Beleid m.b.t. Relaties, Intimiteit & Seksualiteit

Transcriptie

1 Beleid m.b.t. Relaties, Intimiteit & Seksualiteit De Wingerd Datum concept vaststelling - juni 2010 Datum definitieve vaststelling oktober 2010 Evaluatie - februari 2011 Eigenaar - RIS werkgroep Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 1

2 Voel je Voel jij je ook wel eens machteloos Als een leerling verdrietig is of boos En je komt er maar niet achter waarom Begrijp ik het niet of ben ik nou zo dom Voel jij je ook wel eens verdrietig Als een leerling waaraan je bent gehecht Steeds verder achteruit gaat En tenslotte niets meer zegt Voel jij je ook wel eens opstandig Als het met steeds minder moet En er steeds meer blijft liggen Hoe goed je je best ook doet Voel jij je ook wel eens boos Als er weer iemand komt klagen over iets Wat voor je gevoel zo belangrijk is Dat het bij al het andere valt in het niets Voel jij je ook wel eens heel optimistisch Als het een dag heel lekker gaat En je alle aandacht kunt geven Waar de leerling steeds om vraagt Voel jij je ook wel eens pessimistisch Als je in de kranten leest Dat de politiek wel alle problemen begrijpt Maar een verhoging van de ziekenfonds premie vreest Voel jij je achteraf wel eens gebruikt Als je iets moet doen wat je niet mag of wil Maar omdat er niemand anders is Sta je er maar even niet bij stil Voel jij je ook wel eens warm Als een leerling geniet van jouw arm Die je om haar heengeslagen hebt, bedoeld Om haar te troosten zodat ze zich veilig voelt Voel jij je ook wel eens koud Als iedereen tegen je snauwt De leerling,collega's,terwijl niemand merkt Dat je al vijf dagen hebt gewerkt Voel jij je ook wel eens miskend Als je je benen uit je lijf hebt gerend Als mede door jou inzet, je kunt zeggen: we hebben het weer gered! Maar er is niemand die dankjewel tegen je zegt Voel jij je ook wel eens een tevreden mens Als je na je werk naar buiten gaat Dat lijkt me een fijn gevoel, een wens Zodat je de volgende dag weer naast de leerling staat... Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 2

3 Samenvatting Het beleid Relationele vorming, Intimiteit en Seksualiteit (RIS) bevat de visie van de Wingerd, cluster 3 school Nunspeet, het beleid en de ondersteuning aan leerlingen die daaruit voortvloeit. Begin januari 2010 is er een uitgebreide enquête gehouden onder het hele personeel. De gegevens die daaruit voortvloeien maken dit beleid. Speerpunten zijn: kaders bieden waarbinnen het personeel zich veilig voelt om met RIS aan de slag te gaan en het voorkómen van situaties waarin een leerling slachtoffer wordt van seksueel misbruik. Daarom behandelt dit beleidstuk niet alleen de gang van zaken bij calamiteiten, maar ook het mogelijk maken van positieve beleving van relaties, intimiteit en seksualiteit van leerlingen. Het omgaan met RIS is onlosmakelijk verbonden met normen en waarden. Hierdoor is het antwoord op RIS-vragen vaak niet rechtlijnig te geven. Voorkómen moet worden dat de leerling vast komt te zitten tussen verschillende of strijdende meningen. Daarom houdt de Wingerd bij RIS-kwesties rekening met de opvattingen, wensen en grenzen van de drie partijen binnen de driehoeksverhouding: leerlingen, personeel en ouders. De leerling De leerling heeft recht op een kwalitatief volwaardig bestaan, waarbinnen hij zich veilig, gewaardeerd en geliefd kan voelen. Leerlingen willen als persoon gehoord en gezien worden. Of zij dit nu op een heldere, directe manier of via indirecte signalen aan ons duidelijk maken, zij willen serieus genomen worden in hun wensen en grenzen op het gebied van RIS. Zij vragen in meer of mindere mate ondersteuning bij het beleven, uiten en genieten van RIS. Dit geldt ook voor het hebben van gelijkwaardige relaties en het zich weerbaar opstellen als de ander te ver gaat. Personeel Het personeelslid wil kwalitatief goed onderwijs/begeleiding leveren en zich gesteund voelen in het professioneel uitoefenen van zijn taak. Dat wil zeggen: hij/zij wil RIS-vragen bij de leerling kunnen signaleren en de ondersteuning bieden die daarbij past. Het personeelslid wil voorkómen dat de grenzen van de leerling op lichamelijk en geestelijk gebied door anderen worden overschreden. Personeelsleden willen zich veilig voelen binnen de school. Bij (dreigend) misbruik moeten zij zich gesteund voelen door de school en het gevoerde beleid. Bij dilemma s wil het personeelslid op een open manier kunnen praten. Respect voor ieders mening en grenzen is voorwaarde om dit te kunnen doen. Ouders (of verzorgers) Zij zijn ervaringsdeskundigen van de mogelijkheden en beperkingen van hun kind. Ouders/verzorgers kennen als geen ander de ontwikkeling en de problemen van de leerling. Vragen over (aspecten van) RIS kunnen zich gedurende de hele levensloop voordoen. Ouders blijven vaak tot hun eigen levenseinde bij de ondersteuning betrokken. Zij willen dat het welzijn van hun kind gewaarborgd is en dat deze zich veilig voelt en weet binnen de school. Zij staan positief tegenover het vergroten van de kwaliteit van leven van hun kind. Ouders vinden in het algemeen dat (aspecten van) RIS onderdeel van dit doel horen te zijn. Echter: het thema confronteert hen ook met lastige vragen. Bijvoorbeeld: breng ik mijn kind niet juist in de problemen in plaats van dat RIS zijn/haar leven verrijkt? En: past dit bij mijn geloofsovertuiging? Ouders vragen ons rekening te houden met de normen en waarden die zij aan hun kind hebben overgedragen. Zij willen respectvol worden behandeld en betrokken bij het zoeken naar het beste antwoord op RIS-vragen van hun kind. Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 3

