Dag- en Verblijfsrecreatie in Nederland. bedrijfschap Horeca en Catering

Transcriptie

1

2 Dag- en Verblijfsrecreatie in Nederland

3 Inhoud Aandachtspunten 5 1 Inleiding Dag- en Verblijfsrecreatie in Nederland Leeswijzer 8 2 Verblijfsrecreatie Overnachtingen in Nederland Overnachtingen van Nederlanders Vakantie-uitgaven van Nederlanders Overnachtingen van buitenlandse gasten Logiesaccommodaties 17 3 Dagrecreatie Dagtochten van Nederlanders Dagtochtuitgaven van Nederlanders Dagrecreatieve voorzieningen 21 4 Toekomstvisie recreatie Demografische ontwikkelingen Economische ontwikkelingen Sociaal-culturele ontwikkelingen Politiek-juridische ontwikkelingen Technologische ontwikkelingen 33 5 Bijlagen Tabellen behorende bij hoofdstuk Tabellen behorende bij hoofdstuk Achtergrondinformatie Deelnemers discussiesessie en geïnterviewde personen 46

4

5 Aandachtspunten Cijfermatige ontwikkelingen Verblijfsrecreatie Het aantal overnachtingen door Nederlanders en buitenlanders in Nederland (op kampeerterreinen, bungalowparken, in groepsaccommodaties en in hotels/pensions) is de afgelopen tien jaar met 20% gestegen tot 125 miljoen in 2003 en zal in de komende jaren verder doorgroeien. De toekomstige groei komt vooral door een toename van het aantal buitenlandse gasten, uit met name Azië en de Verenigde Staten. Wat bestemmingsprovincie betreft is Gelderland al jaren favoriet bij de Nederlanders en is Zeeland duidelijk aan een opmars bezig. Bij buitenlanders is de provincie Noord- Holland (met name Amsterdam) onverminderd populair, maar is Zeeland eveneens in opkomst. Wat seizoenrecreatieve overnachtingen (op een vaste seizoen- of jaarplaats) van Nederlanders betreft, zijn andere logiesvormen dan de caravan duidelijk in opkomst. Hierbij moet men denken aan bijvoorbeeld een vakantiebungalow of kajuitboot. De meeste toeristische overnachtingen door Nederlanders vinden plaats in een bungalow en dit aantal is de afgelopen jaren ook gestegen (37 miljoen in 2003). Buitenlandse gasten geven de voorkeur aan een hotel, maar het kamperen wint aan populariteit. De vakantie-uitgaven van Nederlanders in eigen land zijn vooral in de afgelopen vijf jaar sterk gestegen en bedroegen in ,8 miljard. Dit komt enerzijds door een toename van het aantal overnachtingen en anderzijds door een stijging van de uitgaven per persoon. 5 Dagrecreatie Het aantal dagtochten door Nederlanders in eigen land is de afgelopen tien jaar met 10% gestegen tot ruim 980 miljoen in 2002 en zal in de komende jaren nog iets verder toenemen. Hoewel sportieve recreatie nog steeds de meest populaire dagtocht is, neemt uitgaan (film, toneel, café, restaurant, enz.) aan belang toe (bijna 225 miljoen dagtochten in 2002). De totale dagtochtuitgaven bedroegen in 2002 ruim 11,5 miljard. Vooral tussen 1996 en 2002 zijn de uitgaven aan dagtochten sterk gestegen, wat voor het merendeel komt door de stijging van de uitgaven aan consumpties. Bedacht moet worden dat consumpties niet alleen als onderdeel van een dagtocht, maar ook als afzonderlijke activiteit worden meegeteld. De activiteit 'uitgaan' is alleen al goed voor ruim 5,- miljard aan uitgaven. Kwalitatieve ontwikkelingen Demografisch De komende 20 jaar zal de samenstelling van de Nederlandse bevolking aanmerkelijk veranderen. Er komen meer 50-plussers, meer allochtonen en meer éénpersoonshuishoudens. Kansen: De groeiende groep 50-plussers is een kapitaalkrachtige doelgroep die veelvuldig op vakantie gaat. De recreatiebranche kan beter tegemoet komen aan de behoeften van deze doelgroep door naast het creëren van speciale arrangementen ook te denken aan

