze hebben ook invloed op de landverglijdingen. P5: de lagen zijn subhorizontaal P6: topografie gaat tot hoogtes van m De nummers (1-6) duiden de hoogste toppen van de Vlaamse Ardennen aan. Ze bestaan uit Diestiaanzand (Bevat glauconiet en deze verweert tot ijzerzandsteen die de heuvels tegen verwering beschermt) P9: schets van typische slumpstructuur = roterende landverglijding P11: Het type van een massabeweging wordt bepaald door enerzijds het materiaal en anderzijds de soort beweging. In de Vlaamse Ardennen is het allemaal los materiaal => Verglijding is de hoofdbeweging. P13: Stabiliteit van de hellingen = Factor of safety (FS) Wanneer FS > 1 is het een stabiele helling, maar wanneer FS < 1 is ze zeer instabiel. We kunnen best weggaan van de helling wanneer FS = 1, want dan kan de helling elk ogenblijk beginnen glijden. P18: Kaart met landverglijdingen P19: Hellingen van NW Z zijn veel vatbaarder voor verglijdingen. Ze zijn veel steiler dan N ZO georiënteerde hellingen. Deze laatste hebben een dik bedekkingspakket van löss. P20: Karakteristieken van landverglijdingen. Niemand kan zeggen wanneer de landverglijding precies zal plaatsvinden. P22: jaren wanneer er landverglijdingen zijn opgetreden. P24: Tussen januari en maart komen de meeste landverglijdingen voor. Dit komt doordat de evapotranspiratie dan het laagst is en er veel water in de bodem zit. Hierdoor zijn er meer hangende watertafels en deze zorgen voor een lagere schuifweerstand. P41 en 43: topografische kaart
2 Excursiepunt 1: Zuidflank van Muziekberg (Ronse) Wandeling Hul Foto 1: muziekberg We splitsen in twee groepen en zoeken naar kenmerken die wijzen op een landverglijding. Kenmerken: Foto 2: scheefgezakte paaltjes Foto 3: barst in de weg
3 Foto 4: tegenhelling Foto 5: Barst in huis, mensen verven ieder jaar hun huis om de barsten te camoufleren Foto 6: Waterminnende plant wijst of op een bron of op een plasvorming door tegenhelling Foto 7: hobbelige weg
4 Foto 8: Hobbelige topografie Foto 9: Convexe helling waar je anders een concave helling zou verwachten Foto 10: De hobbel in de verte is veroorzaakt door het ploegen en dus niet door een landverglijding Foto 11: Scheur in muur
5 Foto 12: Scherpe knik in weg wordt ieder jaar erger => auto s kunnen hier nu niet meer rijden Er zijn voldoende kenmerken die wijzen op landverglijdingen. Op p 43 (bundel) zien we hetzelfde als op p41, maar gedetailleerder. Deze kaart is immers gebaseerd op LIDAR-beelden. De landverglijdingen kunnen gereactiveerd worden door: - vijver of zwembad dat lekt - bronnen die geblokkeerd worden, waardoor het water zich ondergronds opstapelt - het bouwen van huizen. Hierdoor wordt het gewicht op de instabiele helling groter. 90% (600 km²) van het gebied is nog stabiel. De pers heeft natuurlijk enkel oog voor die overige 10% (600 ha). Mensen bouwen ook op het instabiele gedeelte. De Vlaamse Overheid vroeg om dit gebied in kaart te brengen zodat duidelijk werd waar de gevaarlijk zones gelegen zijn. Rondom plaatsen waar reeds landverglijdingen plaatsgrepen vinden we vaak een gevaarzone. De snelheid van zo n verglijding bedraagt 1 à 2m per 24h. Uitlokkende factoren: - Als er veel regenval is, zit er veel water in de ondergrond => bodem begint te glijden - Aardbevingen - Periglaciale omstandigheden tijdens de ijstijden => landverglijdingen In historische documenten (lees: dagboeken van nonnen die hier vroeger een klooster hadden) (Artikel bundel van Lieven Ost, tabel 3 p 346) heeft men gevonden dat er vroeger ook al verschillende aardbevingen hebben plaatsgevonden. Zelfs met een grootte tot 5.6! Door dit gebied lopen ook verschillende breuken. But remember: one swallow doesn t make the spring ;) Extra stop: Piping Op het eerste zicht is er niet veel oppervlakte-erosie, maar ondergronds is er die wel. In de planvormconcaviteit zien we putjes.
6 Foto 13: overzicht piping Er is hier ook veel exfiltratie van grondwater. Het water sijpelt makkelijk door de zandlaag bovenaan, maar stuit dan op een kleilaag die dieper gelegen en dan noodgedwongen terug bovengrond afstroomt. Oppervlakteafstoming kan geen ravijnen tot gevolg hebben, maar is hier wel het geval. De oorzaak ligt bij de piping. Het water dat ondergronds stroomt, graaft gangen waardoor de bodemtoplaag kan instorten (koe inbegrepen). (foto 14) Foto 14: instorting t.g.v. piping We voerden ter plaatse een boring uit (foto 15) en we merkten dat hoe dieper we gingen, hoe kleirijker het materiaal werd. Foto 15: boring
7 Foto 16: landverglijding Op foto 16 zien we een oppervlakkige landverglijding wat verder in de wei gelegen. Klei heeft een kleinere hoek nodig opdat de bodem begint te glijden. De schuifweerstand is kleiner. Als het regent, stijgt de watertafel en daalt de schuifweerstand. Foto 17: aarde gegeten door koeien De kuil op foto 17 is ontstaan doordat koeien aarde eten om voldoende mineralen op te nemen en dus niet door piping. Landverglijdingen komen voor waar bomen verdwijnen en de wortels wegrotten. Vermijdt ook activiteiten die water in de ondergrond doen lekken. Dit geldt voor oppervlakkige landverglijdingen. Bij diepe landverglijdingen kan vegetatie geen oplossing bieden. MIDDAGPAUZE
8 Excursiepunt 2: Collinabos (Kluisbergen) Foto 18: overzicht collinabos Onderaan de helling loopt een rivier. We staan op een steilrand (hoofdrand van de landverglijding). P260 bundel: A: hoe is topografische kaart gemaakt? Via laser wordt de hoogte van de bomen gescand ipv de hoogte van het terrein. Daarom komen mensen naar het bos om te schatten hoe hoog te bomen zijn en zo de kaart aan te passen. B: Bos en akker C: LIDARbeeld (als bladeren van de bomen zijn gevallen kan wel de hoogte van het terrein gekarteerd worden). Profiel Op bovenstaand profiel geeft de stippellijn het oorspronkelijk verloop weer van de helling. Er traden dus reeds verschillende landverglijdingen op. De blokken kwamen individueel naar beneden gegleden.
