Water, economie en leefomgeving in Hoog Nederland

Transcriptie

1 Water, economie en leefomgeving in Hoog Nederland Regionaal Bestuurlijk Overleg Rijn Oost & Stuurgroep Deltaplan Hoge Zandgronden Hoog Nederland, juni 2012

2 Inhoud Samenvatting 1 Blz. 1 De Hoge Landen 4 2 Economisch belang van Hoog Nederland 7 3 Belang van water 13 4 Kansen voor water 24

3 Samenvatting Hoog Nederland is een veelzijdige regio met hoogwaardige economische activiteiten en een schat aan natuurgebieden. De beschikbaarheid van voldoende schoon water nu en in de toekomst is essentieel om deze rijkdom in stand te houden. Door klimaatveranderingen komt de beschikbaarheid van voldoende water in Hoog Nederland echter in gevaar. In droge jaren schiet deze nu al tekort. Als overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen zijn we samen aan zet om knelpunten aan te pakken en kansen te benutten. De aantrekkelijkheid van Hoog Nederland als regio om te ondernemen, investeren, wonen en werken is in het geding. Samen moeten we investeren in het besparen van water, het beter op voorraad houden van water, het optimaliseren van wateraanvoer en in meer samenwerking en innovatie. In Hoog Nederland zijn we hier al volop mee aan de slag, maar we kunnen het niet alleen. Bredere bestuurlijke en maatschappelijke verankering van onze opgave is nodig. Daarbij is erkenning en steun van het Rijk c.q. het Deltaprogramma onmisbaar. Erkenning van de urgentie. En steun in het verkennen van nieuwe mogelijkheden, het aanreiken van instrumenten en het medefinancieren van projecten en investeringsmaatregelen. Rijk en regio moeten de krachten bundelen voor een duurzame instandhouding van de economische kracht en landschappelijke kwaliteit van Hoog Nederland, en daarmee van Nederland als geheel. Dit Manifest neemt u mee in de wereld van Hoog Nederland, toont het belang van water voor tal van sectoren en geeft inzicht in uitdagingen en kansen. We moeten in actie komen, doet u mee? Droogte en klimaatverandering in Hoog Nederland nopen tot investeringen. De hoge zandgronden in het oosten en het zuiden behoren tot de droogste gebieden van Nederland. Nu al is in droge jaren sprake van een tekort aan water en doen zich problemen voor met de waterkwaliteit. Door klimaatverandering zullen deze knelpunten toenemen. Langere perioden van droogte en hogere temperaturen leiden ertoe dat natuur, landbouw, maar ook industrie, scheepvaart, waterrecreatie, energievoorziening en drinkwaterwinning onder druk komen te staan. Om deze knelpunten het hoofd te kunnen bieden, moeten we als overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen gezamenlijk investeren in een toekomstgerichte watervoorziening. Cruciale elementen daarin zijn: Waterbesparing: zuiniger en slimmer omgaan met het beschikbare water. Voorraadvorming: vergroten van de voorraad gebiedseigen water, zowel in als op de grond. Optimaliseren van de mogelijkheden voor wateraanvoer: van hoofdwatersysteem tot in het regionale systeem. Samenwerking en innovatie: meer maatregelen nemen om de duurzame balans tussen vraag en aanbod van voldoende water van voldoende kwaliteit te garanderen. Tijdig ingrijpen is noodzakelijk. Tijdig ingrijpen is nodig om welzijn, ontwikkelingskansen en biodiversiteit in Hoog Nederland op peil te houden. Zo voorkomen we nog grotere investeringen in de toekomst. De samenwerkende partijen in Oost- en Zuid- Water op de Hoogte, juni

4 Nederland (Zoetwatervoorziening Oost-Nederland en Deltaplan Hoge Zandgronden) brengen de vereiste maatregelen in kaart en mobiliseren het bedrijfsleven om mee te werken aan innovaties en duurzamer watergedrag. De regionale partners ontwikkelen, bedenken en voeren proefprojecten uit, private en maatschappelijke partijen in het veld worden betrokken bij de oplossingen. Ter illustratie enkele citaten van regionale bedrijven 1. Water is het bloed dat door het lichaam van Chemelot stroomt: als het water niet meer stroomt, dan ligt Chemelot plat. Water is van essentieel belang voor elektriciteitscentrales. We monitoren ons waterverbruik en waar mogelijk dringen we verbruik terug. Er is een trend waarneembaar dat nieuwe elektriciteitscentrales zich vestigen aan zee om zeker te zijn van voldoende koelwater. Waterkwaliteit en waterkwantiteit zijn van essentieel belang voor de Maasplassen. Beiden staan onder druk door slipaanvoer en door klimaatveranderingen zal deze druk erg groot worden. Baggeren wordt noodzakelijk, maar is kostbaar. Overheidsingrijpen is noodzakelijk om de Maasplassen te behouden. Vervoer over water is van essentieel belang. Indien het Twentekanaal niet meegroeit, dan verplaatst de lading (en werkgelegenheid) zich op termijn en is hierbij niet aan landsgrenzen gebonden. Niet alleen CTT is afhankelijk van goede vaarwegen, ook de economische robuustheid van het Nederlandse achterland kent zo n afhankelijkheid. De opgave is echter groot en de regio kan dit niet alleen. De medewerking van het Rijk is onontbeerlijk om: De opgaven in Hoog Nederland en de urgentie daarvan te borgen in het Deltaprogramma. Mede inzet te plegen op benodigde kennisontwikkeling en onderzoek naar een toekomstgerichte watervoorziening op de hoge gronden. Samen te bouwen aan beleidskaders en (financieel) instrumentarium voor nieuwe oplossingen. Voldoende middelen re reserveren om samen met regionale overheden en bedrijfsleven de vereiste maatregelen te kunnen realiseren. In Hoog Nederland liggen grote belangen voor de BV Nederland. Hoog Nederland is een unieke regio met een krachtig economisch profiel met bijna drie miljoen banen, 45% van de in Nederland gerealiseerde toegevoegde economische waarde (2010) en economische parels als Brainport Eindhoven, Greenport Venlo en Kennispark Twente. Het is een gebied met een groot areaal aan landbouwgrond. Dit levert naast een economische opbrengst door voedselproductie, ook een maatschappelijke opbrengst op in termen van landschap, leefbaarheid van het platteland en sociale structuur. De specifieke natuurlijke kwaliteiten in de regio, gekenmerkt door talloze beken, vennen, hoogvenen, uitgestrekte heidevelden en stuifzanden, leveren biodiversiteit, aantrekkelijke landschappen en een schat aan rust en ruimte. Het gebied heeft grote waarde in termen van recreatie en toerisme, maar kent ook een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor wonen en werken. Kortom, Hoog Nederland heeft onderscheidende kwaliteiten, die voor de BV Nederland van grote betekenis zijn. 1 Zie hoofdstuk 3 voor bronvermelding Water op de Hoogte, juni