4 In hoofdstuk 1: de algemene visie en de visie op RIS. De Wingerd is een school die onderwijs geeft aan zeer moeilijk lerende leerlingen van 4 t/m 20 jaar vanuit een christelijke visie. Welke missie is er en ook welke visie op RIS vloeit daaruit voort? Tevens wordt beschreven welk beleid nodig is en via welke acties seksueel misbruik binnen de school kan worden voorkómen en kan worden gesignaleerd. In hoofdstuk 2: aspecten van Relaties, Intimiteit en Seksualiteit. Het betreft ontwikkelingspsychologische en juridische aspecten, alsmede de achtergrond, levensgeschiedenis en aard van de handicap en het niveau van de leerling. De thema s waarover in de praktijk bij personeelsleden de meeste dilemma s ontstaan, worden eruit gelicht: aanraken en knuffelen, hoe om te gaan bij masturbatie, seksuele voorlichting, hygiëne, computergebruik, kinderwens en seksueel misbruik. Bij elk aspect worden de visie en handelwijze van de Wingerd verwoord. Hoofdstuk 3 behandelt het aanbod m.b.t. RIS. Hoofdstuk 4 gaat in op de ondersteuning bij RIS. Over welke ondersteuning vanzelfsprekend in het dagelijks leven van de leerling meegenomen kan worden. En voor welke vragen specialistische ondersteuning nodig is. Daarom ook: aandacht voor scholing van medewerkers. Tot slot vindt u in hoofdstuk 5 een vooruitblik op de ontwikkelingen bij De Wingerd: de acties die nodig zijn in verband met de verdere implementatie van het thema RIS. Tevens het in concrete stappen uitgewerkte implementatieplan RIS. Tekst beleid Renate Froma en Cilja Boxum 19 april 2010 Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 4

5 Inhoudsopgave Gedicht Samenvatting Voorwoord Hoofdstuk 1 Op weg naar een gezamenlijk gedeelde visie 1.1 Missie als startpunt voor visie RIS-beleid 1.2 Dilemma`s 1.3 Het belang van openheid 1.4 Het belang van positieve aspecten 1.5 Over de negatieve aspecten 1.6 Het delen van de visie Hoofdstuk 2 Aspecten van Relaties, Intimiteit en Seksualiteit 2.1. Een breed gebied 2.2. Algemene aspecten verantwoordelijkheidsgevoel Normen en waarden van het gezin van herkomst Rechtspositie van de leerlingen 2.3 De diversiteit van de doelgroep Het individu en zijn gehele ontwikkeling Beeldvorming aan de hand van de hermeneutiek Ervaringsordening Lichaamsgebonden ervaringsordening Associatieve ervaringsordening Structurerende ervaringsordening Vormgevende ervaringsordening 2.4 Visie op specifieke uitingsvormen van relaties en seksualiteit Aanraken en knuffelen Masturbatie Geslachtsgemeenschap Pornografie Seksueel misbruik Kinderwens en zwangerschap Seksualiteit bij specifieke doelgroepen Leerlingen met Down Syndroom Leerlingen met een stoornis in het autistisch spectrum (ASS) Overige Hoofdstuk 3 Aanbod binnen de Wingerd 3.1 Focus op leerlingen en personeelsleden 3.2 Aanbod via onderwijs en voorlichting aan leerlingen PAD Weerbaarheidstraining Seksuele vorming en voorlichting 3.4. Ouders/verzorgers Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 5

6 Hoofdstuk 4 Ondersteuning bij RIS 4.1. Welke ondersteuning is nodig? 4.2. Keuze voor gewoon en/of specifiek 4.3. Gewone ondersteuning Contact maken in de dagelijkse omgang Signaleren Scholing nodig 4.4. Specifieke ondersteuning Diagnostiek, advies en behandeling bij complexe diagnostiek Behandeling van trauma na seksueel misbruik 4.5 Functies en taken RIS per personeelslid 4.6 Het belang van specialisme Hoofdstuk 5 Toekomst Geschiedenis RIS Waar staan we nu? Toekomst 5.2 Professioneel handelen en seksueel misbruik. 5.3 Training en opleiding personeelsleden. 5.4 Implementatie RIS in Beschrijving van het implementatietraject Aanpak middels implementatieplan Kostenberekening van het implementatieproces Checklist voor implementatie RIS Geraadpleegde literatuur BIJLAGEN 1. De hermeneutische cirkel 2. Protocol Seksueel Misbruik 3. Lijst aanwezige materialen Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 6

7 Voorwoord De Wingerd is een christelijke school voor zeer moeilijk lerende kinderen, speciaal onderwijs en voortgezet speciaal onderwijs. Al jaren is men op zoek naar een weg in het omgaan met relationele vorming, intimiteit en seksualiteit m.b.t. deze doelgroep. In 2008 is er een vernieuwde brainstormsessie binnen het team geweest waaruit bleek dat de signalen m.b.t. hoe de leerlingen hier goed in te begeleiden een belangrijk item werd. Hier is een nieuw project in werking gezet. Voorafgaand aan dit beleid is een uitgebreide enquête gehouden onder het hele team van de Wingerd. De uitslagen van de enquête zijn het uitgangspunt voor dit beleid. Door de enquête komen een aantal dilemma`s naar boven die we in dit beleid aan de orde zullen stellen. Binnen de school bestond al langere tijd de noodzaak de visie, het beleid en de toerusting van personeelsleden aan te passen aan de eisen van de huidige tijd. Veel personeelsleden voelen zich handelingsverlegen in het omgaan met leerlingen m.b.t. relaties, identiteit en seksualiteit. Door het beleid, de middelen, openheid in gesprek over dit onderwerp, willen we de drempel zoveel mogelijk wegnemen. In dit beleidsstuk worden ouders genoemd. Waar je ouders leest, bedoelen we de wettelijke vertegenwoordigers van de leerling. Voor het realiseren RIS is een werkgroep in het leven geroepen bestaande uit; Magda Fleurke, Renate Blekkink, Elma Altena, Renate Froma en Cilja Boxum. Het MT is nauw betrokken geweest bij maken van het beleid, keuzes maken in de dilemma`s en het uiteindelijke resultaat. We willen iedereen bedanken die hieraan heeft meegewerkt. Tot slot spreken we de wens uit dat dit beleid niet een papieren document wordt dat belandt in de la van uw bureau, of in de prullenbak van uw computer. Het beleid is pas geslaagd als personeelsleden zich een kader/houvast hebben om daadwerkelijk op vragen van leerlingen in te gaan en hen zo te begeleiden. Mocht u bij het gebruik van het beleid tot nieuwe dilemma s en inzichten komen, die onvoldoende in dit beleidstuk zijn geformuleerd, dan stellen wij het op prijs als u ons dit laat weten. De RIS-werkgroep De Wingerd, Nunspeet Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 7

