Ik wil niet maar ik moet wel! Coaching: een populaire begeleidingsvorm

Transcriptie

1 Ik wil niet maar ik moet wel! Op 20 en 21 mei 2014 verzorgde Hans van der Veen diverse Masterclasses coaching voor het diëtistennetwerk van de NCV. In dit artikel wordt de theoretische achtergrond beschreven van de modellen die tijdens deze masterclasses zijn gepresenteerd. Het artikel wordt afgesloten met een literatuurlijst voor verdere verdieping. Over de auteur: Tijdens de masterclasses is een breed perspectief gecreëerd op het onderwerp begeleiden van gedragsverandering. Vanuit verschillende theoretische invalshoeken kijken we naar dit onderwerp. Dit is een brede introductie waarmee het onderwerp verkend wordt vanuit het referentiekader van de auteur, dat is opgebouwd uit kennis omtrent coaching, leiderschap en communicatie in de eerstelijns zorg. Hans van der Veen is Master in begeleidingskunde (MBk), Senior practitioner coach (NOBCO) en trainer in coaching en communicatie in Post- HBO opleidingen in de eerstelijns zorg. Coaching: een populaire begeleidingsvorm Coaching is een begeleidingsvorm die met name in organisaties een enorme groei heeft doorgemaakt. Er zijn veel opleidingen en veel visies op coaching. Definities zijn niet eenduidig. De Nederlandse Orde van Beroepscoaches definieert coaching als volgt: Coaching is een gestructureerd en doelgericht proces, waarbij de coach op interactieve wijze de gecoachte aanzet tot effectief gedrag door: - bewustwording en persoonlijke groei - het vergroten van zelfvertrouwen en - het exploreren, ontwikkelen en toepassen van eigen mogelijkheden Coach en gecoachte nemen ieder hun verantwoordelijkheid voor het proces. (Nobco, 2004) Zelf heb ik coaching als volgt gedefinieerd: Coaching is een kortdurende, professionele vriendschap. Deze paradoxale definitie, die gepubliceerd is in de coachingskalender van 2012 (Lingsma & Boers, 2011), geeft wat mij betreft iets weer van de mate waarin de coach zich committeert aan het veranderingsproces van zijn cliënt en de gelijkwaardigheid van de relatie. Enkele gouden regels voor coaching zijn: - Coachen gaat uit van een gelijkwaardige relatie - Er moet sprake zijn van een klik tussen coach en cliënt - De cliënt is en blijft verantwoordelijk voor zijn eigen proces - Je kunt niet coachen zonder coachvraag - Het is van belang een meetlat te hebben - A I : eerst aansluiten, dan interveniëren - Onderzoek patronen: Wat is de winst van níet veranderen? - Hier en nu: de kern van het probleem toont zich ook in het gesprek met de coach Coachingsopleidingen zijn er veel; ze variëren van enkele dagen tot leergangen van meer dan 20 dagen op post-hbo niveau. De kennis die over coaching wordt ontwikkeld groeit met de dag. De modellen die ik in dit artikel omschrijf zijn een greep uit dit aanbod waarmee ik niet pretendeer volledig te zijn. Coaching is, zoals gezegd, een begeleidingsvorm. Dat betekent dat er sprake is van een coach, een cliënt en interactie tussen beiden. De modellen die in dit artikel worden omschreven zijn gerangschikt volgens deze drie thema s, waarbij deze indeling soms wat geforceerd is omdat een model alle drie de thema s omvat. i.s.m. Hans van der Veen Pagina 1