6 het inzetten van oudere werknemers en het aanpassen van horecavoorzieningen (kleinere porties, speciale diëten, enz.). Economisch De economie lijkt zich op de middellange termijn te herstellen. Vraag is of de recreatiebranche hierin meegaat, op welke termijn en in welk tempo. Het agrotoerisme lijkt een niet te stoppen ontwikkeling, die onder andere zorgt voor een verbreding van het recreatieaanbod. De noodzaak tot samenwerking tussen recreatiebedrijven onderling en recreatiebedrijven met derden zal de komende jaren aan belang toenemen. Dit wordt onder meer veroorzaakt door het toenemend recreatieaanbod en de huidige economische situatie. Het aanbod van Low Cost Carriers (aantal maatschappijen en bestemmingen) blijft groeien. 6 Kansen: Door het aangaan van samenwerkingsverbanden kunnen ondernemers besparen op bijvoorbeeld inkoop- en promotiekosten. Daarnaast is men door krachtenbundeling beter in staat om consumenten naar zich toe te trekken. Enerzijds kiezen Nederlanders door de goedkope vliegtickets vaker voor Europese bestemmingen. Anderzijds maken Low Cost Carriers minder bekende gebieden in Nederland toegankelijker voor buitenlandse toeristen. Daarnaast zal het zakelijk vliegverkeer in Europa toenemen omdat het ook voor het MKB betaalbaar wordt. Dit betekent onder andere dat buitenlandse bedrijven vaker hun afnemers en/of leveranciers in Nederland zullen bezoeken. Sociaal-cultureel Beleving is hét sleutelwoord van dit moment. Wellicht vindt er in de toekomst echter een verschuiving plaats van beleving naar zingeving. Mobiliteit is een groot probleem voor de recreatiebranche, wat in de toekomst alleen maar groter wordt door onder andere de toename van het aantal éénpersoonshuishoudens en tweeverdieners (meer auto's). Door zaken als SARS en terrorisme is het gevoel van onzekerheid en onveiligheid bij consumenten toegenomen. Hierdoor stellen zij steeds hogere eisen aan de veiligheid op zowel product- als sociaal gebied en aan hygiënische werkwijzen. De consument is thuis inmiddels zo gewend aan luxe voorzieningen als een comfortabele badkamer en uitgebreide keuken dat hij dat ook op de recreatieplek niet wil missen om een verwen gevoel te krijgen. Tegelijkertijd neemt ook de behoefte aan back-to-basic toe. Geen toeters en bellen, maar juist eenvoud en zelf dingen doen (bijvoorbeeld zelf brood bakken) staan centraal. Nederlanders hebben steeds minder vrij beschikbare vrije tijd. Zowel in werk als vrije tijd voelen zij zich steeds meer gehaast, waardoor er een grotere behoefte aan gemak en efficiency ontstaat. Kansen: Recreatie is bij uitstek een branche waar belevenissen gecreëerd kunnen worden. Het is hierbij belangrijk dat alle onderdelen van het bedrijf, dus ook horeca en werknemers, geïntegreerd zijn in het totaalconcept. Middels het productaanbod en het aanbieden van nieuwe concepten kunnen ondernemers inspelen op zowel de behoefte aan meer comfort als de 'back-to-basic' behoefte. Het aanbod kan bijvoorbeeld (gedeeltelijk) een upgrading krijgen door luxere sanitaire of keukenvoorzieningen. Met behulp van onder meer technologie kunnen ondernemers de efficiency voor hun gasten (en zichzelf!) verbeteren. Door gebruikmaking van boekingen en aankoop via bijvoorbeeld internet kunnen lange wachtrijen bij de receptiebalie of kassa voorkomen worden.

7 Politiek-juridisch In de Nota Ruimte van 2004 is vastgesteld dat de recreatiebranche de ruimte moet krijgen (letterlijk) om in te kunnen spelen op de veranderende recreatieve behoeften van de samenleving. Het afschaffen van de Wet op de Openluchtrecreatie kan leiden tot beleidsverschillen tussen gemeenten, hetgeen onduidelijkheid en rechtsongelijkheid voor ondernemers en consumenten tot gevolg kan hebben. De recreatiebranche valt onder de beleidsvelden van diverse ministeries. Deze versnippering komt de belangenbehartiging van de sector niet ten goede en leidt soms zelfs tot tegenstrijdige regelgeving. Met de uitbreiding van de EU zijn er 75 miljoen potentiële consumenten, werknemers en ondernemers bijgekomen. De verwachting is dat de nieuwe landen voor een deel van de Nederlanders een interessante vakantiebestemming zullen zijn. Ook zullen er goedkope arbeidskrachten uit de nieuwe landen naar het Westen komen. Kansen: De Nota Ruimte biedt ondernemers de kans om, vooral rondom de grote steden, nieuw recreatieaanbod te ontwikkelen. De uitbreiding van de EU biedt recreatieondernemers de mogelijkheid om hun activiteiten en of kennis naar de nieuwe landen te exporteren. In Nederland zal de recreatiebranche gebruik kunnen maken van goedkopere arbeidskrachten uit het buitenland. Technologisch De komende jaren zal de automatisering verder toenemen. Dit heeft invloed op alle facetten van een onderneming, van bedrijfsprocessen tot verkoop en communicatie. Vooral de 'track and trace' mogelijkheden van de nieuwste chips (RFID) zullen veel veranderen. Het gebruik van internet neemt niet alleen toe bij het maken van reserveringen of de aanschaf van toegangskaartjes. Ook als gastenservice wordt het steeds belangrijker. Voor de jongere generatie consumenten is internet bijna niet meer weg te denken uit het dagelijks leven. De mobiele telefoon is inmiddels een multimediaal instrument dat ook door recreatieondernemers ingezet kan worden om met hun (potentiële) bezoekers te communiceren. 7 Kansen: Door de toenemende automatisering zal de bedrijfsvoering efficiënter worden. Het internet en de mobiele telefoon bieden de mogelijkheid om op een interactieve en creatieve manier met gasten te communiceren en maken nieuwe marketingmethoden mogelijk. Ondernemerschap en innovatie De recreatiebranche heeft enerzijds te maken met invloeden van buitenaf en anderzijds met ontwikkelingen die zich binnen de branche voordoen. Het geheel leidt tot een aantal kansen en bedreigingen waarmee de ondernemer zich geconfronteerd ziet. Daarnaast beschikt de onderneming zelf over een aantal sterke en zwakke punten die respectievelijk uitgebouwd en verbeterd kunnen worden. Door op de juiste manier om te gaan met deze factoren kan de ondernemer een duurzaam bestaan opbouwen. Hiervoor is creativiteit en innovativiteit van de ondernemer noodzakelijk. Het innoveren voor de toekomst kan op twee manieren. De ondernemer kan de toekomst verkennen en kijken welke innovaties daarbij passen. Een andere manier is om huidige ideeën te projecteren op de toekomst en na te gaan of het idee dan nog steeds haalbaar is. Innovaties hoeven zich niet alleen voor te doen op productgebied, maar zijn vaak ook te herkennen in de vorm van nieuwe concepten of nieuwe processen.