8 HOOFDSTUK 1 Op weg naar een gezamenlijk gedeelde visie Missie als startpunt voor visie RIS-beleid Het maken van beleid op het gebied van Relatievorming, Intimiteit en Seksualiteit (RIS) is voor een school geen gemakkelijke zaak. De gevoeligheid en de complexiteit van het onderwerp dragen daaraan bij. Het startpunt ligt in het formuleren van een heldere visie, en het zorgen voor een gemeenschappelijk draagvlak ervan binnen de hele school. Een visie die uitvloeit uit de missie van school. Dat dit draagvlak aanwezig is, is gebleken uit de enquête die gehouden is onder alle personeelsleden in januari Hieruit bleek dat 96% van de mensen die dit hadden ingevuld (ruim 80%) achter de RIS-visie van school staat. Kwesties op het gebied van RIS raken vaak niet alleen de leerling en zijn ouders/verzorgers, maar ook de personeelsleden. Daarom heeft de school als onderwijsinstelling en als werkgever de verantwoordelijkheid om een kader aan te reiken voor het omgaan met RIS. Het doel van dit beleid Relaties, Intimiteit & Seksualiteit is het bieden van dit kader. Aan de hand hiervan kan over dilemma s gesproken worden, en komt er een gedragscode voorhanden, die houvast biedt aan alle betrokkenen. Dit is nodig, omdat het omgaan met RIS onlosmakelijk verbonden is met waarden en normen. Mensen kunnen op dit vlak vaak enorm van opvatting verschillen. Voor een school is het zowel een uitdaging als een kunst om de verschillen bij elkaar te brengen. Want, als het bepalen van grenzen teveel een individuele kwestie wordt, dan leidt dit tot ongelijkheid en willekeur in handelen. Meningsverschillen over hoe te handelen bij RIS wekken verwarring op bij leerlingen. En dit willen we juist voorkomen, omdat deze verwarring leerlingen kwetsbaarder maakt voor problemen op het gebied van RIS in het algemeen, en seksueel misbruik in het bijzonder. Eenduidigheid in visie op het omgaan met RIS, en het handelen, levert een bijdrage aan het verhogen van de levenskwaliteit van leerlingen en helpt seksueel misbruik te voorkomen. De missie van de Wingerd is: Het team van de Wingerd biedt de leerlingen een positieve sfeer, geborgenheid en gelijkwaardigheid. We doen dit door naast en achter de individuele leerling te gaan staan. Ook proberen we, samen met de ouders aan de hand van onze normen en waarden ontleend aan de Bijbel, de leerlingen zoveel mogelijk zelfstandig te laten functioneren (schoolgids De Wingerd te Nunspeet, ). Relaties, intimiteit en seksualiteit maken deel uit van het leven van alle mensen. Ongeacht of iemand man is, of vrouw, of dat deze een beperking heeft of niet: het zijn essentiële levensbehoeften van ieder mens. Bij jonge kinderen wordt via het contact met het eigen lichaam en de lichamelijkheid met de ouder/verzorger de basis gelegd voor het vertrouwen in Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 8

9 zichzelf en de ander. Intimiteit is nodig om een veilige hechting met de ander tot stand te brengen. Uiteindelijk heeft iedereen deze ervaringen nodig om te kunnen groeien tot een volledig mens. Intimiteit en seksualiteit helpen de mens gedurende de hele levensloop in contact te blijven met zichzelf en betekenisvolle relaties met anderen te hebben. Het zijn ervaringen die mensen het gevoel geven de moeite waard te zijn en zich geliefd en gekend te voelen. We beseffen tegelijkertijd dat het streven om leerlingen met deze aspecten in contact te brengen complexe vragen op kan roepen. De mate waarin een leerling in staat is om zelfstandig een relatie met een andere persoon vorm te geven kan sterk uiteenlopen. Het uiting geven aan seksualiteit binnen een respectvolle en gelijkwaardige liefdesrelatie kan voor hen onhaalbaar zijn. Het uiting (kunnen) geven aan seksualiteit en intimiteit is bovendien gebonden aan het ontwikkelingsniveau en de aard van de beperkingen van de leerling. We zijn ervan overtuigd dat de beleving van seksualiteit en intimiteit het leven verrijkt, mits het vorm krijgt in vrijheid, en met wederzijds respect tussen leerlingen en de omgeving. De visie zoals die als concept wordt omschreven is: Seksualiteit is voor iedereen een recht en een belangrijk onderdeel van het leven. Seksuele voorlichting stimuleert niet, maar geeft rust. Het is een kans voor een jongere om een gezond seksueel leven op te bouwen. Dit hoeft niet in iedere relatie, bij elk persoon en op elk moment. Er moet dan ook in elke relatie een duidelijke grens te vinden zijn. Seksualiteit wordt in eerste instantie gekoppeld aan een relatie tussen man en vrouw. Daarin dienen trouw, betrouwbaarheid, gelijkwaardigheid en wederkerigheid voorop te staan. Seksualiteit zien wij in de brede betekenis van het woord met al zijn belevingen, uitingen, gevoelens, expressie gaande van tederheid, knuffelen, strelen, tot intiem contact. Een visie is aan tijd en cultuur gebonden, en om die reden: onderhevig aan veranderingen. Dat geldt ook voor de visie op het omgaan met RIS. Wil een visie een richtlijn en een kader kunnen bieden aan de personeelsleden binnen de school, dan is het nodig om regelmatig in te schatten of de visie nog voldoende aansluit op de maatschappelijke context. Dat betekent dat het noodzakelijk is de visie (bij voorkeur) eens in de 5 jaar aan te passen aan de huidige tijd. Met de vooronderstelling dat ook de mens met een verstandelijke beperking een seksueel wezen is en een fundamenteel recht heeft op seksualiteitsbeleving, wordt in wezen een normatief standpunt ingenomen. Dit standpunt kan binnen De Wingerd tot discussie leiden. Zowel personeelsleden als ouders/verzorgers kunnen het als een dilemma ervaren of dit standpunt wel of niet past bij een christelijke levensvisie. De centrale vraag is steeds: wat kun je vrij laten, en wat zou je moeten begrenzen of verbieden? En: kan dit (wat we vrij zouden willen laten) samengaan met de kern van de visie van De Wingerd? Het startpunt van het handelen ligt in de erkenning van de dilemma s die in het omgaan met RIS worden opgeroepen. Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 9