9 Foto 19: kromme bomen De meeste bomen zijn recht ondanks dat de landverglijdingen kromme bomen tot gevolg zouden hebben. Dit komt doordat de eigenaar de kromme bomen heeft verwijderd. Hoe kunnen we de landverglijdingen dateren? Op het profiel wijst de pijl naar plaatsen waar plasvorming optreedt door tegenhellingen. In deze plasvorming bevindt zich organisch materiaal en dit kan men dateren. (bundel p268) Er zijn hier al verglijdingen sinds 6000 vc dus al 8000 jaar oud! Wat opvalt is dat de dateringen sterk van elkaar verschillen, dit komt doordat er verschillende reactiveringen plaatsvonden. Daarbij komt dan nog dat men dit gebied heeft proberen te draineren, dus het zou kunnen dat deze data helemaal niet correct zijn doordat de geulen door de mens zijn zuiver gemaakt. Opvallend is ook de convexe voet ipv concave voet bij normale hellingen. Buiten het bos zien we geen landverglijdingen, maar toch is daar een groot risico op landverglijdingen. Gevaar van huis bouwen: Als men een huis bouwt kan de landverglijding gereactiveerd worden. Vaak willen de mensen in de depressies vijvers of zwembaden aanleggen => lekkage => water in ondergrond => landverglijding. De rivier onderaan snijdt in in de helling waardoor de verglijdingen toenemen. Excursiepunt 3: Voetbalveld van Nukerke (Maarkedal) Vroeger was op een landverglijding een voetbalveld gelegen. In 2001 was er een reactivering van de landverglijding en schoof het voetbalveld naar beneden. Nu heeft men terug een voetbalveld aangelegd boven de steilrand. Het is dus erg belangrijk te weten waar de instabiele gebieden gelegen zijn. Aan de bodem van de steilrand zaten veel bronnen, door de depressies op te vullen worden de bronnen afgesloten en stapelt het water zich ondergronds op waardoor er verglijdingen worden geactiveerd. Je moet de bronnen draineren ipv blokkeren. S = C + (σ+υ)tan Ф S = schuifweerstand C = cohesie, hoe groter de cohesie, hoe groter de schuifweerstand
10 σ = normaalkracht υ = veroorzaakt door opwaartse stuwkracht van water Ф = hoek helling FS kan kleiner dan 1 zijn in natte perioden. Excursiepunt 4: Hekkebrugstraat (Oudenaarde) Foto 20: naast de witte koe is de rand van een landverglijding zichtbaar Foto 21: bomen bovenaan landverglijding vormden vroeger 2 rijen. Bomen gleden mee. Foto 22: Reuzepaardestaarrt groeit typische op vergleden land, is waterminnende plant.
11 Normaaldruk (PSI = kpa) Foto 23: door de landverglijding verschoof de oprit en heg van dit huis Schuifweerstandsapparaat Meetkop wordt in de bodem geduwd. Je kan draaien aan de top en als de schuifweerstand overschreden wordt, draait de meetkop ook. Zo kan je de schuifweerstand van het materiaal meten. De eenheid = PSI (Pounds per Square Inch = Pascal) We meten steeds 5 5,5 kpa voor de kritische schuifspanning, wat een typische waarde is voor slappe klei. 5 Kritische schuifspanning Hierboven zie je een schets van de indeling van zo n papier dat gebruikt wordt bij het meten van de kritische schuifspanning. Mohr-Coulomb wet: S = c + δ. tan Ф (wij hebben steeds metingen loodrecht op de wand uitgevoerd => Ф = 0) c = cohesie, dit is een constante ongeacht de normaalkracht Andere manier: Gegeven is een box in een frame (dus kan niet bewegen) van 10x10cm die bovenaan open is, erboven bevindt zich nog een box zonder bodem noch top. We vullen het geheel met bodemmateriaal. Bovenop box 2 kan nog een gewicht gelegd worden ifv normaaldruk. Daarna beginnen we aan box 2 te trekken tot deze verschuift terwijl box 1 op dezelfde plaats blijft.
12 HAAKWEERSTAND = gevolg van in elkaar haken van zandkorrels = wrijvingshoek Ф S δ Hierboven zie je een grafiekje waarop de rode lijn staat voor klei en de zwarte voor zand. Klei heeft een hogere cohesiekracht, maar een lagere haakweerstand. De cohesie neemt ook toe wanneer er boomwortels in de bodem groeien. Foto 24: weg die we naar boven liepen Op foto 24 is de weg zichtbaar die we omhoog liepen naar het veld met gele mosterd. Vroeger was dit een holle weg en al het water liep hierheen als het regende. => hangende watertafel. Foto s van 1952 tonen landverglijdingen aan, toen werd de akker (nu met gele mosterd) nog gedraineerd, maar toen wilden de andere mensen die holle weg verbeteren en werden de bronnen afgesloten. Dan ging de boer ook nog op pensioen en stopte het draineren => Landverglijdingen In 1996 werd de akker een maïsveld. Typische hieraan is dat de bodem na het oogsten sterk verslempt en het infiltratiegehalte dus zeer laag ligt. Op foto 25 zie je één van de twee ravijnen veroorzaakt door de grote hoeveelheid oppervlakte afvoer. Foto 25: ravijn, veroorzaakt door oppervlakkige afvoer
13 In 1996 zijn er landverglijdingen geweest en sinds toen kan je niet meer met de auto tot boven rijden. Dan was er ook nog een eigenaar die graag een vijver wilde waardoor er mensen hellingafwaarts problemen kregen (o.a. deuren die klemden bij het openen, wijst op landverglijding) De gele mosterd die nu op het veld staat zorgt voor goede infiltratie door de penwortel (zie foto 26) Foto 26: gele mosterd met penwortel
Interpretatie Gevoeligheidskaart voor grondverschuivingen. bij de interpretatie van de GEVOELIGHEIDSKAART VOOR GRONDVERSCHUIVINGEN
TOELICHTING bij de interpretatie van de GEVOELIGHEIDSKAART VOOR GRONDVERSCHUIVINGEN 1 Inleiding Grondverschuivingen komen typisch voor op steile hellingen in combinatie met een specifieke geologische lagenopbouw
Nadere informatieSteekkaart. Meer uitleg over de structuur en inhoud van de steekkaarten, vindt u in de leeswijzer.