5 De regio neemt het voortouw en vraagt anderen aan te haken. Voor het behoud en de ontwikkeling van het economisch potentieel van Hoog Nederland, voor het toekomstperspectief van de landbouw en voor het behoud van de unieke natuurlijke en landschappelijke kwaliteiten is voldoende water van een juiste kwaliteit onontbeerlijk. Dit manifest laat het u zien. Naar verwachting is er straks minder water beschikbaar voor alle belangen. De samenwerkende partijen in Oost- en Zuid- Nederland hebben het voortouw genomen om de opties voor een toekomstgerichte watervoorziening verder te verkennen, kansen in kaart te brengen, innovaties aan te jagen en zo te investeren in onze toekomst. Wij roepen bedrijfsleven, kennisinstellingen en Rijk op om mee te doen. Water op de Hoogte, juni

6 1 De Hoge Landen Water, zo gewoon. Of toch niet. Water: alledaags en altijd bij de hand. We noemen dit ook wel een ubiquiteit, alom aanwezig, net als lucht en aarde. Die perceptie van vanzelfsprekendheid is niet terecht. Onder invloed van onder andere klimaatverandering zullen we in Nederland vaker te maken krijgen met droogte en watertekorten. Minder neerslag en hogere temperaturen hebben op termijn impact op gebruiksfuncties als industrie, natuur, landbouw, scheepvaart, recreatie, energievoorziening en drinkwaterwinning. Er zullen bovendien vaker waterkwaliteitsproblemen optreden in stedelijk gebied. Naast het vraagstuk van hoog water wordt ook het vraagstuk van voldoende water meer en meer urgent. Het probleem wordt erkend.. De Tweede Deltacommissie (commissie Veerman, 2008) heeft aandacht gevraagd voor de houdbaarheid van de huidige strategie van hoogwaterbescherming en zoetwatervoorziening in het licht van de klimaatverandering. Naar aanleiding daarvan is de Rijksoverheid het Deltaprogramma gestart. Het Deltaprogramma ontwikkelt een langetermijnstrategie voor het omgaan met water en ruimtelijk beleid, met aandacht voor duurzame maatschappelijke ontwikkeling bij onontkoombare klimaatverandering. Onderdeel van het Deltaprogramma is het deelprogramma Zoetwater. Daarin staan twee vragen centraal: Hoe groot is het vraagstuk van de zoetwatervoorziening, waar en hoe manifesteert zich dat? Wat zijn de mogelijkheden en benodigde maatregelen voor duurzame zoetwatervoorziening voor de lange termijn? In 2014 vindt besluitvorming plaats: de Deltabeslissing, met de nieuwe strategie voor de zoetwatervoorziening in Nederland. Vanaf 2009 zijn ook de regio s in Hoog Nederland aan het werk gegaan met de klimaatopgave. Knelpunten en mogelijke oplossingen zijn verkend. De komende jaren worden kansrijke strategieën en maatregelen uitgewerkt. Dit manifest kiest een andere invalshoek en belicht het maatschappelijk en economisch belang van een duurzame watervoorziening in Hoog Nederland: een tocht langs de hoogtepunten van Hoog Nederland en de relatie van deze economische en maatschappelijke parels met een duurzame zoetwatervoorziening. Water op de Hoogte, juni

7 Hoog Nederland, een specifieke regio met een eigen dynamiek Het gebied Hoog Nederland is wezenlijk anders dan de rest van Nederland. Het gaat letterlijk om de hogere delen van Nederland, die voor een groot deel niet door wateraanvoer vanuit rivieren, kanalen en het IJsselmeer worden bereikt. Nu al is er in droge jaren een tekort aan water en doen zich problemen voor met de kwaliteit van water. Onder invloed van klimaatverandering zal de droogteproblematiek verder toenemen. Het is belangrijk om de droogteknelpunten in kaart te brengen en oplossingen te formuleren. Daar is de afgelopen jaren regionaal hard aan gewerkt. Het manifest Water op de Hoogte voegt een element toe: inbedding in de rest van de wereld, daar waar wordt gewerkt en geleefd en geleerd en gerecreëerd. Een alternatieve blik, met aandacht voor de plek van Hoog Nederland in de totale Nederlandse samenleving en de relatie hiervan met water. Dit manifest schetst in vogelvlucht de bijzonderheden en het belang van Hoog Nederland voor de BV Nederland. Veel landbouw (voedselproductie), veel bedrijven uit de topsectoren, grote biodiversiteit, kenmerkende afwisseling tussen klein en groot, stedelijk en landelijk, natuur en werken, rust en dynamiek. Water speelt daarin een essentiële rol, in verschillende hoedanigheden. Als procesingrediënt bij productie (van bijvoorbeeld energie en chemische producten), als infrastructuur voor binnenvaart en waterrecreatie of als ingrediënt voor o.a. voedselproductie. Hoog Nederland is de helft van Nederland, in alle opzichten. Een frisse blik op het water Wat is bijvoorbeeld het belang van goede zoetwatervoorziening voor de industrie, voor de chemie, voor de landbouw en daarmee: wat is het belang voor de economie en de werkgelegenheid? Water op de Hoogte, juni

8 omvang watergebruik? alternatieven voor water? impact fluctuaties waterhoeveelheid impact fluctuaties waterkwaliteit omvang van waterrecreatie toekomstperspectief belang waterkwaliteit functie voor BV NL impact op de oogst van minder water? van meer water? relatie met klimaatscenario s? % omzet in relatie tot waterrisico s Een korte reis door Hoog Nederland! Water op de Hoogte, juni

9 2 Economisch belang van Hoog Nederland Cijfers spreken Nederland behoort nog steeds tot de rijkste landen van de wereld, in termen van koopkracht per inwoner. Anno 2012 is het verbeteren van de internationale concurrentiekracht één van de topprioriteiten van het rijk. Daar wordt op diverse manieren aan gewerkt, bijvoorbeeld door specifiek in kennisontwikkeling te investeren. In ruimtelijk-economisch perspectief staat het creëren van een excellent vestigingsklimaat voorop: een goede omgeving om in te ondernemen, werken, innoveren en leven. Bijzonder kenmerkend voor Hoog Nederland is de diversiteit en kwaliteit van de economische sectoren en de leefomgeving. Sprekende elementen daarvan zijn: De hogere ligging met typische zandgronden. De rijke variëteit aan typen omgevingen dicht bij elkaar met veel rust en ruimte: stedelijk en landelijk, oud en nieuw, kleinschalig en dynamisch. Unieke natuurlijke en landschappelijke kwaliteiten, met onder meer beekdalsystemen en hoogveengebieden. Een (van oudsher) aantrekkelijk vestigingsklimaat voor bedrijven in onder meer de voedingsmiddelenindustrie, landbouw en recreatie. Groene ruimten als verbindende kwaliteit tussen steden in stedelijke netwerken. sterke economische kerngebieden als Brainport Eindhoven, Greenport Venlo en Kennispark Twente. Hoog Nederland is goed voor: Ruim 50% van het grondoppervlak van Nederland Circa 45% van de bevolking en 40% van de beroepsbevolking - Met bijna 2,9 miljoen banen bijna 40% van de werkgelegenheid in Nederland in Met landbouw en industrie als uitschieters (van oudsher) Circa 40% van alle in Nederland gerealiseerde toegevoegde waarde (circa 210 miljard euro in 2009) 70% van de Nationale Parken, 55% van de Natura2000 gebieden en 50% van de Nationale Landschappen Water op de Hoogte, juni