8 1 Inleiding 1.1 Dag- en Verblijfsrecreatie in Nederland Het verzamelen van kerncijfers voor de horeca, catering en recreatie is een primaire taak van het. Deze publicatie is een uitkomst van dit proces en is in overleg met RECRON samengesteld. Het heeft enerzijds tot doel een overzicht te geven van reeds eerder gepubliceerde kerncijfers over de recreatiebranche en anderzijds een visie te geven op de toekomst van de recreatiebranche, aangevuld met voorbeelden van innovaties die inspelen op de huidige ontwikkelingen. De recreatiebranche bestaat uit de sectoren verblijfsrecreatie en dagrecreatie. Verblijfsrecreatie omvat recreatieve activiteiten waarbij minimaal één overnachting plaatsvindt op een kampeerterrein, bungalowpark, gemengd bedrijf of groepsaccommodatie. Dagrecreatie omvat alle recreatieve activiteiten waarbij men minimaal twee uur van huis is dit is de eigen woning, het adres van familie e.d., maar niet de vakantiebestemming zonder dat daarbij een overnachting plaatsvindt Leeswijzer Hoofdstuk 2 en 3 beschrijven de belangrijkste statistieken over de recreatiebranche in Nederland. In hoofdstuk 2 staat de verblijfsrecreatie centraal. De ontwikkelingen in deze sector zijn weergegeven middels een vijfjaarlijkse vergelijking van de jaren 1993, 1998 en Zowel ontwikkelingen in de vraag- als aanbodzijde zijn meegenomen. Dit hoofdstuk is gebaseerd op gegevens uit het ContinuVakantieOnderzoek en uit de Statistiek Logiesaccommodaties. Een uitleg over de opzet van deze onderzoeken en de gehanteerde begrippen is opgenomen in bijlage 5.3. De tabellen behorende bij dit hoofdstuk staan in bijlage 5.1. In hoofdstuk 3 staat de dagrecreatie centraal. Hier wordt gerapporteerd over de jaren 1990/1991, 1995/1996 en 2001/2002 omdat het dagrecreatie onderzoek alleen in deze jaren is uitgevoerd. Ook hier worden vraag en aanbod besproken. De bijbehorende tabellen staan in bijlage 5.2. Hoofdstuk 4 is het kwalitatieve deel van deze rapportage. Hier wordt de toekomstvisie op de recreatiebranche gepresenteerd. De belangrijkste ontwikkelingen zullen worden besproken en vertaald naar de recreatiebranche. Waar mogelijk is dit geïllustreerd via voorbeelden van vernieuwing. Tevens is getracht de impact van de ontwikkelingen op de branche aan te geven en wordt, indien relevant, specifiek ingegaan op de horecavoorzieningen bij recreatie. Dit hoofdstuk is gebaseerd op deskresearch, aangevuld met de uitkomsten van een discussiesessie met ondernemers uit de verblijfsrecreatie en interviews met enkele dagrecreatieondernemers. Een overzicht van de deelnemers aan de discussiesessie en de geïnterviewde personen is opgenomen in bijlage 5.4.

9 2 Verblijfsrecreatie 2.1 Overnachtingen in Nederland Het totale aantal overnachtingen door Nederlanders en buitenlanders in Nederland (voor toelichting op gebruikte begrippen en onderzoekswijzigingen in het ContinuVakantieOnderzoek en Statistiek Logiesaccommodaties (CBS), zie bijlage 5.3) is in de afgelopen 10 jaar opgelopen van 104 miljoen in 1993 naar 126 miljoen in Dit komt neer op een groei van ruim 20%. Bij de overnachtingen door Nederlanders (Bron: ContinuVakantieOnderzoek) gaat het hierbij alleen om toeristische en seizoenrecreatieve overnachtingen (vakanties, al dan niet op een vaste staanplaats), terwijl het bij de overnachtingen door buitenlanders (Bron: Statistiek Logiesaccommodaties) zowel om toeristische als zakelijke overnachtingen gaat. De Statistiek Logiesaccommodaties geeft eveneens cijfers voor het aantal Nederlandse overnachtingen (56 mln. in 2003), maar dit is exclusief seizoenrecreatieve overnachtingen en is dus lager dan de cijfers uit het ContinuVakantieOnderzoek. De verwachting voor 2008 is een groei van het totale aantal overnachtingen naar 131 miljoen. Deze groei wordt met name veroorzaakt door een stijging van het aantal buitenlandse overnachtingen naar 28 miljoen. De verwachting is dat de komende jaren, onder andere door het aantrekken van de zakelijke markt, vooral meer gasten uit de Verenigde Staten, Azië en Oost-Europa ons land zullen bezoeken. Het aantal overnachtingen door Nederlanders stijgt naar verwachting licht naar 103 miljoen. Dit heeft enerzijds te maken met de algemene bevolkingsgroei en anderzijds met het verwachte licht economisch herstel in de komende jaren. 9 Figuur 1: Aantal overnachtingen van Nederlanders en buitenlanders in Nederland, mln prognose Nederlanders Buitenlanders Bron: ContinuVakantieOnderzoek en Statistiek Logiesaccommodaties 2.2 Overnachtingen van Nederlanders Naar bestemming Van het totale aantal overnachtingen van Nederlanders in 1993 vonden 134 miljoen overnachtingen in het buitenland plaats en 87 miljoen in Nederland. In 2003 waren deze aantallen gestegen tot 164 miljoen overnachtingen in het buitenland en 100 miljoen in