INVENTARIS GRONDVERSCHUIVINGEN Steekkaart Meer uitleg over de structuur en inhoud van de steekkaarten, vindt u in de leeswijzer. De gegevens in dit rapport en in de steekkaarten worden enkel meegedeeld
Nadere informatie- Steekkaarten gemeente Brakel - VAN GRONDVERSCHUIVINGEN IN DE GEMEENTE
SITES ZONDER DUIDELIJKE SPOREN VAN GRONDVERSCHUIVINGEN IN DE GEMEENTE BRAKEL STEEKKAARTEN De gegevens in de steekkaarten worden enkel meegedeeld ter informatie. De auteurs bieden geen absolute zekerheid
Nadere informatie- Steekkaarten gemeente Ieper - IN DE GEMEENTE IEPER
- Steekkaarten gemeente Ieper - INVENTARIS GRONDVERSCHUIVINGEN IN DE GEMEENTE IEPER STEEKKAARTEN De gegevens in de steekkaarten worden enkel meegedeeld ter informatie. De auteurs bieden geen absolute zekerheid
Nadere informatieKLACHTENLIJST BOMEN Meeuwenstraat.
KLACHTENLIJST BOMEN Meeuwenstraat. Algemeen. Een aantal jaren geleden zijn er nieuwe stoeptegels gelegd. I.v.m. de ondergrondse wortels van de bomen is het trottoir toen eveneens opgehoogd. Voor de huizen
Nadere informatieLesbrief. Dijken. Kijken naar dijken. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta
Lesbrief Dijken Kijken naar dijken www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Kijken naar dijken Zonder de duinen en de dijken zou jij hier niet kunnen wonen: bijna de
Nadere informatieOnderzoeksrapportage naar het functioneren van de IT-Duiker Waddenweg te Berkel en Rodenrijs
Notitie Contactpersoon ir. J.M. (Martin) Bloemendal Datum 7 april 2010 Kenmerk N001-4706565BLL-mya-V02-NL Onderzoeksrapportage naar het functioneren van de IT-Duiker Waddenweg te Berkel en Rodenrijs Tauw
Nadere informatieWERKBLAD OPDRACHTEN. Locatie: De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen. 2008 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen
Dassenwerk WERKBLAD OPDRACHTEN Locatie: De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen 2008 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen 1. Waar ben je? Je gaat een onderzoek doen in een klein gebied van Nationaal
Nadere informatieDASSENWERK. werkbladen opdrachten Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen. Locatie De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen
DASSENWERK werkbladen opdrachten Locatie De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen 2012 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen 1. Waar ben je? Je onderzoekt vandaag een klein gebied van Nationaal Park De
Nadere informatie2 Bemesting 44 2.1 Meststoffen 44 2.2 Soorten meststoffen 46 2.3 Grondonderzoek 49 2.4 Mestwetgeving 49
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Bodem en grond 9 1.1 Grond, bodem en grondsoorten 9 1.2 Eigenschappen van grond 20 1.3 Problemen met de grond 23 1.4 Verbeteren van landbouwgronden 30 1.5 Transport van
Nadere informatieTIGERTURF KUNSTGRAS Leginstructie kunstgras zelf installeren
TIGERTURF KUNSTGRAS Leginstructie kunstgras zelf installeren 1. Ondergrond Kunstgras moet geïnstalleerd worden op een stabiele en goed drainerende ondergrond zonder onkruid. De opbouw van de ondergrond
Nadere informatieWerfix BVBA. Drenotube drainage: beschrijving systeem
Drenotube drainage: beschrijving systeem DRENOTUBE is een geocomposiet (samenstelling van verschillende materialen) ter vervanging van de klassieke Franse drainage. Ze bestaat uit 4 elementen. 1. Een golvende
Nadere informatiewerkblad 8: Infiltratie van regenwater Doel van het onderzoek Wat moet je weten voordat je begint?
werkblad 8: Infiltratie van regenwater binnen 2 De snelle afvoer van regenwater via verharde oppervlakken en rioleringen zorgt ervoor dat regenwater niet meer kan insijpelen of infiltreren in de bodem.
Nadere informatieDe landbouwer als landschapsbouwer
9A. De bodem (theoretisch) 9A.1 Bodemvorming Door allerlei processen zoals humusvorming, inspoeling, uitspoeling en oxidatie ontwikkelt zich een bodem. Dit is een heel lang proces wat ook nooit stopt.