10 De economische structuur van Hoog Nederland is in grote lijnen vergelijkbaar met die van Nederland. Er is veel werkgelegenheid en economische activiteit in sectoren als handel en zakelijke dienstverlening. Hoog Nederland heeft -van oudsher- een sterke positie in de landbouw en in de industrie. De werkgelegenheid in deze sectoren staat overigens, net als in de rest van Nederland, onder druk. Daarnaast is er relatief veel werkgelegenheid in de handel. Kenmerkend voor de economische structuur is verder dat Hoog Nederland naar verhouding meer en (qua werkgelegenheid) wat kleinere bedrijven heeft dan het Nederlands gemiddelde. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Hoog Nederland Overig Nederland Nederland Bron: CBS, 2012 Parels van Hoog Nederland Cultuur, sport, recreatie en overig Gezondheid en welzijnszorg Onderwijs en openbaar bestuur Diensten Horeca Vervoer en opslag Handel Bouwnijverheid Industrie & energie Landbouw, bosbouw, visserij Het gebied Hoog Nederland staat bij velen op het netvlies als groen, met veel ruimte en landschappelijke kwaliteiten, veel natuur, veel landbouw en kleine, dynamische steden. Dat is volledig terecht: het gebied heeft unieke kwaliteiten. Daarnaast is Hoog Nederland ook dat deel van Nederland waar Brainport Eindhoven de spotlight haalt als slimste regio van de wereld, waar DSM is uitgegroeid tot wereldspeler in de chemie en waar s lands bekendste bierbrouwerijen al eeuwenlang brouwen. Hoog Nederland heeft meerdere parels. Sommige bestrijken de hele regio, andere zijn juist gebiedspecifiek. Enkele sprekende voorbeelden zijn: Landbouw en veehouderij, die garant staan voor een omvangrijk aandeel in de Nederlandse voedselvoorziening. Natuur en recreatie zijn overal aanwezig in Hoog Nederland: de Tuin van Nederland, diversiteit aan beeksystemen en hoogveengebieden, de Maasplassen, de Veluwe, Wieden en Weerribben, Heuvelland. Kennispark Twente heeft een bewezen trackrecord op het gebied van kennisvalorisatie, met meer dan 750 hoogtechnologische initiatieven sinds Brainport Eindhoven geniet internationaal aanzien als slimste regio van de wereld, met een sterke concurrentiepositie en een unieke verzameling kennisintensieve, innovatieve en succesvolle bedrijven. Greenport Venlo is de tweede Greenport van Nederland met een productiewaarde van meer dan een miljard euro en bovendien al meerdere jaren de logistieke hotspot van Nederland (afgewisseld met West- Brabant). Chemelot is de community van het chemiecluster in Zuid-Limburg, dat zich met succes richt op het samenbrengen van kennis en vaardigheden van groten en kleine bedrijven en deze toepassen in een flexibele en open innovatieomgeving. Biobased Economy is bij uitstek het opkomende en kansrijke economische cluster van de toekomst, waarin West-Brabant een uitstekende positie heeft. Water op de Hoogte, juni

11 Sommige van deze parels zijn in afgelopen jaren uitgegroeid tot bekende merken (brands) in economische context, die elk in hun eigen omgeving en sector zorgen voor onderscheidend vermogen, economische dynamiek en duurzame werkgelegenheid in Hoog Nederland. Het gaat om economische en maatschappelijke clusters die duizenden arbeidsplaatsen vertegenwoordigen, uniek en onderscheidend voor Nederland zijn en kansrijke duurzame toekomstperspectieven hebben. Een interessant element om kort bij stil te staan is het grote aantal campussen in Nederland: sommige zitten in de initiatieffase, andere zijn al helemaal operationeel. Circa 20 campusinitiatieven zijn gevestigd in Hoog Nederland. Idee Opstart Groeifase Volwassen De sterke clusters in Hoog Nederland Het economisch beleid van nu is sterk gericht op topsectoren: economische segmenten die een belangrijke exportrol vervullen in de Nederlandse economie, met een hoge graad van innovatie en waardevermeerdering. Onderstaande figuur illustreert wat de negen Nederlandse topsectoren zijn. Campussen in Nederland, BCI, 2009 Nederlandse topsectoren, Ministerie ELenI, 2011 Deze campussen bevinden zich in verschillende stadia van ontwikkeling en zijn erop gericht duurzaam bij te dragen aan economische dynamiek en innovatiepotentieel van de regio s. De bekendste in heel Nederland is de High Tech Campus Eindhoven, die op het voormalige Philips-terrein tot wasdom is gekomen. Bedrijven staan in de rij om zich op deze campus te kunnen vestigen. Net zo suc- Water op de Hoogte, juni

12 cesvol als campusconcept is het Kennispark Twente, in combinatie met een aantal sterke initiatieven als Mesa+ en Nanolab. Hoog Nederland springt er voor een aantal topsectoren in het bijzonder uit. Het gaat dan om: Chemie, met geografische concentraties op Chemelot en in Emmen. Agro-Food en Tuinbouw, die zich manifesteren in de economische clusters van Greenport Venlo en Food Valley, en voorts industriële bedrijven in voedings- en genotmiddelen en landbouw verspreid door heel Hoog Nederland. High Tech Systems, met Brainport Eindhoven als bewezen en internationaal erkend zwaartepunt en Kennispark Twente als succesvol voorbeeld. Life Sciences met Kennispark Twente en MedTech Highway als belangrijke concentraties. Logistiek met het topinstituut Dinalog in Breda als brandpunt en verder hotspots als Venlo en West-Brabant. 1 Chemie 2 Life-sciences 3 HTSM 4 Energie 5 Logistiek Water Agro-food Tuinbouw en uitgangsmaterialen Creatieve industrie Het kaartje laat zien waar deze economische clusters van Hoog Nederland (in de topsectoren) zich bevinden De sterke clusters van Hoog Nederland hebben een hoge innovatiegraad, realiseren veel toegevoegde waarde en werkgelegenheid en staan op het netvlies van bedrijven, investeerders en beleidsmakers. Topsectoren in Hoog Nederland, BCI, 2011 Water op de Hoogte, juni