10 Nederland. Het buitenland is daarmee een veel populairdere vakantiebestemming dan Nederland. In de periode steeg vooral het aantal overnachtingen in het buitenland (+ 10%, tegenover + 3% binnenlandse overnachtingen). In de periode groeide zowel het aantal overnachtingen in Nederland als in het buitenland met 11%. Figuur 2: Aantal overnachtingen van Nederlanders tijdens vakanties naar bestemming, mln In Nederland In Buitenland Bron: ContinuVakantieOnderzoek 10 Naar duur Het aantal overnachtingen van Nederlanders in Nederland kan onderverdeeld worden in korte en lange vakanties. Het aantal overnachtingen tijdens lange vakanties is uiteraard vele malen groter. In 2003 had 80% van de overnachtingen betrekking op een lange vakantie en 20% op een korte vakantie. In de periode laat het aantal overnachtingen voor zowel korte als lange vakanties slechts een lichte stijging zien (respectievelijk + 6% en + 3%). In de periode is de stijging sterker; + 11% voor zowel overnachtingen tijdens korte binnenlandse vakanties als overnachtingen tijdens lange binnenlandse vakanties. Figuur 3: Aantal overnachtingen van Nederlanders tijdens vakanties in Nederland naar duur, mln Korte vakanties Lange vakanties Bron: ContinuVakantieOnderzoek Naar bestemmingsprovincie De provincie Gelderland staat alle jaren duidelijk bovenaan wat het aantal overnachtingen door Nederlanders in eigen land betreft. De provincies die op de tweede en derde plaats staan, verschillen door de jaren heen. In 1993 stond Noord-Holland op de tweede plaats en Limburg op de derde plaats. In 1998 waren dit respectievelijk Noord-Brabant en Zeeland. De provincie Zeeland is duidelijk aan een opmars bezig. In 2003 stond zij op de tweede plaats wat het aantal overnachtingen betreft. Ook Overijssel laat de afgelopen tien

11 jaar een gestage groei in het aantal overnachtingen zien. Groningen, Flevoland, en Utrecht kennen door de jaren heen de minste overnachtingen. Figuur 4: Aantal overnachtingen van Nederlanders tijdens vakanties in Nederland naar bestemmingsprovincie, mln Gr Fr Dr Ov FL Ge Ut N-H Z-H Ze N-B Li Bron: ContinuVakantieOnderzoek Naar toeristengebied De Noordzeebadplaatsen zijn de belangrijkste trekpleister voor Nederlandse vakantiegangers in eigen land. In 2003 waren ze gezamenlijk goed voor 15 miljoen overnachtingen, wat 15% van het totale aantal binnenlandse overnachtingen is. De Veluwe staat stevig op de tweede plaats, hoewel het aantal overnachtingen in de periode wel licht is gedaald (- 6%). Het toeristengebied Twente/Salland/Vechtstreek laat gedurende de afgelopen tien jaar een gestage groei in het aantal overnachtingen zien. Er is daarentegen geen enkel toeristengebied dat een consequente daling in het aantal overnachtingen laat zien. Het Gelders rivierengebied, de Hollands-Utrechtse meren en de vier grote steden zijn de minst populaire vakantiebestemming voor Nederlanders. 11 Figuur 5: Aantal overnachtingen van Nederlanders tijdens vakanties in Nederland naar toeristengebied, Overig NL A dam/r dam/den Haag/Utrecht Zuid-Limburg O-Brabant/Noord-Midden L./ Rijk v. Nijmegen West- en Midden Brabant Zandgronden in Gr./Fr./Dr. Twente/Salland/Vechtstreek Achterhoek Gelders rivierengebied Veluwe/Veluwerand Utrechtse Heuvelrug/ t Gooi Hollands-Utrechtse meren Meren in Gr./Fr./Ov. Deltagebied IJsselmeerkust Noordzeebadplaatsen Waddeneilanden Bron: ContinuVakantieOnderzoek mln