Nadere informatieBenut de rooicapaciteit en
F.G.J. Tijink Voorkom verdichting van de ondergrond Benut de rooicapaciteit en Tijdens de bietenoogst is er een verhoogde kans op verdichting van de ondergrond. Problemen zijn te voorkomen door zuinig
Nadere informatieWoordenschat Taal Actief groep 4 Thema 1 Les 1
Woordenschat Taal Actief groep 4 Thema 1 Les 1 een hark Een lange steel met een soort kam van ijzer eraan. de fontein Een bak waaruit water spuit. Het is voor de sier. Een wasbak in de badkamer wordt ook
Nadere informatieACHTERGRONDDOCUMENT. Ontwikkelingsvisie en Beheerplan voor de landgoederen Nieuw- en Oud Amelisweerd en Rhijnauwen. Juni 2008
ACHTERGRONDDOCUMENT Ontwikkelingsvisie en Beheerplan voor de landgoederen Nieuw- en Oud Amelisweerd en Rhijnauwen Juni 2008 Inhoud deel I BASISGEGEVENS 1. Bodem, grondwater en hydrologie 2. Historie van
Nadere informatieLANDGOED BEERZE. ROUTE 4,2 km
LANDGOED BEERZE ROUTE 4,2 km Een heerlijke wandeling voor de hele familie door de bossen bij Beerze, vlak bij Ommen. Lekker lopen langs heide, stuifduinen en ook via het oude huis Beerze. Route gemaakt
Nadere informatieWerkboek van: Den Haneker Educatie Streekonderwijs
Werkboek van: Den Haneker Educatie Streekonderwijs Inhoud Inhoud... 2 1. De Melkveehouderij in onze streek... 3 1.1 Onze streek... 3 1.2 Wat is veen?... 3 1.3 Boeren vanaf het begin... 3 1.4 Koeien melken...
Nadere informatieVeel veld voor vlees, weinig veld voor groenten
Voeding > 3 e graad > lesmateriaal > kniptekst Sociaal vlees? Voor de leerkracht: Knip op voorhand de tekst in stukken op de lijnen. Houd de stukken tekst per titel samen. Veel veld voor vlees, weinig
Nadere informatie1 Grond Bodem Minerale bestanddelen Organische bestanddelen De verschillende grondsoorten 16 1.
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Grond 9 1.1 Bodem 9 1.2 Minerale bestanddelen 11 1.3 Organische bestanddelen 13 1.4 De verschillende grondsoorten 16 1.5 Afsluiting 17 2 Verzorging van de bodem 19 2.1
Nadere informatie01 De hut vol info. POSTENTOCHTantwoordblad. biotoopstudie. 4. ja/neen. 5. ja/neen GROEP
01 De hut vol info 1........ 2....... ha Het natuurreservaat is zo groot als.... voetbalvelden. 3......... 4. ja/neen 1...... 2...... 5. ja/neen een schildpad..... 6. 5 km 2 km 02 Vier landschappen op
Nadere informatieDe wereld is klaar voor Hydrorock
De wereld is klaar voor Hydrorock Missie Voorkomen van wateroverlast en verdroging in bebouwde en onbebouwde omgevingen met ecologisch verantwoorde oplossingen. Competenties van Hydrorock International
Nadere informatieWERKBLAD pingo. naam. Heel lang geleden was het hier erg koud. Dat noemen we de ijstijd. Er waren heuvels, heel bijzondere heuvels.
WERKBLAD pingo Heb je wel eens gehoord van een pingo? Pingo betekent heuvel die groeit. Het is een woord uit de taal van de Eskimo s of Inuït. Dat lijkt ver weg, maar pingo s zijn heel dichtbij geweest!
Nadere informatieFotoreportage aanleg van de stortplaats.
Fotoreportage aanleg van de stortplaats. Hierna wordt stap per stap een overzicht gegeven van de aanleg van de stortplaats en wordt van deze aanleg een beeld geschetst door middel van fotomateriaal, waarbij
Nadere informatieWoordenschat les 8.1. Vervuilde grond?
Woordenschat les 8.1 Vervuilde grond? Afgraven en de afgraving Afgraven is de grond of aarde weghalen door te graven. De afgraving is de plaats waar de grond wordt weggenomen. Boren We boren een gat in
Nadere informatieLESBLAD WATERKRINGLOOP GROEP 5-6
1 NAAM GROEP De reis van een waterdruppel Het water op aarde maakt verre reizen. De reizen van het water verlopen altijd in een rondje: de waterkringloop. Het begint met de zon De zon verwarmt het zeewater
Nadere informatieROUTE VOORBESPREKING GROEN 32 KM
ROUTE VOORBESPREKING GROEN 32 KM Algemeen: Limburg en zeker Zuid-Limburg is erg toeristisch. Je bent dus zelden of nooit alleen op een pad en de wegen en paden worden ook door wandelaars en mountainbikers
Nadere informatieGebruikershandleiding. Dehaco. Materiaalsluis
Gebruikershandleiding Dehaco Materiaalsluis Onderdelen 2 x wateropvangbak 1 x vloerplateau 4 x vloerrooster in wateropvangbakken 4 x vloerrooster op vloerplateau 5 x vulprofielen 6 x wandpaneel 4 x deur,
Nadere informatie3HV H1 Krachten.notebook September 22, krachten. Krachten Hoofdstuk 1
krachten Krachten Hoofdstuk 1 een kracht zelf kun je niet zien maar... Waaraan zie je dat er een kracht werkt: Plastische Vervorming (blijvend) Elastische Vervorming (tijdelijk) Bewegingsverandering/snelheidsverandering
Nadere informatieInformatiedocument Huurlingsedam Fase 2A te Wijchen. Vrije kavels (49, 54 en 68)
Informatiedocument Huurlingsedam Fase 2A te Wijchen Vrije kavels (49, 54 en 68) Bouwpercelen Huurlingsedam Fase 2A In dit informatiedocument worden de randvoorwaarden benoemd voor verdere planuitwerking
Nadere informatieLente. groep 3, 4 en 5
Lente groep 3, 4 en 5 Inhoud Lente 3 1. Langer licht 4 2. Bollen 5 3. Wakker worden 6 4. Frisse blaadjes 7 5. Kikkerdril 8 6. Op reis 9 7. In de wei 10 8. Er op uit! 11 9. Filmpjes 12 Werkblad lente 14
Nadere informatieWERKBLAD mijn landschap
WERKBLAD mijn landschap Hoe zie jij het landschap? Wat vind je mooi of belangrijk? Ga alleen of in groepjes aan de slag en maak - een presentatie op papier of digitaal - een gedicht, een verhaal of een
Nadere informatieNATUURKUNDE. Figuur 1
NATUURKUNDE KLAS 5 PROEFWERK HOOFDSTUK 12-13: KRACHT EN BEWEGING OOFDSTUK 12-13: K 6/7/2009 Deze toets bestaat uit 5 opgaven (51 + 4 punten) en een uitwerkbijlage. Gebruik eigen grafische rekenmachine
Nadere informatieROOD VOOR ROOD GROENRIJK / LANDSCHAPSPLAN EN INRICHTINGSVOORSTEL
ROOD VOOR ROOD GROENRIJK / LANDSCHAPSPLAN EN INRICHTINGSVOORSTEL De ontwikkeling van het landschap Het perceel ligt ten oosten van Enschede aan de voet van de stuwwal waarop de stad is gevestigd. De voet
Nadere informatieExperiment in Düppel en ons museum met de dubbele pot- of indirecte methode, tussen 1991 en 1995
Experiment in Düppel en ons museum met de dubbele pot- of indirecte methode, tussen 1991 en 1995 Vondsten bij opgravingen in o.a. Dűppel toonden grondkuilen, die duidelijk gebruikt waren om teer te winnen
Nadere informatieGraszoden die niet onmiddellijk gelegd kunnen worden, rolt u uit op een stuk plastic. Geef ze dagelijks water.