10 1.2 Dilemma`s Omdat kwesties op het gebied van leerlingen en RIS ook van invloed zijn op het welbevinden van personeelsleden, bestaat er een verband tussen het omgaan met RIS, en hoe men binnen de school in het algemeen met leerlingen en elkaar wil omgaan. Uit de enquête is gebleken dat er een aantal dilemma`s zijn waardoor personeelsleden zich onveilig, handelingsonbekwaam voelen. Dat zijn: Er is onduidelijkheid wie de leidinggevende is in het begeleiden van de leerling. Zijn dat ouders, is dat school? Hoe liggen de verhoudingen qua verantwoordelijkheid? Waar ligt de grens m.b.t. het geven van voorlichting en wie bewaakt die grens? Waar ligt de grens tussen: professionele betrokkenheid, intimiteit en grensoverschrijdend gedrag? Hoe kun je dit toepassen bij knuffelen en aanraken? Hoe kunnen we als school doelgericht de leerlingen begeleiden zonder dat dit afhankelijk wordt van personeelsleden? Personeel geeft aan zich te willen scholen en meer kennis nodig te hebben van zaken rondom RIS. Welk seksueel gedrag van en tussen leerlingen is aanvaardbaar, en wat is ongewenst en onaanvaardbaar? (bijv. masturberen) Over deze zaken moet eerst een standpunt worden ingenomen zodat personeelsleden een duidelijke kader hebben. Binnen de (protestants) christelijke visie bestaan diverse opvattingen en regels wat betreft geaccepteerde vormen van RIS zouden zijn, en wat niet. Een vast waarden- en normenpatroon dat uitgaat van één bepaalde ethische opvatting, met regels voor elke denkbare situatie bestaat niet. Eigenlijk is dat maar goed ook, want het doet in wezen recht aan de verschillen tussen leerlingen en personeelsleden in achtergrond, cultuur en in het al of niet hebben van een geloofsovertuiging. Het betekent dat een gemeenschappelijke visie niet tot in detail vast te stellen is. Mensen zijn daar te verschillend voor. De Wingerd hanteert de visie dat de beste manier om die verschillen te overbruggen is om gezamenlijk te kijken naar de dilemma s en ze bespreekbaar te maken. Als personeelsleden kunnen luisteren naar elkaars opvattingen en moeiten rond een dilemma, wordt het vaak voor ieder op zich en voor het team als geheel gemakkelijker om ermee om te gaan. Dat geldt in de regel ook voor het gesprek met ouders/verzorgers. De oplossing van een dilemma ligt vaak grotendeels in de erkenning en benoeming ervan. De Wingerd respecteert ieders waarden, normen en opvattingen. De school draagt er zorg voor dat de leerlingen en personeelsleden de eigen principes geen geweld aan hoeven te doen. Goede communicatie en afstemming Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 10

11 met de leerlingen zijn nodig en er wordt rekening gehouden met de opvattingen van de ouders/verzorgers. Van personeelsleden wordt professionaliteit gevraagd; dat wil zeggen dat zij open en met oog voor ieders grens daarin over de verschillende aspecten van leerlingen en seksualiteit kunnen praten. 1.3 Het belang van openheid Wanneer binnen de school niet open genoeg over de RIS-dilemma s gesproken kan worden en er onvoldoende respect is voor ieders persoonlijke opvattingen en grenzen, komt er al gauw een eenzijdige nadruk op de negatieve aspecten van seksualiteit en intimiteit. Op die manier krijgt het thema vaak alleen de aandacht wanneer er problemen zijn. Dus bijvoorbeeld als er sprake is van seksueel misbruik, schunnig taalgebruik, aan elkaar zitten enz. Voor zeer moeilijk lerende kinderen werkt deze benadering op meerdere fronten niet: 1) zij komen op deze manier weinig te weten over wat normale seksualiteit is, en over wat een positieve beleving hiervan is. 2) zij komen ook niet (meer) uit zichzelf met vragen hierover. 3) het kan zijn dat ze niet leren wat het effect is van hun handelen op dit gebied op anderen. Dit kan tot gevolg hebben dat grensoverschrijdend gedrag in de hand wordt gewerkt Het belang van de positieve aspecten Onderzoek heeft aangetoond dat het gebrek aan positieve ervaringen leerlingen kwetsbaarder maakt voor situaties waarin seksuele intimiteiten en misbruik een rol spelen (Bosch, Suykerbuyk, 2005) Het focussen op de positieve aspecten blijkt minstens zo belangrijk als het aandacht schenken aan de negatieve. Uitgangspunt hierbij is dat lichamelijkheid, intimiteit en seksualiteit normale en gezonde aspecten van het leven zijn en dat ze een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de kwaliteit van het bestaan. Vaak speelt een rol dat leerlingen de situaties van misbruik niet tijdig herkennen en dat ze de woorden niet hebben om ermee naar buiten te komen. Vele leerlingen durven, of kunnen er niet over praten, of weten er geen woorden aan te geven omdat zij geen kennis hebben gekregen. Daarbij komt dat ook personeelsleden aangeven dat het moeilijk is om over dit onderwerp te praten en dat in de ondersteuning van leerlingen op dit gebied sprake is van handelingsverlegenheid. Juist het opdoen van kennis en positieve ervaringen helpt leerlingen de situaties van negatieve ervaringen eerder te herkennen en ermee naar buiten te komen. Focussen op de positieve aspecten kan dus bijdragen aan preventie. Handelen : ondersteunen van de positieve aspecten Het ondersteunen van de leerlingen op de positieve aspecten van RIS vindt meestal Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 11

12 niet spontaan plaats, of vindt op onprofessionele wijze plaats. Wanneer een school niet gericht kiest voor het bieden van onderwijs op dit gebied, ondersteuning op de positieve aspecten, en het dragen van de verantwoordelijkheid daarvoor, dan komt het onderwerp vaak alleen nog ter sprake bij calamiteiten. Dit kan verbeteren door de seksuele ontwikkeling op te nemen in het handelingsplan en door doelgericht te werken aan het verminderen van handelingsverlegenheid bij medewerkers. Met het RIS-project is binnen De Wingerd een start gemaakt in aandacht geven aan dit onderwerp, een positieve ontwikkeling. 1.5 Over de negatieve aspecten Zeer moeilijk lerende leerlingen vormen een risicogroep om zowel als slachtoffer, als wel als pleger in misbruiksituaties verwikkeld te raken. Zij zijn daarvoor extra kwetsbaar. Uit Amerikaans onderzoek is gebleken dat 60% van de mensen met een verstandelijke beperking misbruikervaringen heeft. Kinderen met een verstandelijke beperking zijn twee maal zo vaak slachtoffer als kinderen zonder een verstandelijke beperking (Ivens, 2000). Voor volwassen vrouwen met een verstandelijke beperking is de kans op slachtofferschap vier maal zo groot (Senn, 1998). (zie verder bijlage 1: overzicht van de risicofactoren). In het Verbeterplan Kwaliteit Gehandicaptenzorg (maart 2008) benadrukt staatssecretaris Bussemaker dat het bieden van Veilige Zorg aan mensen met een beperking het speerpunt is voor het verbeteren van hun levenskwaliteit. Volgens de staatssecretaris dienen zorgverleners een open oog te hebben voor een veilige leefomgeving van cliënten. Bussemaker acht ieder incident er één teveel, en stelt daarom dat preventie van misbruik prioriteit heeft binnen de acties rondom veiligheid. Dit maakt het voorkómen van seksueel overschrijdend gedrag tot een belangrijk criterium voor de kwaliteit van de zorgverlening. Op de scholen kan hier een start mee gemaakt worden. Handelen: hoe kan misbruik worden voorkómen? Het thema RIS onderdeel laten uitmaken van het algemene lesprogramma en het op die manier inbedden in de school als geheel Het delen van een gemeenschappelijk kader door een (actuele) visie en protocol Een schoolcultuur die het open gesprek over de verschillende aspecten (positief en negatief) van RIS stimuleert, met voldoende respect voor ieders grenzen daarin Management dat het onderwerp als relevant beschouwt en veranderingen op dit gebied aanstuurt en faciliteert (tijd en middelen). Zoals: 1. het aanstellen van specifieke werkgroep die het Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 12