12 Naar seizoenrecreatieve en toeristische aard In 1993 waren van de 87 miljoen overnachtingen in eigen land door Nederlanders er 65 miljoen toeristisch van aard. Dit is een aandeel van 75%. In 1998 was het toeristische aandeel gedaald tot 69%, terwijl het in 2003 weer is gestegen naar 73%. Figuur 6: Aantal overnachtingen van Nederlanders in Nederland, seizoensrecreatief vs. toeristisch, mln Seizoenrecreatief Toeristisch Bron: ContinuVakantieOnderzoek 12 Het merendeel van de seizoenrecreatieve overnachtingen (op een vaste seizoen- of jaarplaats) van Nederlanders in Nederland vindt plaats in een caravan of vouwwagen. In 1993 waren er 15 miljoen overnachtingen in dit type logiesaccommodatie, wat neerkomt op een aandeel van 68% van alle seizoenrecreatieve overnachtingen. In 1998 is het aantal overnachtingen in een caravan of vouwwagen weliswaar gestegen tot 19 miljoen, maar is het aandeel gelijk gebleven (68%). In 2003 daalde het aandeel van de caravan naar ruim 50%, dit ten gunste van de overige logiesvormen zoals de vakantiebungalow en kajuitboot. Figuur 7: Aantal seizoenrecreatieve overnachtingen van Nederlanders in Nederland naar logiesvorm, mln Caravan/vouwwagen 1993 Overige logiesvormen Bron: ContinuVakantieOnderzoek De toeristische overnachtingen van Nederlanders laten in de loop der jaren weinig verschuivingen zien tussen de verschillende typen logiesaccommodaties. De meeste overnachtingen vinden in een zomerhuisje plaats, gevolgd door de caravan/vouwwagen. Het aantal overnachtingen in een zomerhuisje laat in de periode een flinke stijging van bijna 50% zien. Het hotel is bij Nederlanders het minst populair voor toeristische overnachtingen in eigen land, maar neemt wel geleidelijk toe.

13 Figuur 8: Aantal toeristische overnachtingen van Nederlanders in Nederland naar logiesvorm, mln Hotels/pensions Zomerhuisje/bung. Caravan/vouww. Tent Overige logiesv. Bron: ContinuVakantieOnderzoek Vakantie-uitgaven van Nederlanders Naar duur De vakantie-uitgaven van Nederlanders in eigen land zijn de afgelopen tien jaar gestegen van 1,7 miljard euro in 1993 naar 2,6 miljard euro in Hieronder vallen reiskosten, verblijfkosten, uitgaven aan voeding en overige kosten die rechtstreeks verband houden met de vakantie, zoals verzekering, entrees, souvenirs, en dergelijke. Vooral in de periode zijn de uitgaven flink gestegen. De uitgaven aan lange vakanties steeg in deze periode met bijna 40% naar 1,8 miljard euro en de uitgaven aan korte vakanties met 50% naar 0,9 miljard euro. Dit heeft niet alleen te maken met de stijging van het aantal overnachtingen (+11% voor lange en korte vakanties), maar ook met een stijging van de uitgaven per persoon. 13 Figuur 9: Totale vakantie-uitgaven van Nederlanders in Nederland naar duur, mln 2,8 2,1 1,4 0,7 0, Korte vakanties 1998 Lange vakanties 2003 Totaal Bron: ContinuVakantieOnderzoek Uit figuur 10 en 11 blijkt dat bij zowel de lange als korte vakanties in Nederland per dag het meest wordt uitgegeven aan hotelvakanties. In 2003 lag dit bedrag bij lange vakanties op 56 en bij korte vakanties op 59. Het minst wordt uitgegeven aan vakanties met een caravan/vouwwagen. De gemiddelde uitgaven per persoon per dag van alle logiesvormen tezamen bedroeg in 2003 in Nederland voor lange vakanties 23 en voor korte vakanties 30. Dit is lager dan de bestedingen aan buitenlandse vakanties. In het buitenland gaven Nederlanders in 2003 gemiddeld per dag 58 uit aan lange vakanties en 65

14 aan korte vakanties. In de periode '98-'03 stegen de totale uitgaven per persoon per dag voor lange en korte vakanties in Nederland sterker dan in de periode '93-'98. Figuur 10: Gemiddelde uitgaven per persoon per dag van Nederlanders tijdens lange vakanties in Nederland naar logiesvorm, Totaal Caravan/ vouww. (S)* Hotel/pension Zomerhuisje/ bung. Caravan/ vouww. (T)* Tent * (S) = Seizoenrecreatief, (T) = Toeristisch Bron: ContinuVakantieOnderzoek Figuur 11: Gemiddelde uitgaven per persoon per dag van Nederlanders tijdens korte vakanties in Nederland naar logiesvorm, Totaal Caravan/ vouww. (S)* * (S) = Seizoenrecreatief, (T) = Toeristisch Bron: ContinuVakantieOnderzoek Hotel/pension Zomerhuisje/ bung Overnachtingen van buitenlandse gasten Caravan/ vouww. (T)* Naar herkomst Het aantal overnachtingen van buitenlandse gasten in Nederland is de afgelopen 10 jaar gestegen van 17 miljoen in 1993 naar 25 miljoen in Dit is een stijging van bijna 50%. Echter, de laatste vijf jaar is de stijging van het aantal buitenlandse gasten minimaal. Dit heeft alles te maken met SARS, terrorisme, oorlogsdreiging en economische recessie, die vooral vanaf 2001 wereldwijd hun impact hadden op het toerisme. Het aandeel gasten afkomstig buiten Europa steeg in de periode licht van 12% naar 15%. In de periode daalde dit aandeel weer enigszins tot ruim 13%. Tent