Graszoden leggen Graszoden leggen Het voordeel van graszoden boven graszaad is dat het effect direct zichtbaar is. Maar ook graszoden moeten eerst aanslaan voor ze kunnen worden betreden en moeten vochtig
Nadere informatiewerkblad Basisopstelling 2 Vak 1 Glijden en klimmen Vak 2 Rollen op verhoogd vlak 1 Vak 3 Doeljagerbal Materiaal
werkblad Basisopstelling opstelling in 3 vakken klimramen aan de korte kant Vak 1 Glijden en klimmen Vak Rollen op verhoogd vlak 1 Vak 3 Doeljagerbal Materiaal 3 Groot -3 klimramen 6 banken 6 matten 1
Nadere informatieDe Leemvallei, ga je mee op onderzoek?
De Leemvallei, ga je mee op onderzoek? Hallo allemaal, welkom in dit waanzinnige park voor jong en oud! Vandaag krijgen jullie de kans om dit park in het echt te openen met elkaar. Dit gaan we doen op
Nadere informatieRanst Vaartstraat, Pomuni Trade (gemeente Ranst)
RAAP België - Rapport 035 Ranst Vaartstraat, Pomuni Trade (gemeente Ranst) Archeologienota Archeologisch Vooronderzoek Programma van Maatregelen Bureauonderzoek 2016L20 Landschappelijk booronderzoek 2016L21
Nadere informatie3. Van wie is de kreet? 4. Wat wil Albor met het zwijntje doen?
Lees het verhaal over de Albor de jager. Albor is de jongste van de 5 jagers. De speer van Albor is van vuursteen. De jagers vinden een spoor van een hert Het spoor is vers, het hert is dichtbij. De jagers
Nadere informatieVroeger, toen hier ijs lag...
Vroeger, toen hier ijs lag... Opdrachtenboekje bij het geologisch leerpad Datum Naam Boekje Geo-pad 1 Inleiding Vroeger, toen hier ijs lag De titel van dit opdrachtenboekje is niet voor niets gekozen.
Nadere informatieKangoeroewedstrijd editie Wallaroe: jaargang 2012, probleem 1. c Vlaamse Wiskunde Olympiade vzw
. en fles bevat ongeveer liter. In een regenton is er plaats voor ongeveer 00 liter, dus die is te groot. In een glas gaat ongeveer 00 milliliter, dus dat is te klein. en eetlepel is nog kleiner en er
Nadere informatieNieuwe vijver aan de Groen van Prinstererlaan.
Nieuwe vijver aan de Groen van Prinstererlaan. Medio 2015 heeft een graafmachine een grote kuil gegraven onderaan het talud op de hoek van de Groen van Prinstererlaan en de Thorbeckelaan (zie onderstaande
Nadere informatie6. Ontwerp. N 20m. Visualisatie bovenaanzicht
6. Ontwerp Visualisatie bovenaanzicht Het concept is vervolgens vertaald naar deze visualisatie. De voorgestelde beplantingen en materialen zijn uitgewerkt op pagina 20 en 21, aan de hand van enkele referenties.
Nadere informatieinhoud blz. 1. Wielen 2. Draaien maar! 3. De boomstam 4. Rollen maar! 5. Van rollen naar rijden 6. Lichter, beter, sterker 7.
Wielen inhoud blz. 1. Wielen 3 2. Draaien maar! 4 3. De boomstam 5 4. Rollen maar! 6 5. Van rollen naar rijden 7 6. Lichter, beter, sterker 8 7. Hobbel de bobbel 9 8. Overal wielen 10 9. Filmpjes 15 Pluskaarten
Nadere informatieDe locatie Het ontwerp van het winkelcentrum en directe omgeving is opgenomen in figuur 1.
Notitie Datum: 17 juni 2015 Betreft: Afkoppelen nieuwbouw Handelstraat, Apeldoorn Kenmerk: BP30, NOT20150617 Bestemd voor: Bun Projectontwikkeling BV Ter attentie van: de heer J. Spriensma Opgesteld door:
Nadere informatieAantal 2014 Opp. Luchtfoto 2014
Noordvoort - Monitoring ontwikkeling geomorfologie Verandering overstuivingszones 2014-2015 Ter verbetering van de dynamiek in de zeereep tussen Zandvoort en Noordwijk zijn een aantal stuifkuilen aangelegd.
Nadere informatieDe projectlocatie ligt globaal op de coördinaten: X = 140.650 en Y = 447.600.
Bijlage I Technische beoordeling van de vergunningsaanvraag van Ontwikkelingsverband Houten C.V. voor het onttrekken van grondwater ten behoeve van de bouw van een parkeerkelder onder het nieuw realiseren
Nadere informatie1 De tropische regenwouden liggen.. de evenaar. 2 Nederland ligt.de evenaar. 3 Het Amazone gebied ligt. de evenaar.