13 Kennisparels van Hoog Nederland Illustratieve voorbeelden van internationaal onderscheidende economische clusters in Hoog Nederland (bron: BCI, 2012) Water op de Hoogte, juni

14 Samengevat Hoog Nederland draagt in belangrijke mate bij aan de Nederlandse economie en de internationale concurrentiepositie van Nederland als excellente vestigingslocatie. De regio huisvest (van oudsher) meerdere belangrijke clusters en economische parels, die een bewezen kracht en duurzame toegevoegde waarde hebben. Een regio met veel groeipotenties. Daarnaast heeft Hoog Nederland onderscheidende en herkenbare landschappelijke en natuurlijke kwaliteiten, die het gebied grote aantrekkingskracht geven voor wonen, werken en verblijven. Factoren als ruimte, groen en onthaasting gaan meer en meer de voorkeur bepalen. Hoog Nederland heeft daarin een unieke uitgangspositie. Voor veel bedrijven in topsectoren is er een sterke relatie met en/of afhankelijkheid van water. De landbouw uiteraard, maar ook voor sectoren als chemie en energie is water een essentiële en onmisbare factor. Negatieve ontwikkelingen in de beschikbaarheid van water of in de kwaliteit van de watervoorraad hebben impact op het functioneren van deze bedrijven en het behouden van ontwikkelkansen. Meer over die relatie, over hoe het water wordt gebruikt en wat het belang ervan is voor Hoog Nederland en heel Nederland, wordt geduid en geïllustreerd in het volgende hoofdstuk. Water op de Hoogte, juni

15 3 Belang van water De waterbehoefte Waar water beschikbaar moet zijn, wanneer, hoeveel en in welke kwaliteit is afhankelijk van de vrager en diens activiteiten. Er zijn grofweg vijf categorieën watervragers. Ten eerste zijn er de landgebruikers (land- en tuinbouw, veehouderij, bosbouw). Dan zijn er industrie (o.a. chemische industrie, papier- en voedingsmiddelenindustrie), drinkwaterwinning, energievoorziening, watergebruikers (binnenvaart en recreatie) en natuur en landschap (wateren, natte terreinen, beekdalen, bos, etc). Daarnaast is er een categorie waarvoor water vooral een randvoorwaardelijke betekenis heeft. Een voorbeeld hiervan is de watervoorziening in stedelijk gebied: dat is nodig is om te voorkomen dat gebouwen verzakken, de waterkwaliteit van het water in het stedelijke gebied verslechtert en om te zorgen dat de stedelijke omgeving een aantrekkelijke leefomgeving blijft. De waterbehoefte heeft meerdere dimensies en gaat over zowel kwaliteit als kwantiteit. De belangrijkste bronnen zijn neerslag en het water dat door rivieren van buiten het gebied wordt aangevoerd. Deze bronnen worden benut op natuurlijke wijze via verdamping door gewassen dan wel op kunstmatige wijze: onttrekking aan grond- en oppervlaktewater via pompen en leidingen. Water heeft grofweg drie functies: als grondstof, als procesfactor en als drager. Wanneer deze functies afgezet worden tegen de waterbehoefte ontstaat het onderstaande beeld. Landgebruikers Land- en Tuinbouw Bosbouw Natuur Landnatuur Waternatuur Landschap Sectoren Industrie (Chemie, Agro & Food, Papier) Energie Water gebruikers Logistiek (binnenvaart) Recreatie Nutsvoorziening Stedelijk omgeving Bron: BCI 2012 Het watergebruik via verdamping (landbouw, natuur ) is verreweg de grootste post. Van gemiddeld 800 mm neerslag in een jaar (in Nederland) verdampt er zo n 550 mm 2. Dat is ongeveer 70%. De overige 30% wordt gebruikt voor kunstmatige onttrekking of wordt Water op de Hoogte, juni Bron: De Bosatlas van Nederland Waterland, 2010 Grondstof Procesfactor Drager

16 afgevoerd naar zee. Landbouw en natuur zijn de belangen met het grootste watergebruik en dus de grootste waterbehoefte. Watergebruik via onttrekking aan grond- en oppervlaktewater naar sector Bron: CBS, 2012 (cijfers 2009) Bron: RBO Rijn Oost / DHZ, 2012 Het watergebruik via kunstmatige onttrekking geeft daarnaast een indruk van het belang van water voor de sectoren. De figuur hieronder geeft weer hoe het gebruik is verdeeld van water dat op kunstmatige wijze onttrokken wordt (grondwater, oppervlaktewater). Van de totale wateronttrekking is de sector energievoorziening met 61% de grootste gebruiker 3. Hiervan wordt het grootste deel onttrokken uit oppervlaktewater, na gebruik wordt het water weer geloosd op het systeem. Energiecentrale Harculo van GDF Suez leent op deze manier 5 à 20 kubieke meter per seconde. Tweede grote onttrekker is de industrie met 26% van het totaal. Drinkwaterwinning (waterbedrijven) nemen vervolgens 11% van het watergebruik voor hun rekening. Inzoomen op de verschillende bronnen geeft een genuanceerder beeld van het watergebruik. Verreweg het meeste water dat wordt gebruikt is oppervlaktewater: meer dan 14 miljard kubieke meter per jaar. Verder wordt circa 1 miljard kubieke meter grondwater gebruikt en circa 375 miljoen kubieke meter leidingwater (dat zowel grond- als oppervlaktewater als herkomst heeft). Watergebruik via onttrekking aan grond- en oppervlakte water in mln. m 3 Leidingwater (mln. m 3 ) 121,5 4,6 10,9 50,9 3,6 182,8 Bron: CBS, 2012 (cijfers 2009) Leidingwater (mln. m 3 ) Grondwater (mln. m 3 ) Oppervlaktewater (mln m 3 ) 761,6 82,4 13,9 0,9 890,6 50,9 0,1 Landbouw, bosbouw en visserij Landbouw, bosbouw 121,5 en visserij 3,6 3653,3 188,2 Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Delfstoffenwinning Industrie Delfstoffenwinning Industrie 4,6 Industrie Energievoorziening Industrie Energievoorziening 4,6 Energievoorziening Waterbedrijven Energievoorziening en afvalbeheer Waterbedrijven en afvalbeheer Waterbedrijven en afvalbeheer Overig 10,9 Overig 182,8 Waterbedrijven en afvalbeheer 9665,2 3 Netto watergebruik, exclusief gebruik neerslag Water op de Hoogte, juni