13 thema wakker houden en deskundigheid hebben op de specialistische aspecten van RIS 2. de seksuele ontwikkeling en hulpvragen opnemen in het handelingsplan 3. kiezen voor gerichte preventieactiviteiten 1.6 Het delen van de visie Een visie heeft pas zin wanneer het een gezamenlijk gedeelde visie is. Personeelsleden weten dan ook waar ze elkaar op kunnen aanspreken als er sprake is van een meningsverschil. Een gesprek over visie is soms niet gemakkelijk, maar wel noodzakelijk. Nog belangrijker is dat het praten bij voorkeur niet eenmalig plaatsvindt. Implementatie van de visie is een stapsgewijs proces van uitwisselen en bijstellen naar aanleiding van de dagelijkse praktijk. Dit vraagt tijd. Gesprekken over visie vragen daarom om een structurele plek in de samenwerking tussen personeelsleden en ouders/belangenbehartigers. Het praten over, en met elkaar delen van de algemene visie van De Wingerd zorgt voor een draagvlak ervan. Op die manier blijft de visie het noodzakelijke kader bieden om met dilemma s aan het werk te gaan. Op die manier vindt ook bijstelling plaats op de punten waarop de visie om bijstelling vraagt. Handelen: het delen van de visie Om een draagvlak te maken en te houden is het van belang dat het MT regelmatig èn na grote veranderingen in de samenstelling van het team een visiebespreking over seksualiteit en relatievorming met de betrokken medewerkers houden (1 keer per twee jaar). In individuele situaties kan het nodig zijn om ook met ouders in gesprek te gaan over visie. Het komt wel eens voor dat begeleiders en ouders na lang praten niet uit een RIS-dilemma komen. In die gevallen adviseert De Wingerd een externe deskundige (gedragsdeskundige) in te schakelen, die als onafhankelijke derde het gesprek leidt en een brug probeert te maken tussen de verschillende betrokkenen. Het streven blijft dat het team en de ouders/verzorgers er samen moeten uitkomen, omdat de verwarring bij een leerling anders te groot wordt. Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 13

14 HOOFDSTUK 2 Aspecten van Relatievorming, Intimiteit en Seksualiteit (RIS) 2.1. Een breed gebied Relatievorming, Intimiteit en Seksualiteit (RIS) vormen een breed gebied dat om een brede aanpak vraagt. In het omgaan met RIS en leerlingen ligt de focus zowel op het leggen van betekenisvolle relaties, als het omgaan met intimiteit en seksualiteit. In dit hoofdstuk worden de verschillende aspecten van RIS toegelicht met als doel een overzicht te bieden over de hulpvraag die leerlingen in de praktijk van alledag aan ons voorleggen. Het betreft zowel algemene aspecten, als specifieke. Bij elk van die aspecten wordt ook beschreven hoe De Wingerd wil omgaan met de vraag van de leerling Algemene aspecten Drie algemene aspecten beïnvloeden altijd in meer of mindere mate de interpretatie van de RIS-vraag van de leerling en : wat het handelen in antwoord op die vraag zou moeten zijn. Het betreft de normen en waarden uit het gezin van herkomst, het verantwoordelijkheidsgevoel van de leerling en de rechtspositie van de leerling Verantwoordelijkheidsgevoel Zeer moeilijk lerende kinderen kenmerken zich door een grote variëteit in denken, doen en beleven. Het maakt nogal verschil of een personeelslid een RIS vraag/signaal krijgt van een leerling die een grote mate van zelfstandigheid bezit of dat we dit vragen van een leerling die veel meer beperkt is en die bij alle aspecten van zijn leven afhankelijk is van de omgeving. De mate waarin een leerling verantwoordelijk is, beïnvloedt sterk of zijn/haar vraag direct herkend wordt, hoe deze geïnterpreteerd wordt en welk handelen nodig is. In het omgaan met RIS spelen zowel de verstandelijke ontwikkeling van de leerling, als de fysieke, als de emotionele en de sociale ontwikkeling een rol. Leerlingen verschillen hierin al naar gelang de ernst en de aard van hun beperking. In het uitwerken van dit beleid zullen we dan ook onderscheid maken in de verschillende groep. SO, dat zijn de jongste leerlingen: van 4 tot 12 jaar. VSO, dat zijn de oudste leerlingen: van 12 tot 20 jaar. MG, dat zijn de meervoudig gehandicapte leerlingen van 4-20 jaar. Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 14

15 2.2.2 Normen en waarden gezin van herkomst De normen en waarden vanuit de opvoeding zijn (mogelijk) van grote invloed op de voorkeuren van de leerling en hoe RIS beleefd wordt. Zowel positieve, als negatieve ervaringen vanuit zijn of haar levensgeschiedenis bepalen mede wat past bij de leerling en aan welke ondersteuning behoefte is Rechtspositie leerlingen Het kan voorkomen dat ouders/verzorgers van mening verschillen met de schoolvisie over de juistheid en de noodzaak van de ondersteuning die een leerling vraagt. In de regel wordt in zo`n situatie een groter beroep gedaan op de onderlinge communicatie tussen personeelsleden en ouders en het respectvol luisteren naar elkaars opvattingen. De Wingerd streeft altijd naar een goede communicatie met ouders/verzorgers zodat de verschillen van mening besproken kunnen worden. Voor leerlingen tot 18 jaar geldt dat normaliter de ouders de ouderlijke macht hebben, kunnen ouders dit niet, dan wordt de leerling onder voogdij geplaatst. Voor meerderjarig verstandelijk gehandicapten zijn er enkele beschermingsmogelijkheden zoals curatele, bewindvoering en mentorschap De diversiteit van de doelgroep De vragen van leerlingen op het gebied van RIS zijn net zo divers als de doelgroep zelf. Elke leerling en elke vraag is anders, dit vraagt om een individuele aanpak. Dit geldt ook voor de wijze waarop de leerling zijn vraag aan ons duidelijk maakt. Waar de ene leerling een vraag uit zichzelf, met woorden, direct aan ons kan voorleggen, kan de andere leerling zich alleen duidelijk maken via lichaamstaal, indirecte signalen en gedrag dat door ons geïnterpreteerd moet worden. Niet zelden moeten we de vraag destilleren uit het gedrag van een leerling, en uit wat we waarnemen en zien. Dat de interpretatie hiervan subjectief is, moge duidelijk zijn. De enige manier om dit te ondervangen is zorgvuldige beeldvorming binnen het team en de orthopedagoog Het individu en zijn gehele ontwikkeling Antwoorden op RIS-vragen zijn eigenlijk alleen maar te maken door uit te gaan van het individu en zijn of haar gehele ontwikkeling. Uit de enquête wordt dit door alle personeelsleden ook aangegeven en dus onderkent. Bij mensen met een verstandelijke beperking kan het ontwikkelingsniveau het beste opgesplitst worden in deelgebieden. Het kijken via de deelgebieden maakt het mogelijk om problemen helder in kaart te brengen en vragen over de ontwikkeling en RIS te beantwoorden. Dat gebeurt normaliter via de principes van de ervaringsordening. Bij leerlingen die een specifieke hulpvragen hebben op het gebied van RIS, wordt gebruik gemaakt van de hermeneutische cirkel. Handelen: beeldvorming en diversiteit Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 15