15 Figuur 12: Aantal overnachtingen van buitenlandse gasten in Nederland naar herkomst, mln Europa Overig Bron: CBS Nederland moet het vooral van Duitse gasten hebben. In 2003 waren zij goed voor ruim 11 miljoen overnachtingen in Nederland, met afstand volgt Groot-Brittannië met 3,5 miljoen overnachtingen. Van de niet-europeanen bezoeken Amerikanen ons land het meest. In 2003 overnachtten zij 2 miljoen keer in Nederland. Figuur 13: Aantal overnachtingen van buitenlandse gasten in Nederland naar herkomst, mln Bron: CBS Duitsl. België UK Frankrijk 1993 Overig Europa Amerika Azië Australië/ Oceanië Afrika Naar bestemmingsprovincie In tegenstelling tot de Nederlanders bij wie de provincie Gelderland veruit favoriet is verblijven de buitenlandse gasten voor het merendeel in Noord-Holland. Opvallend is dat in de periode het aantal overnachtingen in deze provincie bijna verdubbelde. De populariteit van Noord-Holland bij buitenlandse gasten heeft vooral te maken met de aanwezigheid van Amsterdam. Daarnaast zijn ook Zuid-Holland en Zeeland in trek bij buitenlandse bezoekers. 15

16 Figuur 14: Aantal overnachtingen van buitenlandse gasten in Nederland naar bestemmingsprovincie, mln Bron: CBS Gr Fr Dr Ov/FL Ge Ut N-H Z-H Ze N-B Li Naar toeristengebied De grote steden, en dan met name Amsterdam, zijn de favoriete bestemming van de buitenlandse gasten. Bijna éénderde van het totale aantal overnachtingen in 2003 door buitenlandse gasten vindt plaats in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag of Utrecht. De Noordzeebadplaatsen hebben gedurende de afgelopen tien jaar als bestemming de tweede plaats ingenomen. 16 Figuur 15: Aantal overnachtingen van buitenlandse gasten in Nederland naar toeristengebied, Overig NL A dam/r dam/den Haag/Utrecht Zuid-Limburg O-Brabant/Noord-Midden L./ Rijk v. Nijmegen West- en Midden Brabant Zandgronden in Gr./Fr./Dr. Twente/Salland/Vechtstreek Achterhoek Gelders rivierengebied Veluwe/Veluwerand Utrechtse Heuvelrug/ t Gooi Hollands-Utrechtse meren Meren in Gr./Fr./Ov. Deltagebied IJsselmeerkust Noordzeebadplaatsen Waddeneilanden mln Bron: CBS Naar logiesvorm Zijn bij Nederlanders vooral het zomerhuisje en de caravan populair voor toeristische overnachtingen, de buitenlandse gasten verblijven het liefst in een hotel. Ruim de helft van de buitenlandse overnachtingen vindt plaats in een hotel, gevolgd door ongeveer een kwart van de overnachtingen die in huisjescomplexen plaatsvindt. In de afgelopen vijf jaar

17 heeft vooral het kamperen aan populariteit gewonnen. In de periode steeg het aantal overnachtingen op kampeerterreinen met éénderde naar bijna 5 miljoen overnachtingen. Figuur 16: Aantal overnachtingen van buitenlandse gasten in Nederland naar logiesvorm, mln 5 0 Bron: CBS Hotels/pensions, jeugdaccomodatie Groepsaccomodatie Huisjescomplexen Kampeerterreinen Logiesaccommodaties Naar logiesvorm Het aanbod van logiesaccommodaties in Nederland wordt alleen voor 1998 en 2003 weergegeven. In 1998 is de definitie van accommodaties die in het onderzoek worden meegenomen dusdanig verruimd, dat een vergelijking met voorgaande jaren niet zinvol is (zie bijlage 3). In de periode '98-'03 is het aantal accommodaties gestegen van bijna naar ruim Dit is een stijging van ruim 6%. Het gaat hier om alle typen accommodaties, dus hotels, groepsaccommodaties, huisjescomplexen en kampeerterreinen. 17 Nederland telt veel hotels, pensions en jeugdaccommodaties. In 2003 waren dat er bijna wat een stijging van 4% is ten opzichte van Op de tweede plaats komen de kampeerterreinen met ruim stuks in Dit aantal is met 11% gestegen ten opzichte van Het aantal groepsaccommodaties en huisjescomplexen is in de periode '98-'03 stabiel gebleven. Figuur 17: Aanbod logiesaccommodaties naar logiesvorm, Bron: CBS Hotels/pensions, jeugdaccomodatie Groepsaccomodatie Huisjescomplexen Kampeerterreinen

18 Naar provincie Naar provincie bezien, hebben Gelderland en Noord-Holland het grootste aanbod aan logiesaccommodaties. Dit sluit aan bij het gegeven dat Gelderland de populairste binnenlandse vakantiebestemming is voor Nederland en dat Noord-Holland de populairste bestemming is voor buitenlandse gasten. Groningen en Utrecht zijn hekkensluiters wat het aanbod betreft. Utrecht is zelfs de enige provincie waar het aanbod aan logiesaccommodaties de laatste vijf jaar iets is gedaald. Figuur 18: Aanbod logiesaccommodaties naar provincie, Bron: CBS Gr Fr Dr Ov/FL Ge Ut N-H Z-H Ze N-B Li