17 Elke watergebruiker heeft zijn eigen overwegingen en prioriteiten die een rol spelen bij het gebruik van water. Zeven groepen watervragers zijn specifiek in beeld gebracht 4 : Industrie (met nadruk op voeding, papierindustrie en chemie). Energievoorziening. Landbouw. Recreatie. Logistiek, in het bijzonder de binnenvaart. Natuur en landschap. Kwaliteit van de leefomgeving. 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Voedingsindustrie Waterverbruik industrie (2008) 57% 22% 7% 4% Papierindustrie Raffinaderijen Chemische industrie Basismetaalindustrie 8% 2% Overige industrie Per categorie wordt een beschrijving gegeven, conclusies getrokken en een toekomstbeeld geschetst. A Industrie (voeding, papierindustrie en chemie) Water vormt voor de industrie een belangrijke productiefactor. Niet alleen als grondstof voor bijvoorbeeld voedingsmiddelen, maar ook als onderdeel van het productieproces, onder andere als koelwater of proceswater. Zonder voldoende beschikbaarheid van water kan de industrie niet efficiënt functioneren. De chemische industrie is de op een na grootste watergebruiker van Nederland. Het aandeel van de sector op het totale watergebruik bedraagt 26%, waarvan 90% uit oppervlaktewater bestaat en na gebruik weer wordt geloosd. 5% van het waterverbruik in industriële processen wordt door drinkwaterbedrijven als (hoog- en laagwaardig) industriewater geleverd aan de industrie. Het belang van water voor deze industrie is evident. Voor Hoog Nederland vormt de industrie een belangrijke sector (8,5% vestigingen en 6% van de totale werkgelegenheid). De sector is arbeidsintensief (circa 11 werknemers per vestiging) en heeft een grote toegevoegde waarde. In totaal zijn er in de sector industrie in Hoog Nederland circa mensen werkzaam (31% van Nederland) en zijn er circa vestigingen (50% van Nederland) 5. 4 De beschikbaarheid van cijfers en data verschilt per sector. Andere bronnen zijn input vanuit de sectoren en literatuurverkenningen. Water op de Hoogte, juni CBS, 2010

18 In Hoog Nederland bevinden zich verschillende industriële clusters: chemie in Limburg, Emmen en Moerdijk, voedingsindustrie in Zuidoost en Midden-Brabant en de Gelderse Vallei en papierindustrie in Oost-Gelderland. Nederlandse chemiebedrijven behoren tot de wereldtop. Goede voorbeelden zijn DSM en Akzo Nobel, beiden met hun roots in Hoog Nederland. De Nederlandse chemische industrie kent een aantal regio s met belangrijke chemische clusters: de botlek, Zeeland (rond de Schelde, Sloegebied en Kanaalzone), het Eemsgebied (Delfzijl), West-Brabant (Moerdijk) en Limburg (Chemelot, DSM, Sabic). Twee van deze regio s zijn gelegen in Hoog- Nederland. Met name het cluster in Limburg is van grote economische waarde. Gevestigde bedrijven in deze regio behoren tot de wereldtop. Gezamenlijk hebben zij zich verenigd op de campus Chemelot. Op Chemelot zijn veel verschillende typen bedrijven en branches gevestigd: van basischemie tot fijnchemie, van grondstoffen producerende bedrijven tot bedrijven die nieuwe producten ontwikkelen, en van start-ups tot multinationals (DSM, Sabic). Net als drinkwaterwinning heeft ook de voedingsindustrie behoefte aan kwalitatief hoogwaardig water: een groot deel van het door de sector gebruikte water wordt verwerkt in voeding. Levensmiddelenfabrikanten gebruiken water in alle facetten van de productieketen: van teelt tot industriële verwerking van het eindproduct. De voedingsindustrie is sterk vertegenwoordigd in Hoog Nederland: Midden en Zuidoost Brabant en de Gelderse Vallei huisvesten grote voedingsproducenten, te denken valt aan: Mars, Coca Cola, Bavaria, Friesland Campina, Arla, Grolsch, Heinz, Honig, etc. Water is essentieel voor de productie van karton en papier, niet alleen in kwantiteit, maar ook in kwaliteit. Voor de productie van 1 ton papier is zo n 8 m 3 water nodig. De papierfabriek van Sappi in Nijmegen verbruikt circa m 3 schoon water per dag, afkomstig uit circa 15 grondwaterbronnen. De papierfabriek van Sappi is niet de enige in Nederland: er zijn nog 22 andere karton- en papierfabrieken, 15 hiervan zijn gelegen in Hoog Nederland, zoals het kaart illustreert. De grootste concentratie van deze fabrieken is in Oost- Gelderland, op de as Apeldoorn-Doetinchem. Water is het bloed dat door het lichaam van Chemelot stroomt; als het water niet meer stroomt, dan ligt Chemelot plat (Toine Foppele, Technical Service Manager USG Chemelot) Water op de Hoogte, juni

19 Karton- en papierfabrieken Nederland Energiecentrales in Nederland > 60MW Bron: VNP, 2012 B Energie Voor de energiesector is water essentieel. Met name voor elektriciteitscentrales speelt water een belangrijke rol in het productieproces. De energiesector is de grootste watergebruiker in Nederland. Bron: Energie Nederland, 2012 In totaal neemt de sector in % van het totale watergebruik voor haar rekening. Water wordt in deze sector hoofdzakelijk gebruikt als koelwater ten behoeve van het productieproces. Het koelwater wordt onttrokken uit oppervlaktewater en wordt na gebruik geloosd. Voor energiecentrales is ligging aan water dus van Water op de Hoogte, juni