16 Om een beeld te krijgen van de seksuele ontwikkeling van leerlingen is het van belang om de ervaringsordening goed in beeld te hebben van de betreffende leerling. Bij leerlingen met een specifieke hulpvraag worden alle deelgebieden in kaart gebracht m.b.v. de hermeneutische cirkel en aan de hand daarvan komen tot antwoorden. Dit vraagt om een brede en onderbouwde beeldvorming, waarbij de orthopedagoog moet worden ingeschakeld. Zij gebruikt hiervoor verschillende manieren van onderzoeken. Het gaat om de volgende zes deelgebieden : A. Biologisch niveau Dit niveau heeft betrekking op de lichamelijke ontwikkeling. Kinderen met een lichamelijke beperking kunnen specifieke problemen ondervinden als het gaat om seksualiteit. Er zijn syndroomgebonden seksualiteitsvraagstukken. B. Cognitief niveau Wat begrijpt iemand op het gebied van seksualiteit, bijvoorbeeld over de biologische verschillen tussen man en vrouw, over voorbehoeds-middelen, etc. C. Emotioneel niveau Hoe beleeft iemand seksualiteit? Het gaat dan ook om vragen als: Hoe is de identiteit ontwikkeld? Hoe staat het met de impulscontrole? Is het geweten ontwikkeld, hoe gaat iemand om met frustratie? D. Sociaal niveau Hoe gaat iemand om met seksualiteit en de ander? Kan iemand rekening houden met de ander? Heeft seksualiteit een plaats binnen een gelijkwaardige relatie, of juist niet? Hoe gaat de leerling in het algemeen om met anderen? Kan de leerling communiceren over dingen die niet prettig zijn? Het bijzondere van zeer moeilijk lerende kinderen is dat de ontwikkelingsgebieden en niveaus behoorlijk van elkaar kunnen verschillen en niet gelijkwaardig zijn. Zo kan een leerling op cognitief niveau verder zijn, dan op emotioneel niveau. De leerling wekt dan bijvoorbeeld op cognitief niveau de indruk precies te weten wat geslachtsgemeenschap is en daaraan toe te zijn, terwijl dezelfde persoon op emotioneel gebied alleen gezelschap zoekt en niet toe is aan seks. Of: de leerling heeft op lichamelijk gebied specifieke problemen die niet passen bij de leeftijd etc. E. Kennis van de persoonlijke levensgeschiedenis Naast de vier ontwikkelingsgebieden (A t/m D) is het belangrijk dat we de persoonlijke levensgeschiedenis van de leerling te kennen. Met welke normen en waarden is deze leerling groot gebracht? Hoe werd met intimiteit en seksualiteit omgegaan? In hoeverre was sprake van een taboe op seksualiteit? Heeft de leerling positieve of negatieve ervaringen op het gebied van seksualiteit? Is de leerling seksueel voorgelicht? F. Psychische of psychiatrische stoornis Bij sommige leerlingen kan er sprake zijn van een psychische stoornis en psychiatrische diagnose. Leerlingen waarbij sprake is van een stoornis in het autistisch spectrum (ASS) gaan anders om met relaties, intimiteit en seksualiteit Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 16

17 dan andere mensen. Om het hele verhaal van de leerling in beeld te brengen kan binnen De Wingerd gebruik gemaakt van de Hermeneutische methodiek Beeldvorming aan de hand van de hermeneutiek De hermeneutiek is een denkwijze die haar oorsprong vindt in de geesteswetenschappen. In aanvang was de hermeneutiek gericht op Bijbel interpretatie. Later bleek deze toepassing ook geschikt om in de leefwereld van een ander te stappen. In de hermeneutiek wordt de mens gezien als een verhaal en als meer dan de som der delen. Uitgangspunt is dat iemand beter te begrijpen is wanneer we diens volledige verhaal kennen. Daarom moeten de zes deelgebieden samengevoegd worden en met elkaar in verband gebracht. Hulpmiddel in dit proces is de zogeheten: hermeneutische cirkel (zie bijlage 1). De ervaringen met leerlingen is dat de hermeneutische cirkel goed bruikbaar is bij vragen over RIS. Voor het invullen van de hermeneutische cirkel kan een gesprek met de ouders/verzorgers noodzakelijk zijn. Ouders hebben vaak een heel eigen en verrassende informatie over de zes deelgebieden. Bovendien maakt kennis van het nest waaruit de leerling komt en de overgedragen normen en waarden het beeld compleet. Nadat de leerkracht met de orthopedagoog de hermeneutische cirkel heeft ingevuld, kunnen vaak al direct vragen beantwoord worden en beslissingen en handelen in gang gezet. Voor resterende vragen kan het inschakelen van een externe deskundige nodig zijn. Einddoelen van de hermeneutiek - een op de leerling afgestemd seksueel voorlichtingsprogramma opstellen - seksuele problemen duidelijk krijgen, verschillen in verlangens bij leerlingen, etcetera. - duidelijk krijgen of er sprake is van een seksueel probleem of een seksuele afwijking - de verschillen tussen verstandelijk, emotioneel en sociaal niveau beter doorzien - mogelijke grensoverschrijdingen beter doorgronden en van antwoorden voorzien - de leerling respectvoller bejegenen Ervaringsordening. De Wingerd werkt naast de hermeneutische cirkel ook volgens de principes van Ervaringsordening geschreven door Dorothea Timmers-Huigens (1990). Volgens deze theorie doorloopt de mens 4 fasen van ervaringen of te wel ontwikkelingen. Deze 4 fasen kunnen, zodra ze alle 4 doorlopen zijn prachtig met elkaar samenwerken. De mens merkt daar, bij een normale ontwikkeling, niets van; dit gaat vanzelf. Het is niet zo dat de fasen in vaste volgorde doorlopen worden. Dit kan door elkaar heen lopen. Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 17