Lees de uitleg over het regenwoud. Ik ga op bezoek in het Amazone gebied, dat is een groot tropisch regenwoud. Zie je de rode lijn? Dat is de evenaar. Zie je de donker-groene kleur? Dat zijn tropische
Nadere informatieZwaartekracht. Dat komt door de zwaartekracht. De aarde trekt alles naar beneden.
Lees de uitleg over de zwaartekracht. Zwaartekracht Je zit onder een boom, en dan opeens. boem een appel op je hoofd, hoe kan dat?? Dat komt door de zwaartekracht. De aarde trekt alles naar beneden. En
Nadere informatiePlaatsingsvoorschriften
Plaatsingsvoorschriften AquapoolZ 1. Levering van het zwembad De levering van het zwembad gebeurt door middel van een speciaal transport. Het zwembad wordt geleverd voor de bouwplaats want de vrachtwagen
Nadere informatieHoofdstuk 2: HYDROSTATICA
ysica hoofdstuk : Hydrostatica e jaar e graad (uur) - 95 - Hoofdstuk : HYDROSTTIC. Inleiding: Bouw van een stof.. ggregatietoestanden De zuivere stoffen die we kennen kunnen in drie verschijningsvormen
Nadere informatieZand en klei 1. Van veen tot weiland 2. Blad 1. Heide Een lage plant met paarse bloemen.
5 Lastige woorden Blad Zand en klei Heide Een lage plant met paarse bloemen. Voedingsstoffen Voedsel dat planten nodig hebben om te groeien. Boomgaard Een stuk land met fruitbomen. Greppel Een kleine droge
Nadere informatieGroenbedekkers houden grond en mineralen op het perceel en uit de beek
Groenbedekkers houden grond en mineralen op het perceel en uit de beek Bram Van Nevel Bram.van.nevel@inagro.be 051/27.33.47 Waarom groenbedekkers? 1. Restnitraat 2. Verhogen bodemvruchtbaarheid 3. Verlagen
Nadere informatieZETTINGEN EN WAT DOE IK ER EIEE?
W E R K D O C U M E N T ZETTINGEN EN WAT DOE IK ER EIEE? door ir. M.A. Viergever 1980-138 Ado april 9340 M ' T N T S T E R I E V A N V E R K E E R E N W A T E R S T A A T S D I E N S T V O O R D E I J
Nadere informatieInformatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk
Informatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk De kust is (niet) veilig! De dijk aan de kust van Petten ziet er zo sterk en krachtig uit, maar toch is hij niet
Nadere informatieVLM. Studiemoment grondwater. 29 maart 2019
VLM Studiemoment grondwater 29 maart 2019 VAKGROEP GEOLOGIE ONDERZOEKSGROEP LABORATORIUM VOOR TOEGEPASTE GEOLOGIE EN HYDROGEOLOGIIE NITRATEN IN GRONDWATER Kristine Walraevens Het voorkomen van nitraat
Nadere informatieLes 3 Toppen, passen, dalen
Les 3 Toppen, passen, dalen Fatzoenlijke eilanden Een eiland is omgeven door water. De kustlijn van het eiland is dus op zeeniveau. Op ons eiland zijn er veel hoogteverschillen: er zijn toppen en dalen.
Nadere informatieGeomorfologische processen: Excursie 1 (17-10-07) Verslag door: Nele Kelchtermans Foto s door: Bram Boets
Geomorfologische processen: Excursie 1 (17-10-07) Verslag door: Nele Kelchtermans Foto s door: Bram Boets Inleiding Op deze excursie maken we regelmatig een terugblik op de 3-daagse excursie naar de Boulogne.
Nadere informatieWe hebben 3 verschillende soorten van wrijving, geef bij elk een voorbeeld: - Rollende wrijving: - Glijdende wrijving: - Luchtweerstand:
Lespakket wrijving Inleiding Wrijving is een natuurkundig begrip dat de weerstandskracht aanduidt, die ontstaat als twee oppervlakken langs elkaar schuiven, terwijl ze tegen elkaar aan gedrukt worden.
Nadere informatieProjectnummer: C01012.100139.0400/LB. Opgesteld door: Tristan Bergsma. Ons kenmerk: 078572453:0.2. Kopieën aan: Cees-Jan de Rooi (gd)
MEMO ARCADIS NEDERLAND BV Beaulieustraat 22 Postbus 264 6800 AG Arnhem Tel 026 3778 911 Fax 026 4457 549 www.arcadis.nl Onderwerp: Beknopte watersysteemanalyse de Knoop, Doetinchem Arnhem, 29 juli 2015
Nadere informatieAantal pagina's 10. Doorkiesnummer (088) Wrijvingscoëfficiënten van C-Fix-, basalt en betonzuilen
Memo Van Dr. G. Wolters Aantal pagina's 10 Doorkiesnummer (088) 33 58 318 E-mail guido.wolters @deltares.nl Onderwerp Wrijvingsproeven Wrijvingscoëfficiënten van C-Fix-, basalt en betonzuilen 1 Algemeen
Nadere informatieBijlage 1 Aanvullend advies archeologisch onderzoek, Wozoco Giessenburg, Neerpolderseweg 19, Giessenburg, Gemeente Giessenlanden
Bijlage 1 Aanvullend advies archeologisch onderzoek, Wozoco Giessenburg, Neerpolderseweg 19, Giessenburg, Gemeente Giessenlanden 0 SOB Research, 26 juni 2014 1 1. Archeologisch onderzoek 1.1 Inleiding
Nadere informatieDe geomorfologie in het gebied wordt voor een belangrijk deel bepaald door de stuwwalvorming tijdens de Saale-ijstijd (afbeelding I.1).