20 groot belang. Bovenstaande kaart illustreert dat bijna alle centrales aan water gelegen zijn. Het totale opgestelde vermogen in 2010 van de centrales in Nederland bedraagt circa MW en produceren circa miljoen kwh elektriciteit. In nevenstaand figuur zijn energiecentrales opgenomen met een vermogen groter dan 60 MW. Elf centrales (30%) met een capaciteit groter dan 60 MW zijn gelegen in Hoog Nederland. Gezamenlijk hebben deze centrales een opgesteld vermogen van (circa 13% van de totale beschikbare vermogen in Nederland) 6. C Landbouw De land- en tuinbouw is de grootste landgebruiker van Nederland. Het totale grondgebruik van de land- en tuinbouw is circa 1,9 mln. ha 7. De helft hiervan ligt in Hoog Nederland. Het is weinig verrassend dat deze economische sector de belangrijkste watergebruiker is en dat water een essentiële voorwaarde is voor het goed functioneren (en produceren). Zowel de primaire productie (vollegrond en glastuinbouw) als de veehouderij zijn be- 6 7 Water is van essentieel belang voor elektriciteitscentrales. We monitoren ons waterverbruik en waar mogelijk dringen we verbruik terug. Er is een trend waarneembaar dat nieuwe elektriciteitscentrales zich vestigen aan zee om zeker te zijn van voldoende koelwater (Leo Brouwer, Environmental Manager, GDF Suez-Electrabel) Bron: Energie Nederland, 2011 Bron: CBS, 2012 langrijke watergebruikers. Het meeste gebruik gaat via het natuurlijke proces van verdamping (circa 50% van alle neerslag). Bij bepaalde klimaatscenario s neemt de neerslag af, maar neemt de watervraag van gewassen door toegenomen warmte en droogte juist toe (o.a. door extra gewasgroei door langer groeiseizoen). De balans tussen vraag en aanbod verschuift daarmee in ongunstige zin: de watertekorten nemen toe. Daarnaast wordt water gebruikt in de vorm van onttrekking van grond- en oppervlaktewater en gebruik van leidingwater. Het gaat dan vooral over beregening, veedrenking en het gebruik van spoelwater. Dit is echter minder dan 5% van het totale gebruik. Wanneer het totale watergebruik van de land- en tuinbouw wordt afgezet tegen het grondgebruik van de sector in Hoog Nederland, kan geconcludeerd worden dat water voor land- en tuinbouw in Hoog Nederland van het grootste belang is. D Recreatie Voor de recreatieve sector heeft water twee functies: water als beleving en als drager. Mensen recreëren graag bij water. Tijdens hete zomerdagen wordt verkoeling gezocht aan zee, meren, plassen en rivieren. Daarnaast is water als drager voor de pleziervaart essentieel. Water is hiermee een belangrijke asset voor de Nederlandse recreatieve sector. Voldoende hoog waterpeil en een hoge waterkwaliteit is essentieel voor de sector. Nederland heeft veel oppervlaktewater. De totale oppervlakte binnenwater exclusief het IJsselmeer/Markermeer en de Randmeren, maar inclusief de Rijn en Maas bedraagt bijna hectare. Het aandeel Hoog Nederland hierin is 25%. Wanneer specifiek geke- Water op de Hoogte, juni

21 ken wordt naar recreatiewater 8, dan is het aandeel van Hoog Nederland aanzienlijk hoger, namelijk ruim 45%. Met de Maasplassen beschikt Limburg over een van de grootste aaneengesloten waterpartijen in Nederland en ook de kop van Overijssel is een belangrijke bestemming voor watertoerisme. Ondanks dat waterrecreatie een beperkt aandeel heeft in de totale vrijetijdsactiviteiten, waardeert de Nederlander water (in combinatie met bos) in de recreatieomgeving zeer. Het gaat dan voornamelijk om beken en meertjes met grillige oevers en een meanderend verloop. Typisch landschappen die in Hoog Nederland te vinden zijn. Waterkwaliteit en waterkwantiteit zijn van essentieel belang voor de Maasplassen. Beiden staan onder druk door slipaanvoer en door klimaatveranderingen zal deze druk erg groot worden. Baggeren wordt noodzakelijk, maar is kostbaar. Overheidsingrijpen is noodzakelijk om de Maasplassen te behouden. (R. Vrancken, eigenaar Jachthaven Maasplassen) E Logistiek (binnenvaart) Voor de binnenscheepvaart geldt dat water vooral als drager (in de zin van vaarwegen) van belang is. Beschikbaarheid van water wordt als een vanzelfsprekendheid opgevat. Goederenvervoer via binnenvaart is de laatste jaren sterk toegenomen en zal met de komst van Maasvlakte II alleen maar in belang toenemen. Op dit nieuwe terrein wordt op hectare netto terrein container- en bulkoverslag gerealiseerd. Dit zal tot een forse toename in het gebruik van het goederenvervoer per binnenvaart leiden. Er zijn afspraken gemaakt met de bedrijven die zich op Maasvlakte II vestigen om een groot aandeel van hun landzijdige aan- en afvoer via de spoor en binnenvaart af te wikkelen. Het aandeel van de binnenvaart voor de container aan- en afvoer naar de Maasvlakte zal hierdoor stijgen van 30% naar 35%, dit gaat ten koste van het containervervoer over de weg. Voldoende en geschikte binnenvaarwegen zijn dus essentieel om de binnenvaart te kunnen accommoderen. 8 Definitie recreatief binnenwater: water in park, plantsoen, strandbad/ spartelvijver, recreatieplas (surfen, zwemmen en dergelijke), water in golfterrein, water in jachthavens, roeibaan, waterskibaan (CBS) Binnenvaartterminals spelen een belangrijke rol om ontwikkeling van de Rotterdamse haven te kunnen accommoderen. Vanuit de terminals worden distributiecentra bevoorraad. Een goed voorbeeld hiervan is de terminal in Tilburg. Deze heeft circa 300 gebruikers (waaronder Fuji, Sony, Samsung) die afhankelijk zijn van transport via dit knooppunt. Gezamenlijk zijn deze bedrijven goed voor een werkgelegenheid van circa banen. Niet alleen bedrijven direct aan het water zijn dus afhankelijk van het kanaal (water), ook de bedrijven in de schil daarom heen profiteren van goede verbindingen via het water. Water op de Hoogte, juni

22 Om de groei van de haven van Rotterdam te kunnen faciliteren zijn binnenvaartterminals in het achterland dus essentieel. Dat achterland is voor een substantieel deel Hoog Nederland. Toekomstbestendige en goede bereikbaarheid van Hoog Nederland over water is dus van groot belang voor de regio zelf en voor de mainport Rotterdam. Zoals het kaartje laat zien, is Hoog Nederland belangrijk voor de logistiek in Nederland. Van alle terminals in Nederland, is 58% gevestigd in Hoog Nederland. Tevens bevinden alle trimodale terminals en 65% van alle binnenvaartterminals zich in Hoog Nederland 9. In totaal zijn er bijna mensen werkzaam in de sector logistiek in Hoog Nederland 10. Vervoer over water is van essentieel belang. Indien het Twentekanaal niet meegroeit, dan verplaatst de lading (en werkgelegenheid) zich op termijn en is hierbij niet aan landsgrenzen gebonden. Niet alleen CTT is afhankelijk van goede vaarwegen, ook de economische robuustheid van het Nederlandse achterland kent zo n afhankelijkheid. (Danny Otter, operationeel manager Combi Terminal Twente) Bron: BCI, 2012 Water op de Hoogte, juni BCI, 2012 CBS, 2010