2 Cliënt perspectief: 1. Stages of Change 2. Stappenreeks 3. Rouwcurve Instrumenten coach: 4. Communicatieve vaardigheden 5. Motivational Interviewing 6. PST / Oplossingsgericht coachen 7. Ontwikkelingsgericht coachen 8. Persoonlijk leiderschap Interactie tussen beiden: 9. IJsbergmodel; 10. Lagen in communicatie; 11. Weerstand; 12. Ethiek Een opmerking over de eerste drie modellen, die het cliënt perspectief beschrijven. Ze suggereren een lineair verloop van het proces van de cliënt. Echter terugval is altijd mogelijk en bovendien zijn er binnen gedragsverandering vaak weer deelprojecten te definiëren waarbij de cliënt met het ene proces minder ver is dan de andere. Voorbeeld: gezonde levensstijl omvat wel gezond eten maar nog niet voldoende bewegen, of andersom. Stages of Change Het stages of Change model is ontwikkeld door Prochaska & Diclemente. Het beschrijft het proces dat mensen doorlopen bij het realiseren van gedragsverandering. De focus ligt bij de cliënt: hoe ver is hij in het proces? De coach kan vervolgens de interventies hierop afstemmen. Dit model ligt onder de theorie van Motivational interviewing (Miller & Rollnick, 2005). 1.Pre-contemplatie 2. Contemplatie 3. Voorbereiding 4. Actie 5. Gedragsbehoud Toepassingstip: zolang de cliënt nog in fase 1 of 2 is, werken adviezen niet goed omdat de cliënt dan nog geneigd is te gaan nadenken over waarom deze adviezen voor hem niet gaan werken. De interventies zijn dan nog gericht op het aan het denken zetten over veranderen. i.s.m. Hans van der Veen Pagina 2

3 Stappenreeks De stappenreeks in gedragsverandering (Terra, Mechelen, & Burgt, 2010) beschrijft eveneens het proces dat mensen doorlopen bij het realiseren van gedragsverandering. Er zijn overeenkomsten maar ook verschillen met Stages of Change. Binnen de stap willen, waar het gaat over motivatie van de cliënt, wordt gebruikt gemaakt van het ASE Model. Openstaan Attitude Begrijpen Willen Sociale Steun Kunnen Eigen effectiviteit Doen Blijven doen Toepassingstip: werk eerst aan voldoende aansluiting ( openstaan ) en aan kennis over wat er aan de hand is en wat de consequenties zijn van Coeliakie ( begrijpen ) alvorens over motivatie te praten ( willen/kunnen ). Ten opzichte van Stages of Change kan expertkennis dus reeds een rol spelen in de vorm van voorlichting, alvorens over gedragsverandering te gaan praten. Essentieel is hierbij dat de voorlichtingsbehoefte van de cliënt leidend is. Rouwcurve De diagnose Coeliakie is een vonnis: levenslang. De verwerking daarvan is vergelijkbaar met een rouwproces. Daarbij is de Rouwcurve (Kübler-Ross) een nuttig hulpmiddel. Toepassingstip: als de cliënt boos wordt dan is dat een stap in de goede richting; hij zit niet langer in de ontkenning. Steun het verwerken van de emoties. i.s.m. Hans van der Veen Pagina 3

4 Communicatieve vaardigheden De basis van coaching is goede communicatieve vaardigheden. Deze basis is bij iedereen aanwezig; dat sluit niet uit dat het zinvol is hier regelmatig opnieuw aandacht aan te besteden. Hierbij valt te denken aan luisteren, feedback geven, gevoelsreflecties, samenvatten, doorvragen, etc. Toepassingstip: vat samen en geef gevoelsreflecties zodat de ander zich gezien en gehoord voelt. De onderzoekende houding past bij een coach; hoe beleeft de ander de werkelijkheid? Empatisch luisteren is van belang om een open ruimte te creëren, waardoor de ander zich uitgenodigd voelt om tot eigen keuzes te komen. Motivational Interviewing Motiverende gespreksvoering (Miller & Rollnick, 2005) is ontwikkeld in de verslavingszorg en heeft inmiddels ingang gevonden in de 1 e en 2 e lijnszorg. Het is een krachtige methodiek, met technische onderdelen zoals het herkennen en hanteren van ambivalentie en verandertaal. Heel belangrijk is de onderliggende spirit van M.I.: gelijkwaardigheid en eigen keuzes van de cliënt. Dit raakt het thema interactie, dat later aan de hand van andere modellen verder wordt besproken. Toepassingstip: als de cliënt twijfelt (ambivalent is), breng dan de voor- en nadelen van de huidige en de veranderde situatie in kaart en laat de cliënt zelf hieruit conclusies trekken. i.s.m. Hans van der Veen Pagina 4