18 De leerlingen bij ons op school hebben de 4 fasen (nog) niet doorlopen. Sommigen zitten in de eerste fase, andere schommelen bijvoorbeeld tussen fase 2 en 3. Dit betekent dat we ons handelen als opvoeders moet afstemmen op de ervaringsordening van het kind op dat moment. De 4 fasen zijn: 1. Lichaamsgebonden ervaringsordening (ontwikkelingsleeftijd begin 1 e levensjaar) 2. Associatieve ervaringsordening (ontwikkelingsleeftijd 9 maand tot 3 jaar) 3. Structurerende ervaringsordening (ontwikkelingsleeftijd 3 tot 5 jaar) 4. Vormgevende ervaringsordening (ontwikkelingsleeftijd 5 tot 7 jaar) Lichaamsgebonden ervaringsordening De lichaamsgebonden ervaringsordening gaat er van uit dat de mens bij elke ervaring het lichaam als basis heeft. Daar beginnen alle ervaringen mee. Het lichaam is ook bij alles wat je doet betrokken. Bijvoorbeeld kriebels in je buik bij verliefdheid, blozen bij schrik, misselijk worden van een nare lucht. Ook al lijkt het niet zo, alles wat de mens doet heeft te maken met lichamelijkheid, zij communiceert met het lichaam. Kinderen en mensen die in de lichaamsgebonden ervaringsordening zitten; - zijn gericht op het eigen lichaam - zijn sensopatisch - maken contact vanuit lichamelijke behoeften - leven in het hier en nu - maken duidelijk wat ze willen door lichamelijk gedrag (schreeuwen, knijpen, lachen) Voor de relationele en seksuele ontwikkeling betekent dit vooral het bevredigen van behoeften. Het is niet mogelijk om hier over te praten, dat is te ingewikkeld voor iemand in deze ervaringsordening. Plaatjes of concreet materiaal helpen vaak ook niet. Mensen met een ernstige verstandelijke beperking weten niet hoe ze hun behoeften moeten bevredigen. Soms is het nodig om iemand te leren zichzelf te bevredigen om openbaar ongewenst gedrag te voorkomen. Dit aanleren zou kunnen door vanaf een afstand te ondersteunen met het eigen lichaam leren kennen en door middel van verwijzers duidelijk te maken waar het bevredigen wel mag (bijvoorbeeld knuffel of kussen als verwijzing naar de slaapkamer) Associatieve ervaringsordening De associatieve ervaringsordening gaat het om associaties leggen. Verbanden leggen tussen het een en het ander. Het kind leert dat als het plaatje van eten en drinken te zien is, het zijn of haar eten en drinken mag pakken. Het kind weet dat als de bel gaat het tijd is om naar binnen te gaan. Gaat de bel niet en moet je toch naar binnen, dan schept dat verwarring. Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 18

19 Doordat het kind of de persoon leert dat het een volgt op het ander, ontstaan er verwachtingen. Wanneer iemand in deze fase zit wordt er gehandeld vanuit het nu. Ook vindt er veel leren plaats door imitatie. Langzaamaan wordt het eigen ik ontwikkeld. Voor de relationele en seksuele ontwikkeling betekent dit dat relaties en samen werken en/of spelen niet goed kunnen gaan. Men handelt vanuit het eigen gevoel en kan zich bijna niet inleven in de ander. Veel dingen gebeuren vanuit imitatie, dat kan dus ook gebeuren met bijvoorbeeld verkering hebben. Je kunt iemand in deze fase wel aanleren hoe om te gaan met bloot. Ook worden verschillen tussen man en vrouw ontdekt. Het is goed om te bedenken dat wanneer je iemand aanleert zichzelf te bevredigen, het soms nodig is om zichzelf en zijn of haar omgeving te beschermen Structurerende ervaringsordening Doordat het kind in de associatieve fase veel patronen en vaste volgordes geleerd heeft is er nu tijd voor structurering. Er wordt nog steeds gehandeld volgens bepaalde verwachtingen en patronen, maar er is ruimte voor bijvoorbeeld een andere volgorde. Het contact met de medemens is niet meer alleen gericht op naast elkaar werken en spelen. Er komt steeds meer ruimte voor samen werken en spelen. Men heeft in de vorige ordening veel taal geleerd, maar het begrip is nog niet altijd optimaal. Het is erg belangrijk om daar rekening mee te houden. Voor het beheersen van de werkelijkheid is structurerend ordenen erg bepalend. Twee cognitieve vaardigheden zijn hiervoor erg belangrijk: een goed analytisch vermogen (losse onderdelen van een structuur herkennen) en het synthetiseren (samenvoegen) van elementen tot een structuur. Voor de relationele en seksuele ontwikkeling betekent dit dat er geoefend kan worden met sociale vaardigheden. Men leert emoties en kan hierbij een oorzaak en een gevolg aangeven. Naast de bevrediging van eigen behoeften komt er nu ook ruimte voor de aanraking van de ander. Er kan een voorzichtig begin gemaakt worden met het uitleggen van de voortplantingsleer, lichamelijke groei en ontwikkeling. Er kunnen afspraken gemaakt worden over zelfbevrediging, elkaar ontmoeten en lichamelijk contact Vormgevende ervaringsordening De naam vormgevende ervaringsordening zegt het eigenlijk al; het zelf kunnen vormgeven. De mogelijkheid om iets nieuws toe te voegen aan de bestaande structuur ontstaat in deze fase. Het is niet altijd nodig om iets te veranderen, maar soms hoeft er maar iets kleins te veranderen, waardoor iets een persoonlijk tintje krijgt. Ieder mens is speciaal en uniek. In de vormgevende ervaringsordening wordt de eigen identiteit zichtbaar. Men kan in deze fase nadenken over zaken in relatie tot de wereld. Het zelfstandig zijn en verantwoordelijkheid dragen zijn erg belangrijk. Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 19