De geomorfologie in het gebied wordt voor een belangrijk deel bepaald door de stuwwalvorming tijdens de Saale-ijstijd (afbeelding I.1). Afbeelding I.1. Vorming stuwwal Nijmegen en stuwwal Reichswald Zandige
Nadere informatieGrondwater- en contaminantenstroming
Grondwater- en contaminantenstroming Prof. Dr. Ir. H. Peiffer Oefening 7 : Doorstroming door dijklichaam met damwand Academiejaar 2006-2007 Bart Hoet Christophe Landuyt Jan Goethals Inhoudopgave Inleiding...
Nadere informatieOpdrachtkaarten Herfst
Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Je gaat in het duingebied onderzoek doen naar allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten
Nadere informatieWandeling n 4 Fond Vedeur : Durbuy Bewegwijzering :
Wandeling n 4 Fond Vedeur : Durbuy Bewegwijzering : Deze routebeschrijving laat je de typische weilanden en bossen van de regio doorkruisen, als het ware in de sporen van een Ardeens everzwijn. De wandeling
Nadere informatieBollen en knollen Les 1: bollen en knollen... 2 Werkblad bol en knol... 4 Bol en knol stripverhaal... 5 Achtergrondinformatie... 6
INHOUD Bollen en knollen Les 1: bollen en knollen... 2 Werkblad bol en knol... 4 Bol en knol stripverhaal... 5 Achtergrondinformatie... 6-1 - Les 1: Bollen en knollen Nodig: Van Milieueducatie: - Aardappel(en)
Nadere informatie4. Wanneer zal de woningbehoefte even hard groeien als de woningvoorraad? Antwoord. Na 6 jaar.
Onderwerpen Onderwerp 1. Ruimtelijke ordening In een gemeente met 30 000 inwoners staan 10 000 woningen. De gemeente schat dat het gemiddeld aantal bewoners per woning gelijk blijft aan drie, en bouwt
Nadere informatieHet aanleggen van een moeras in het Markermeer
Het aanleggen van een moeras in het Markermeer Wat hebben we geleerd Petra Dankers 04 april 2014/ update 6 augustus 2014 2 Aanleg - randen Kenmerken Randen opgebouwd uit Geocontainers (7 breed, 1,50 hoog)
Nadere informatieDe familie schaap. Praat eens zoals een schaap Welke dierengeluiden ken je nog? Doe ze eens na?
Het schaap De familie schaap Schapen zijn bange dieren. Daarom leven ze met velen samen en blijven ze dicht bij elkaar. Een groepje schapen noemen we een kudde. Schapen praten met elkaar door te blaten.
Nadere informatieDe slimme ecologische oplossing tegen wateroverlast én droogte.
De slimme ecologische oplossing tegen wateroverlast én droogte. NATUURBEHEER & LANDBOUW www.hydrorock.com Natuurbeheer en watermanagement Droogte, hittegolven, hevige regenval en overstromingen. Ze komen
Nadere informatiegrondwater doorgrond wat kunt u doen tegen grondwateroverlast?
grondwater doorgrond wat kunt u doen tegen grondwateroverlast? grondwater doorgrond Grondwater bestaat uit regenwater en oppervlaktewater dat in de bodem is weg gezakt en kwelwater dat onder druk uit lager
Nadere informatieHydrology (CT2310) dr. M. Bakker. Lezing Geohydrologie
Hydrology (CT2310) dr. M. Bakker Lezing Geohydrologie Blof Harder Dan Ik Hebben Kan Het regent harder dan ik hebben kan Harder dan ik drinken kan Het regent harder dan de grond aan kan Harder dan ik hebben
Nadere informatieGemeente Amsterdam Ingenieursbureau. Openbare Ruimte
Bezoekadres Weesperstraat 430 1018 DN Amsterdam Gemeente Amsterdam Postbus 12693 1100 AR Amsterdam Telefoon 020 251 1111 Fax 020 251 1199 www.iba.amsterdam.nl Openbare Ruimte Notitie Datum 15 november
Nadere informatieDARK CLOUD. Toepassingen. Eigenschappen. Beschikbare formaten. Product informatie
Toepassingen Geschikt voor buitentoepassingen Terrassen Tuinpaden Eigenschappen Grijze graniet Slijtvast Hard Uniforme kleur Afwerking oppervlak: gevlamd en geborsteld Gezaagde kanten Antislip maar toch
Nadere informatieInfiltratieonderzoek autobedrijf Van den Brink Rosendaalsestraat 437-441
Notitie Contactpersoon Wietske Terpstra Datum 25 oktober 2011 Kenmerk N001-4817394TER-mfv-V01-NL Infiltratieonderzoek autobedrijf Van den Brink Rosendaalsestraat 437-441 1 Inleiding Autobedrijf Van den
Nadere informatieHoogtelijnen en doorsnedes tekenen. Introductie. Hoe werk je met hoogtelijnen?
Hoogtelijnen en doorsnedes tekenen Introductie Er zijn verschillende manieren om hoogte op een kaart aan te geven. Op wandkaarten in het aardrijkskundelokaal wordt veel gebruik gemaakt van kleuren. Een
Nadere informatieVijverstolp (11-8-2013) Gerrit van Eijndhoven htpp://www.gerritentiny.nl
Vijverstolp (11-8-2013) Gerrit van Eijndhoven htpp://www.gerritentiny.nl Voorwoord... 1 Hoe het werkt... 2 Het systeem.... 2 De stolp... 2 De console... 3 De zuigpomp... 4 Onderhoud... 5 Slot... 5 Voorwoord
Nadere informatieWij samen. méér dan gewoon! Kleuterschool
Wij samen méér dan gewoon! Kleuterschool In dit boekje staan enkele afspraken zodat Wij samen méér dan gewoon zijn! Als we in een groep prettig willen samenleven, is het nodig dat we enkele Ze staan in
Nadere informatieProfielen van het Mallegat en geologische profielen aan de Pr. Hendrikkade in Katwijk D. Parlevliet, D. van der Kooy, mei 2003
Profielen van het Mallegat en geologische profielen aan de Pr. Hendrikkade in Katwijk D. Parlevliet, D. van der Kooy, mei 2003 Een bouwput tussen de Pr. Hendrikkade en de Tramstraat doorsneed het voormalige
Nadere informatieregenworm Ik voel me als een
Ik voel me als een regenworm Er was eens een jonge vrouw. Ze voelt zich niet gelukkig. Heel haar leven heeft ze last gehad van depressies. Haar omgeving heeft daar weinig van gemerkt. Maar zij voelde zich
Nadere informatieVulkaanuitbarsting in het nieuws!