5 PST / Oplossingsgericht coachen PST is een methodiek die wordt toegepast in de 1 e en 2 e lijn bij psychische problemen. In plaats van werken aan de klachten wordt juist gekeken naar de problemen die daar het gevolg van zijn. Door problemen aan te pakken krijgt de cliënt meer grip op zijn situatie en dat heeft vervolgens weer een positief effect op de klachten. Deze methodiek is oplossingsgericht en sluit daarom goed aan bij oplossingsgericht coachen. Het is een gestructureerde methodiek om deelproblemen mee aan te pakken (ik heb geen tijd, geen geld, geen inzicht, wil niet dubbel koken etc). Ze bestaat uit 7 stappen: 1. Uitleg en verband 2. Probleemdefinitie 3. Vaststellen van haalbare doelen 4. Genereren van oplossingen (brainstormen) 5. Evaluatie en keuze van oplossing 6. Implementatie 7. Evaluatie Toepassingstip: bij brainstormen zijn alle ideeën goed; pas later worden ze op uitvoerbaarheid getoetst. Dit bevordert de creativiteit van de cliënt. Ontwikkelingsgericht coachen Bij ontwikkelingsgericht coachen (Vandamme, 2009) wordt het probleem net gezien als probleem maar als project waarin ontwikkeling plaatsvindt van de huidige naar de gewenste toestand. Naast het realiseren van dit project wordt tevens gewerkt aan de zelfsturing van de cliënt, zodat hij een volgende keer vergelijkbare projecten zelf kan uitvoeren. De verankering van nieuw gedrag vindt plaats door de link te leggen met de identiteit van de cliënt. Tenslotte is er aandacht voor het belang van de ontwikkeling voor de omgeving (het grotere geheel). Coaching is hiermee gericht op diepgaande persoonlijke ontwikkeling. Toepassingstips: Project: toets of het doel +SOET is: positief geformuleerd, specifiek, onder eigen invloed, ecologisch en tijdgebonden. Zelfsturing: inventariseer hoe de cliënt eerder succesvolle verandering heeft gerealiseerd. Op welke manier heeft hij dat aangepakt? Wat daarvan is bruikbaar voor het project dat nu aan de orde is? Identiteit: In hoeverre past de gewenste situatie (projectdoel) bij jou als persoon? i.s.m. Hans van der Veen Pagina 5

6 Persoonlijk leiderschap Persoonlijk leiderschap is een domein waar heel veel literatuur over is geschreven. Leiding geven begint met leiding geven aan jezelf. De bekendste bron is De 7 eigenschappen van effectief leiderschap (Covey, 2000). Met name de eerste drie eigenschappen zijn van belang om in staat te zijn persoonlijke doelen te realiseren. Toepassingstip: Hoe wil je over bijvoorbeeld 10 jaar terugkijken op hoe je met jouw gezondheid bent omgegaan? Wat betekent dat voor de keuzes die je vandaag kunt maken? Wat moet je prioriteit geven? IJsbergmodel Het ijsbergmodel van McLelland stelt dat wat boven de waterlijn zichtbaar is, slechts een klein deel is van de menselijke persoonlijkheid. Alleen het gedrag is zichtbaar, de rest is onder water. De ijsberg is een belangrijke metafoor in o.a. het boek Coachen op competentieontwikkeling (Lingsma & Scholten, 2007) Toepassingstip: richting cliënt: welke opvattingen werken belemmerend om tot gedragsverandering te komen? Welke waarden van de cliënt zijn appellerend om wel tot verandering te komen? En richting coach: welke waarden en normen ben ik geneigd te projecteren op mijn cliënt? i.s.m. Hans van der Veen Pagina 6