23 F Natuur Natuur is van onschatbare waarde en een grote grondgebruiker in Nederland. Als Nederlanders koesteren we een diversiteit aan waardevolle, unieke gebieden: Natura2000, Nationale Parken en Nationale Landschappen. Overzicht van natuurgebieden in Hoog Nederland Nederland heeft ruim 160 Natura2000 gebieden, waarvan er 91 in Hoog Nederland liggen. Natura2000 is een Europees netwerk van natuurgebieden waarin belangrijke flora en fauna voorkomen. Nederlandse Natura2000 gebieden beslaan in totaal zo n hectare, oftewel circa 14% van de totale landoppervlakte. Daarnaast zijn in Nederland 20 Nationale Parken aangewezen. 14 daarvan liggen in Hoog Nederland. Nationale Parken zijn bijzonder vanwege hun karakteristieke en waardevolle landschap, met bijzondere flora en fauna. De Nationale Parken beslaan in totaal zo n hectare van het Nederlandse landoppervlak, oftewel 3%. Tenslotte heeft Nederland 20 Nationale Landschappen, waarvan er 10 in Hoog Nederland liggen. De Nationale Landschappen hebben elk een unieke combinatie van cultuurhistorische en natuurlijke elementen. Er bestaat een directe relatie tussen de beschikbaarheid en kwaliteit van water en het behoud, de kwaliteit en omvang van deze natuurgebieden (en de natuur buiten deze gebieden): Water bepaalt in samenhang met de bodem de standplaatsgeschiktheid voor alle bomen, planten en struiken die de basis vormen voor natuurgebieden. De unieke combinaties van waterkwaliteit, -kwantiteit en bodemtype zorgen voor de gewenste biodiversiteit. Water is onmisbaar voor alle dieren in en buiten de natuurgebieden. Tevens dient oppervlaktewater als habitat voor vele vissen, amfibieën, insecten en (water)planten. Bron: websites Natura2000, Nationale Parken, Nationale Landschappen Water op de Hoogte, juni

24 Hoge Veluwe Drentsche Aa Loonse en Drunense Duinen Utrechtse Heuvelrug Peel en Maas Natuur heeft niet enkel een landschappelijke, recreatieve en regulerende (o.a. zuurstofcreatie) functie. Zo zorgt een grote verscheidenheid aan soorten (zowel flora als fauna) voor economisch, ruimtelijk en algemeen nut. Hierbij kan gedacht worden aan goederen zoals voedsel, constructiematerialen en zelfs (delen van) medicijnen. Maar ook zorgen de natuurgebieden voor bestuiving van landbouwgewassen, het zuiveren van drinkwater en helpen ze overstromingen te voorkomen. Zo is ongeveer 30% van alle gewassen in Europa voor bestuiving afhankelijk van insecten die leven in natuurgebieden. Een ander voorbeeld is de zuiverende functie die de natuur heeft op ons drinkwater. Naar schatting spaart Nederland jaarlijks ruim 90 miljoen euro uit door gebruik te maken van door de natuurlijk gezuiverd drinkwater. De Taskforce Biodiversiteit illustreert hiernaast op mooie wijze de verschillende belang van ecosystemen. Bron: Taskforce Biodiversiteit, 2012 Water op de Hoogte, juni

25 G Kwaliteit leefomgeving Samengevat: water en economie in Hoog Nederland Een prettige omgeving is een bewezen belangrijke vestigingsfactor voor zowel bedrijven als bewoners. De kwaliteit van de leefomgeving is een breed begrip waarmee alle ruimtelijke, culturele en sociale aspecten van een bepaalde plek bedoeld worden. Hierbij kan gedacht worden aan aanwezige cultuur, aantrekkelijke woningen en lage criminaliteit, maar ook aan de aantrekkelijkheid van het landschap en groen, recreatiemogelijkheden, een schoon milieu en water 11. Mensen kiezen voor een plek waar ze prettig kunnen wonen, leven en werken. Vooral de steeds belangrijker wordende kenniswerkers (hoogopgeleiden) zijn relatief mobiel en maken bewuste keuzes in hun werken én wonen. De Nederlandse economie ontwikkelt zich steeds meer tot kenniseconomie: kenniswerkers aantrekken en vasthouden is cruciaal. Behalve de geschikte banen en carrièreperspectieven, onderscheiden regio s zich ook met kwaliteit van de leefomgeving. Hoog Nederland is onderscheidend in dit opzicht. Brainport, de slimste regio van Nederland, biedt een rijke variatie aan woonomgevingen met veel ruimte en waterrijk groen. Hetzelfde geldt voor Twente en Zuid-Limburg. Voor de kwaliteit van de leefomgeving is water van cruciaal belang: voor een aantrekkelijk landschap, een goede kwaliteit van de omliggende natuur, goede voorzieningen voor waterrecreatie en voldoende schoon drinkwater 11 Wageningen UR, Landschap als blinde vlek, 2009 De verwachte opgaven voor de verschillende sectoren en functies in het kort: Water op de Hoogte, juni Land- en tuinbouw oplossingen voor daling grondwaterpeil en accommoderen vraag naar water voor beregening. Natuur en landschap voorkomen extra verdroging, daling waterkwaliteit en droogval van bronnen en beken. Stedelijk gebied voorkomen van achteruitgang waterkwaliteit en verzakking van bebouwing (bij dalende grondwaterstanden). Industrie kostenbeheersing en tekorten voorkomen. Drinkwaterwinning garanderen voldoende drinkwater van een goede kwaliteit Energie oplossingen voor opwarmen van koelwater door temperatuurstijgingen. Scheepvaart garanderen voldoende vaardiepte, beperken wachttijden, innovatie door ICT en scheepsontwerp. Recreatie kwaliteit van water garanderen i.v.m. volksgezondheid. De conclusies uit het voorgaande zijn: Er is een uitdrukkelijk verband tussen economie van Hoog Nederland en de beschikbaarheid en kwaliteit van water. Er is evenzeer een uitdrukkelijke relatie tussen het watersysteem van Hoog Nederland en het streven naar een excellent vestigingsklimaat in het versterken van de internationale concurrentiepositie van de BV Nederland. Investeren in de watervoorziening water in Hoog Nederland is noodzaak.

26 4 Kansen voor water Belangrijkste opgaven voor Hoog Nederland De hoge zandgronden van Nederland vormen het droogste deel van Nederland. In het huidige klimaat is nu al sprake van watertekorten in droge jaren. De balans tussen de waterbehoefte en het aanbod staat nu al onder druk in droge jaren. Voor maatschappij en economie is belangrijk dat voldoende water beschikbaar blijft en dat scheepvaartwegen (ook) in droge tijden bevaarbaar blijven. Onder invloed van klimaatverandering en socio-economische ontwikkelingen komt de balans verder onder druk te staan. In verschillende nationale en regionale studies zijn verwachte knelpunten in beeld gebracht. Bij bepaalde klimaatscenario s zal een droog jaar als 2003, dat nu ongeveer 1x per 10 jaar voorkomt, in die situatie juist een gemiddeld jaar zijn. De hoeveelheid neerslag die in het zomerhalfjaar valt neemt met 20% af. De belangrijkste bron voor water wordt daarmee fors beperkt in droge perioden. Er komen langere perioden van warme dagen en droogte voor, wat leidt tot een toenemende watervraag door landbouw en natuur. De grondwaterstand in de zomer zal daardoor op de hogere zandgronden gemiddeld met cm dalen. Bronnen en bovenlopen van beken vallen eerder en langer droog. Klimaatverandering zet onder druk Beschikbaarheid en kwaliteit van water vereist vereist Investeringen, innovaties & maatschappelijk debat wordt intensief benut door Economische/maatschappelijke gebruikers is essentieel voor Veerkracht van systemen (water, natuur) Water op de Hoogte, juni