19 3 Dagrecreatie 3.1 Dagtochten van Nederlanders In 2002 werden door Nederlanders ruim 980 miljoen dagtochten gemaakt (voor een toelichting op het dagrecreatie-onderzoek, zie bijlage 5.3). Ten opzichte van 1991 is dat een stijging van ruim 10%. Deze toename kan voor een belangrijk deel verklaard worden door de toegenomen frequentie waarmee Nederlanders dagtochten ondernemen. In de periode '91-'96 was de groei wat sterker (+ 8%) dan in de periode '96-'02 (+ 5%). De verwachting is dat het aantal dagtochten in 2007 zal stijgen tot iets boven 1 miljard. Er zit nog wel groei in het aantal dagtochten dat wordt ondernomen, maar de verwachting is dat deze minder sterk zal zijn dan in de periode '91-'02. Dit komt onder meer door de stabilisatie van de vrije tijd die Nederlanders hebben en de verwachting dat men meer vrije tijd binnenshuis zal doorbrengen. Figuur 19: Totaal aantal dagtochten in Nederland, mln / 91 95/ 96 01/ 02 07/ 08 prognose Bron: NRIT/CBS Naar type activiteit Sport/sportieve recreatie behoren tot de meest ondernomen dagtochten in 2002 (31%). Deze categorie bevat vele bezigheden, waaronder wandelen, fietsen, watersport, paardrijden, trimmen en fitness. Na sport behoort uitgaan (film, toneel, café, restaurant, etc.) met 23% tot de meest ondernomen dagtochten. In 1991 lag dit aandeel nog op 19%, dus uitgaan heeft de afgelopen jaren aan belang gewonnen. Recreatief winkelen neemt af in populariteit. Dit aandeel is ge-daald van 15% in 1991 naar 12% in Figuur 20: Aantal dagtochten naar type activiteit, mln Zonnen/ zwemmen Sport Toeschouwer Toeren sport 90/ 91 Attractie/ Recreatief evenement winkelen 95/ 96 01/ 02 Uitgaan Overig (hobby s ed) Bron: NRIT/CBS

20 Naar duur Het merendeel van de dagtochten duurt minder dan 4 uur. Dit aandeel is echter wel dalende van 57% in 1991 naar 54% in Het aandeel van dagtochten die langer dan 8 uur duren, stijgt daarentegen van 8% in 1991 naar 10% in Figuur 21: Aantal dagtochten naar duur, % 75% 50% 25% 0% 90/ uur 95/ 96 01/ uur 6-8 uur >= 8 uur Bron: NRIT/CBS Dagtochtuitgaven van Nederlanders Dagrecreatieve activiteiten waren in 2002 goed voor bijna 12 miljard euro aan bestedingen. Hiervan had 25% betrekking op entree- en deelnamekosten, 16% op reiskosten en 59% op uitgaven voor eten en drinken buitenshuis. Vooral tussen 1996 en 2002 zijn de uitgaven aan dagtochten enorm gestegen. De totale uitgaven stegen in deze periode met meer dan 70%. Bedacht moet worden dat de consumpties op twee manieren in de uitgaven worden meegeteld. Enerzijds als onderdeel van een dagtocht en anderzijds als type activiteit, namelijk 'uitgaan', waaronder ook café- en restaurantbezoek vallen. De activiteit 'uitgaan' is alleen al goed voor ruim 5 miljard euro van de totale dagtochtuitgaven (46%). Indien de activiteit 'uitgaan' buiten beschouwing wordt gelaten, bedragen de totale uitgaven 6,2 miljard euro, waarvan 3 miljard euro (48%) wordt besteed aan consumpties. Dit is nog steeds een aanzienlijk bedrag. Figuur 22: Uitgaven aan dagtochten naar soort uitgaven, mln / 91 95/ 96 Entree- en deelnamekosten Reiskosten 01/ 02 Consumptiekosten Totaal Bron: NRIT/CBS

21 De uitgaven per persoon verschillen behoorlijk per type activiteit. Zo werd in 2002 aan uitgaan gemiddeld 24 euro per persoon uitgegeven, terwijl aan zonnen/zwemmen ongeveer 6 euro per persoon werd besteed. De gemiddelde uitgaven per persoon voor alle activiteiten tezamen stegen tussen 1991 en 2002 met 93%. De stijging is het sterkst in de tweede helft van deze periode. Figuur 23: Gemiddelde uitgaven per persoon per dagtocht naar activiteit, Zonnen/ zwemmen Sport Toeschouwer sport Toeren Attractie/ Recreatief evenement winkelen Uitgaan Overig (hobby s ed) 90/ 91 95/ 96 01/ 02 Bron: NRIT/CBS 3.3 Dagrecreatieve voorzieningen 21 Naar type voorziening Het totale aantal specifieke dagrecreatieve voorzieningen (exclusief horecabedrijven en het merendeel van de sportaccommodaties) in Nederland komt uit op ruim 3.500, onderverdeeld in 11 categorieën (voor een toelichting op het onderzoek 'Aanbodinventarisatie dag- en verblijfsrecreatieve voorzieningen in Nederland', zie bijlage 3). Nederland telt een groot aantal jachthavens, bijna 800. Daarnaast vormen speeltuinen met ruim 600 stuks een groot deel van het dagrecreatieve aanbod. Figuur 24: Aantal dagrecreatieve voorzieningen naar type, 2003 Grote winkelcentra Thematische tuinen Dierentuinen Pretparken Speeltuinen Vrijetijdscentra Rondvaartbedrijven Watersportverhuur Jachthavens Golfbanen Strandpaviljoens Bron: NRIT