20 Voor de relationele en seksuele ontwikkeling betekent dit dat bijvoorbeeld zelfstandig overleg tussen man en vrouw mogelijk is. De teamleden kunnen helpen door de aandacht te leggen op verschillen tussen beiden, wederzijds begrip en het op een veilige manier groeien in een relatie. Het is mogelijk om te praten over emoties en oorzaak en gevolg. Er kan gesproken worden over voortplanting en seksualiteit. Regels m.b.t. zelfbevrediging zijn vaak niet nodig, daar het inzicht er is. De begeleiding hierbij is gericht op advies en eventueel controle. (Timmers-Huigens, D. (1990). Ervaringsordening: Mogelijkheden voor mensen met een verstandelijke handicap (5 e druk). 2.4 Visie op specifieke uitingsvormen van relaties en seksualiteit Het omgaan met RIS en het ervaren van dilemma s hoort bij elkaar. De volgende uitingsvormen van RIS leiden in de praktijk meestal tot dilemma s: 1. aanraken, knuffelen 2. masturbatie 3. geslachtsgemeenschap 4. pornografie 5. seksueel misbruik 6. kinderwens en zwangerschap 7. seksualiteit bij specifieke doelgroepen Hieronder worden per uitingsvorm de visie en de consequenties voor het handelen verwoord Aanraken en knuffelen Deze uitingsvorm hoort bij het dagelijks leven, en voorziet in een behoefte van veel leerlingen. Knuffelen is het soort lichamelijk contact dat zowel plezier kan opleveren in de dagelijkse omgang, als dat het een gevoel van warmte en veiligheid verschaft. Het levert een positieve bijdrage aan de sociale en emotionele ontwikkeling van ieder mens, mits de vorm en de dosering aansluit op wat iemand werkelijk nodig heeft. De beoordeling hiervan is moeilijk objectief te maken. Deze manier van omgaan levert dan ook discussie op onder de personeelsleden. Met betrekking tot de relatie personeelslid en leerling is een gehoord dilemma: waar ligt de grens tussen professionele betrokkenheid en grensoverschrijdend gedrag? Juist omdat in de relatie leerkracht en leerling per definitie van machtsongelijkheid sprake is moet de leerkracht/betrokkene in het geven en ontvangen van aanrakingen alert zijn op het doel ervan, de manier waarop en de mate waarin het plaatsvindt. Dat geldt ook voor aanrakingen die gekoppeld zijn aan verzorgingssituaties, zoals bijvoorbeeld hulp bieden bij wassen, douchen en naar de wc gaan. Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 20

21 Bij de jongste kinderen ligt het grensgebied nog ingewikkelder, omdat voor hen lichamelijke koestering en geknuffeld worden een noodzakelijke voorwaarde is om emotioneel te kunnen groeien. Het kan van belang zijn dat personeelsleden heldere afspraken maken over de frequentie en de wijze waarop het knuffelen plaats zou moeten vinden. Zoals: een knuffel is waardevol, maar niet de hele dag door. Ook kan het belangrijk zijn dat personeelsleden praten over hun visie op het knuffelen en aanraken, en in welke mate dit tot het professionele handelen gerekend zou moeten worden. De beslissing over waar de grens zou moeten liggen kan echter alleen gemaakt worden in relatie tot het belang van de individuele leerling. Het appèl dat wordt gedaan op lichamelijk contact hangt samen met de behoefte en een mogelijke hulpvraag van die leerling. Deze zijn dan ook doorslaggevend in het zoeken naar een passende oplossing. Handelen t.a.v. knuffelen en aanraken Het is de taak van het MT en Zorgteam om heldere afspraken te maken over het omgaan met elkaar. Met het opstellen van schoolregels op het gebied van knuffelen en aanraken kan onduidelijkheid op dit vlak voorkomen worden. Aandachtspunt hierbij is dat men zich volledig bewust moet zijn van het waarom van de regels. Dienen ze nog het welzijn van de leerling, of vinden de regels plaats in het kader van het beheersen van (voor het team) lastig gedrag? Een visie gesprek gaat hieraan vooraf, en beeldvorming met de orthopedagoog over de hulpvraag van de leerling. Uit dit gesprek kunnen individuele begeleidingsafspraken komen die vermeld worden in het handelingsplan van de leerling Masturbatie Ook deze uitingsvorm van seksualiteit hoort bij het dagelijkse leven en kan tegemoet komen aan een behoefte van leerlingen. Echter, masturberen/zelfbevrediging, heeft zijn grenzen. Handelen bij masturbatie Masturbatie is een handeling die thuishoort in de privésfeer van een leerling. Bij behoefte aan masturbatie wordt beeldvorming verricht over : welke handelingen, waar en of het bijdraagt aan het welzijn van de leerling. De inschatting of een leerling ondersteuning vraagt op dit vlak en of er sprake zou moeten zijn van begrenzing van buitenaf, wordt gemaakt. De beeldvorming vindt plaats in samenwerking met de orthopedagoog/zorgteam. Omdat we op school niet in een privésfeer zijn, is het belangrijk hier goede afspraken over te hebben. Masturberen vindt dan ook niet plaats in school, ook omdat masturbatie veel reacties op kan roepen bij het personeel en de omgeving. Omdat deze schoolregel een leidraad is voor personeel, wil dat niet zeggen dat leerlingen dus niet masturberen in school. Als dit voor komt is het zaak dat het personeel kijkt naar deze individuele leerling en het een aangepast alternatief biedt dat aansluit bij hem/haar. Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 21

22 2.4.3 Geslachtsgemeenschap Leerlingen gaan relaties aan, en binnen die relatie kan behoefte ontstaan aan geslachtsgemeenschap. Hierbij zijn de volgende situaties denkbaar: 1. geslachtsgemeenschap binnen een vaste liefdes- relatie 2. geslachtsgemeenschap zonder dat sprake is van een vaste relatie: 2a. geen vaste relatie, wel seks 2b. gebruik maken van seksuele hulpverlener 2c. prostitutie Binnen de school verwachten we hier niet direct mee geconfronteerd te worden. Dit zijn zaken die in de privésfeer gebeuren,niet op school. Wel is het goed, te realiseren als er voorlichting wordt gegeven, dat deze verschillende situaties voor kunnen komen in het leven/directe omgeving van de leerling. Handelen bij (behoefte aan) geslachtsgemeenschap Bij alle vormen van geslachtsgemeenschap is het voorlichten van de leerling van groot belang (anticonceptie, preventie van SOA/Aids). Daarbij blijft alertheid geboden of de seksuele uitingsvorm bijdraagt aan het welzijn van de leerling. Zo kan er sprake zijn van machtsongelijkheid en een verschil in kracht en dwang. In deze gevallen is geen sprake van een positief beleven van seksualiteit en is de kans op seksueel misbruik groot. In het laatstgenoemde geval wordt er gehandeld volgens het protocol van de Wingerd Pornografie Het beeld dat pornografie geeft van seksualiteit is zeer eenzijdig. Het doet geen recht aan gelijkwaardigheid en wederkerigheid in een relatie, noch aan de waarde en betekenis van (positieve) seksualiteit Handelen bij pornografie: in school zijn pornografische afbeeldingen, literatuur en filmpjes niet toegestaan Seksueel misbruik Er zijn veel definities te vinden over wat men verstaat onder seksueel misbruik. De Wingerd hanteert de volgende definitie: Seksueel misbruik van iemand met een verstandelijke beperking omvat iedere vorm van seksueel getinte aandacht en/of seksueel getint contact die door de ontvanger niet gewenst wordt. De betrokkene heeft, als gevolg van machtsverschil, daarbij het gevoel (gehad )niet te kunnen weigeren (= definitie van E.Bosch, E. Suykerbuyk) Seksueel misbruik kan van alles inhouden, zoals: - het betrekken in seksuele activiteiten - dan wel: het doen van pogingen daartoe Relationele vorming, intimiteit en seksualiteit Pagina 22