27 Het gebied met droogval breidt zo n 15% uit en de duur kan tweemaal zo lang worden (van dagen naar dagen). Gemiddeld zal de landbouwschade door droogte verdubbelen. Voor regio Oost en Zuid samen gaat het om een geschat bedrag van 150 miljoen, dat jaarlijks terugkomt. Als gevolg van lagere waterstanden in rivieren en kanalen ontstaan naast tekorten voor scheepvaart en industrie (koel- en proceswater) ook waterkwaliteitsproblemen. Bestrijdingsmiddelen en eutrofiërende (mest)stoffen worden minder verdund en concentraties nemen toe. De doelen op het gebied van waterkwaliteit uit de Kaderrichtlijn Water komen in gevaar en de toegankelijkheid van zwem- en recreatieplassen is niet langer vanzelfsprekend. Ook de noodzakelijke doorspoeling van stedelijk water (beken, grachten, stadsvijvers) stagneert, met stankoverlast en gezondheidsrisico s als gevolg. Daarnaast neemt in alle scenario s de kans op extreme neerslag (kortdurende hevige regenval gedurende een korte periode) toe. Dit leidt tot vaker voorkomende (plaatselijke) wateroverlast, zeker wanneer de pieken van de verschillende rivieren in het gebied tegelijk samenkomen, met alle schade van dien. Kortom, het wordt steeds belangrijker om het beschikbare water strategisch en zorgvuldig in te zetten en vraag/gebruik te beperken. Dat speelt zeker in Hoog Nederland, waar 60-70% van het gebied niet door aanvoer vanuit rivieren en IJsselmeer van water kan worden voorzien. Ook waterkwaliteitsproblemen en mogelijke gevolgen voor welzijn en leefbaarheid in stedelijke gebieden zijn een punt van aandacht. Al met al, de invloed van klimaatverandering op de watervoorziening gaat serieuze impact hebben in Hoog Nederland. Nu ingrijpen is noodzakelijk om economische dynamiek, kwaliteit van leven en biodiversiteit in Hoog Nederland op peil te houden. De hoofdopgaven zijn: Waterbesparing: zuiniger en slimmer om te gaan met het beschikbare water Voorraadvorming: vergroten van de voorraad gebiedseigen water Optimaliseren van de wateraanvoer: van hoofdwatersysteem tot in de haarvaten van het regionale systeem Samenwerking en innovatie: duurzame balans tussen vraag en aanbod, voldoende water van voldoende kwaliteit garanderen Een eerste verkenning van kosten laat zien dat het klimaatbestendig inrichten van Hoog-Nederland enkele miljarden euro s gaat kosten. Op tijd er bij zijn maakt het mogelijk deze investeringen over langere tijd te spreiden en voor een deel op te pakken in het kader van regulier beheer en onderhoud. Kansen en perspectieven voor Hoog Nederland Er zijn knelpunten 12 : wat is de brug naar oplossingen en kansen? In Hoog Nederland zijn vele voorbeelden en ontwikkelingen te vinden van nieuwe vormen van samenwerking, nieuwe manieren om (minder) water te gebruiken of bronnen slimmer te beheren. Dat gebeurt zowel kleinschalig in particuliere en lokale initiatieven als grootschalig door industriële bedrijven. Water op de Hoogte, juni De knelpunten worden in diverse onderzoeken nader doorgrond en gekoppeld aan mogelijke maatregelen (Regionale Knelpuntenanalyse Zuid-Nederland en Regionale Rapportage Regio Oost voor deelprogramma Zoetwater, 2012).

28 Enkele illustratieve voorbeelden van nieuwe oplossingen en samenwerkingsvormen in Hoog Nederland: Gemeenten als Eindhoven, Arnhem en Borger-Odoorn voeren diverse innovatieprojecten uit, onder meer gericht op de opvang van regenwater in stedelijke gebied voor het onderhoud van groenvoorzieningen. In de projecten Landbouw op Peil (Overijssel) en Nieuw Limburgs Peil wordt de toepassing van nieuwe drainagetechnieken voor de landbouw verkend, om water zo lang mogelijk vast te houden. Waterschap Regge en Dinkel voert het project Terug naar de Bron uit. Gestreefd wordt naar het herstel van de kwaliteit van bronnen en bovenlopen. Dit gebeurt via een intensieve samenwerking met terreineigenaren. De waterschappen De Dommel, Aa en Maas en Regge en Dinkel hebben via de methode van De Rode Fiets verkend welke bestuurlijke innovaties en allianties er mogelijk zijn binnen de watervoorziening. Recreatiepark De Efteling zuivert afvalwater en gebruikt dit weer in verschillende waterattracties. De Provincie Limburg werkt samen met partijen in de water(recreatie)sector, overheden en ondernemers aan een vernieuwende aanpak van de blauwalgenproblematiek. Bovenstaand overzicht illustreert een breed spectrum aan ideeën en innovaties die zijn c.q. worden opgepakt door markt en overheid gezamenlijk. De initiatieven richten zich op de kansen die water biedt voor landbouw, industrie, recreatie de stedelijke omgeving en de landschappelijke waarde. De urgentie om met water aan het werk te gaan, wordt in de toekomst steeds explicieter. Onderstaand overzicht geeft een beeld van de veranderingen die sectoren verwachten ten aanzien van de rol en het belang van water. Groot Belang water Klein Weinig Veranderingen voor toekomst verwacht Bron: interviews bedrijfsleven Hoog Nederland (BCI, 2012) Bedrijven verwachten dat -uiteindelijk- bij afnemende beschikbaarheid de prijs van water stijgt. Naarmate het inzicht in de (toekomstige) problematiek groter wordt, wordt navenant met meer urgentie gekeken naar wat bedrijven zelf kunnen oppakken om knelpunten voor te zijn, in de brede zin van het woord. Dus voorkomen dat de te maken kosten voor water stijgen door voor te sorteren, onder meer in termen van hergebruik, minder gebruik, slimme opslag, kwaliteit bewaken. Als er in Hoog Nederland niets gebeurt om problemen met beschikbaarheid en kwaliteit te voorkomen of op te lossen, is voor sommige sectoren uiteindelijk ook de vestigingslocatie een punt van heroverweging. De aantrekkelijkheid van Hoog Nederland voor vestiging van en investering in nieuwe economische activiteiten is afhankelijk van een duurzame beschikbaarheid van water. Veel Industrie Energie Landbouw Recreatie Logistiek Natuur Water op de Hoogte, juni