7 Lagen in communicatie Schulz von Thun heeft een interessant boekje geschreven: hoe bedoelt u? (Schulz von Thun, 2003). Daarin onderscheidt hij vier lagen in communicatie. Naast het inhoudelijke aspect zijn er drie andere lagen, die interessante ingangen bieden voor de coach. Bovendien is inzicht in dit model helpend om te begrijpen hoe communicatie fout kan lopen en wat er in de interactie tussen coach en cliënt gebeurt. Toepassingstip: welk appel doet de cliënt op jou als coach? En is het verstandig daar op in te gaan? Weerstand Sommige lastige cliënten duiden we als die vertoont weerstand. Hoe kan een coach daar adequaat mee omgaan? Motivational Interviewing stelt: weerstand ontstaat in de interactie (Miller & Rollnick, 2005). Een andere theorie veronderstelt dat weerstand een onbewust, emotioneel proces is dat in de cliënt plaatsvindt (Block, 2010). Door de uitingsvorm van weerstand te benoemen wordt de cliënt aan het denken gezet. Toepassingstip: meegaandheid kan ook een vorm van weerstand zijn. Als een cliënt alles voor zoete koek aanneemt, kan je dat ook benoemen. Wellicht zet dit jouw cliënt aan het denken over wanneer het lastig wordt, zodat je hem daarna kan ondersteunen. i.s.m. Hans van der Veen Pagina 7

8 Ethiek Voor elke professional geldt dat hij/zij zich houdt aan beroepsethiek. Dat klinkt eenvoudiger dan het is. Wat nu als een cliënt zich echt niet wil aanpassen aan het dieet? Hoe verenig je jouw professionele inzicht met de autonomie van de cliënt? Wie ben jij om te vinden dat een ander moet veranderen? Toepassingstip: hoe denk jij over belangrijke waarden als helpen, hulp vragen, gezond leven, invloed/maakbaarheid e.d.? Vaak ben je geneigd van je cliënt hetzelfde te verwachten. Durf je oordeel uit te stellen als een cliënt er anders over denkt. Tenslotte Er is een blijft meer dan genoeg te leren voor coaches en eerstelijns hulpverleners. Begeleiden van verandering is een complexe taak. De mindset, de attitude, is bepalend voor de kwaliteit van de relatie. Vervolgens is het van belang de interventies af te stemmen op het proces de behoefte van de cliënt. Daarbij het is behulpzaam de gereedschapskist te vullen met interventietechnieken en methoden en een attitude te hanteren van blijvend leren. Een goede coach is zelf nooit uitgeleerd. Eindhoven, mei 2014, Hans van der Veen Geciteerde werken Block, P. (2010). Feilloos adviseren: Een praktische gids voor adviesvaardigheden. Den Haag: Academic Service. Covey, S. R. (2000). De zeven eigenschappen van effectief leiderschap. Amsterdam: Business Contact. Lingsma, M., & Boers, A. (2011). Coachingskalender 2012: Scheur je los in Amsterdam: Boom/Nelissen. Lingsma, M., & Scholten, M. (2007). Coachen op competentieontwikkeling.. Soest: Nelissen. Miller, W., & Rollnick, S. (2005). Motiverende gespreksvoering: Een methode om mensen voor te bereiden op verandering. Ekklesia. Nobco. (2004). Opgeroepen op mei 14, 2014, van Schulz von Thun, F. (2003). Hoe bedoelt u?: Een psychologische analyse van menselijke communicatie.. Groningen: Wolters-Noordhoff. Terra, B., Mechelen, E., & Burgt, M. v. (2010). Patiëntenvoorlichting door verpleegkundigen: De stappen naar zelfmanagement. Amsterdam: Elsevier. Vandamme, R. (2009). De Vork - Methodiek voor persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling. Vandamme Instituut. i.s.m. Hans van der Veen Pagina 8