Kopieerblad 1 Vulkaanuitbarsting in het nieuws! Vulkaanuitbarsting in het nieuws! Wat weet je over de vulkaanuitbarsting die heeft plaatsgevonden? Waar heeft de vulkaanuitbarsting plaatsgevonden? Duid
Nadere informatieGerma de Vos. Kletsboek. Een vrolijk voorleesboek
Germa de Vos Kletsboek Een vrolijk voorleesboek 1 Het huis van de tien kinderen 1., daar kun je haast niet lopen. Overal zitten kleintjes hun vetertjes te knopen. 2., daar is het altijd feest, omdat er
Nadere informatieinhoud 1. Inleiding 2. Water is een wonder. 3. De kringloop van het water 4. Zoet, zout of brak 5. Drinkwater 6. Liter na liter
Water inhoud 1. Inleiding 3 2. Water is een wonder. 4 3. De kringloop van het water 5 4. Zoet, zout of brak 6 5. Drinkwater 7 6. Liter na liter 9 7. Water in de wereld 10 8. Zuinig met water 11 9. Water
Nadere informatiejoy gardens uitgebreide leginstructies
joy gardens uitgebreide leginstructies Joy Gardens is een turn-key systeem, wereldwijd geïnstalleerd met de Joy filosofie: Alleen met een perfecte installatie zul je het meest van jouw Joy gras genieten.
Nadere informatieWAT MAAKT EEN BOS TOT EEN BOS?
10 WAT MAAKT EEN BOS TOT EEN BOS? Wanneer is een bos een bos? Een paar bomen samen vormen pas een bos als ze een oppervlakte van 1/2 hectare beslaan. Dat is gelijk aan 5000 m² en ongeveer even groot als
Nadere informatie= een beestje met 8 poten. Een spin kan een web maken. = een plant met scherpe stekels.
Woordenschat blok 8 gr5 Les 1 De spin De cactus Het spoor De stronk De bast De twijg De wildernis Het regenwoud Het insect = een beestje met 8 poten. Een spin kan een web maken. = een plant met scherpe
Nadere informatieBODEMBEWERKING BIJ SUIKERBIETEN WELKE KIEZEN?
BODEMBEWERKING BIJ SUIKERBIETEN WELKE KIEZEN? Ronald Euben Wat vraagt de biet? 2 Bij de zaai Enkele (kleine) kluiten bovenaan (dichtslaan, erosie) Verkruimelde, aangedrukte laag (contact zaad bodem) Vaste,
Nadere informatiea) Getijdenwerking en overstromingen op de Schelde
EXCURSIEPUNT DE SCHELDEVALLEI Hoogte = Ter hoogte van het voormalige jachtpaviljoen, De Notelaar, gelegen aan de Schelde te Hingene (fig. 1 en 2), treffen we een vrij groot slikke- en schorregebied aan,
Nadere informatieKangoeroewedstrijd editie Wallabie: jaargang 2012, probleem 1. c Vlaamse Wiskunde Olympiade vzw
. Bij een weerspiegeling in het water staat een beeld op zijn kop. ntwoord is dus zeker fout. De stand van de maan ten opzichte van de boom moet dezelfde blijven. Zo moet de holle kant van de maan het
Nadere informatieDe eerste boeren Het dorp
De eerste boeren Later gaan de mensen zelf eten verbouwen. Wortels en bonen, en graan om brood van te bakken. De mensen hebben ook schapen en koeien. De jagers zijn boeren geworden. Het dorp Boeren trekken
Nadere informatieKrachten (4VWO) www.betales.nl
www.betales.nl Grootheden Scalairen Vectoren - Grootte - Eenheid - Grootte - Eenheid - Richting Bv: m = 987 kg x = 10m (x = plaats) V = 3L Bv: F = 17N s = Δx (verplaatsing) v = 2km/h Krachten optellen
Nadere informatieGrondwaterstanden juni 2016
Grondwaterstanden juni 2016 Kennisvraag: In beeld brengen van de grondwatersituatie zoals die buiten geweest is. Antwoord: op vrijwel alle meetlocaties waar analyse mogelijk was komt de maximale waterstand
Nadere informatieHOOFDSTUK 2: In-situ bepaling van de infiltratiesnelheid met de Ringmethode
HOOFDSTUK 2: In-situ bepaling van de infiltratiesnelheid met de Ringmethode 2.1 Voorbereiding 2.1.1 Benodigd materiaal - Ring of ringen (een ring met een kleine en een ring met een grotere diameter als
Nadere informatieMaascollege. Waterstanden in de Maas, verleden, heden, toekomst
Maascollege Waterstanden in de Maas, verleden, heden, toekomst Inhoud presentatie kararkteristiek stroomgebied waar komt het water vandaan hoogwater en lage afvoer hoogwaterbescherming De Maas MAAS RIJN
Nadere informatieProjectnummer: D03011.000284. Opgesteld door: Ons kenmerk: Kopieën aan: Kernteam
MEMO Onderwerp Geohydrologisch vooronderzoek Amsterdam, WTC 5C, 2 oktober 2013 Van mw. M. Duineveld MSc. Afdeling IBZ Aan ZuidasDok Projectnummer D03011.000284. Opgesteld door mw. M. Duineveld MSc. Ons
Nadere informatieVerhalen uit. Oost-Europa. naverteld door Sandra van der Stege
Verhalen uit Oost-Europa naverteld door Sandra van der Stege 8 De draak van Krakau Een verhaal uit Polen De draak van Krakau is een volksverhaal uit Polen. In het Pools heet het Smok Wawelski. Het verhaal
Nadere informatie