22 Naar provincie Het aanbod van dagrecreatieve voorzieningen is niet gelijkmatig verdeeld over de provincies. Zuid-Holland en Noord-Holland kennen de meeste voorzieningen, Flevoland telt de minste voorzieningen. Een en ander hangt voor een deel samen met het inwonersaantal in de betreffende provincie. Een uitzondering hierop is Friesland. Deze provincie heeft relatief weinig inwoners, maar heeft toch een groot aantal voorzieningen. Dit heeft te maken met de aanwezigheid van veel jachthavens en watersportverhuurbedrijven in Friesland. Figuur 25: Aantal dagrecreatieve voorzieningen naar provincie, Bron: NRIT Gr Fr Dr Ov Fl Ge Ut N-H Z-H Ze N-B Li 22

23 4 Toekomstvisie recreatie 4.1 Demografische ontwikkelingen Vergrijzing Eén van de belangrijkste demografische ontwikkelingen in de komende jaren zal de vergrijzing van de bevolking zijn. Het aandeel 65-plussers zal de komende 20 jaar toenemen van 14% naar 20%. Tabel 1: Ontwikkeling aantal jarigen en 65-plussers in Nederland, jaar 65-plussers Abs. x 1 mln. % Ndlse bevolking Abs. x 1 mln. % Ndlse bevolking ,1 19 2, ,3 20 2, ,5 20 2, ,6 21 3, ,6 21 3,5 20 Bron: CBS 23 De senioren van nu en de toekomst zijn anders dan de senioren uit het verleden. De huidige senior heeft veel vrije tijd, is kritisch, is langer gezond en actief en wil bij voorkeur zijn zelfstandigheid zo lang mogelijk bewaren. Wat betreft consumptief gedrag kunnen er twee groepen ouderen onderscheiden worden. De groep jarigen (medior) en de groep 65-plusser (senior). De eerste groep beschikt over relatief veel geld en in het algemeen over een goede gezondheid. De medior is actief en vindt service en comfort erg belangrijk. De senior is wat minder kapitaalkrachtig en levert ook wat gezondheid betreft in ten opzichte van de medior. Desondanks wil de groep 65-plussers er nog steeds op uittrekken, maar dan bij voorkeur dicht bij huis. Deze kenmerken van de 'nieuwe' senior zorgen voor een positieve impact op de vraag naar toeristisch-recreatieve producten. De afgelopen 10 jaar is al gebleken dat senioren vaker en langer met vakantie gaan. Hoewel de medioren en senioren onderling van elkaar verschillen en er ook binnen deze groepen nog verschillen zijn, zijn er ook wensen en behoeften die min of meer voor de gehele groep 50-plussers gelden. Zo vermijden ze bij voorkeur risico's en ze zijn op zoek naar zekerheid en veiligheid. Ouderen zijn sterk gericht op informatie en laten zich niet Samenwerking met branches in de regio RECRON in Zeeland ziet de mogelijkheid om nieuw aanbod te creëren voor een specifieke doelgroep: senioren die wat meer te besteden hebben. Er wordt daarbij gedacht aan luxere bungalows en dergelijke. Een concept zal samen met een aantal partners worden uitgewerkt. Opa of Oma abonnement Dierenpark Amersfoort heeft een speciaal jaarabonnement voor 55-plussers: het Opa of Oma abonnement. Met dit abonnement mag men per bezoek gratis een kleinkind meenemen. snel iets aanpraten. Service, aandacht en een correcte bejegening worden zeer op prijs gesteld. Het is aan de recreatiebranche zelf om in deze specifieke behoeften van ouderen te voorzien. Aanpassingen in het aanbod van het bedrijf kunnen nodig zijn, maar bijvoorbeeld ook het inzetten van oudere

24 werknemers kan zeer waardevol zijn. Oudere mensen hebben graag iemand van hun eigen leeftijd tegenover zich. Dit omdat ouderen veelal minder gehaast zijn, meer geduld kunnen opbrengen en beter kunnen luisteren. Vriendelijkheid, goed gastheerschap en persoonlijke aandacht lijken open deuren, maar oudere gasten hanteren vaak een hogere standaard dan de jongere generatie. Oudere werknemers geven hen het respect en vertrouwen dat zij wensen, wat het begin kan zijn van een langdurige klantrelatie. Ook wat de horecavoorzieningen betreft kunnen (kleine) aanpassingen veelal een positief effect hebben. Oudere gasten hebben bijvoorbeeld vaker te maken met gezondheidsproblemen. Dit kan specifieke eisen stellen aan het eten dat wordt geserveerd. Er zal vaker dan gemiddeld rekening moeten worden gehouden met speciale diëten, bijvoorbeeld voor diabetici. De horecavoorzieningen moeten in staat zijn om hier flexibel mee om te gaan. Ook hebben oudere mensen vaak een verminderde eetlust. Men kan bijvoorbeeld aangegeven dat op verzoek kleinere porties worden geserveerd. Nederland wil Senior Olympics in 2006 Nederland en België werken momenteel samen om in 2006 voor het eerst de internationale Senior Olympics te organiseren. Bedoeling is dat 50-plussers uit heel de wereld daarvoor naar Nederland komen. In de VS worden al vijftien jaar Senior Games georganiseerd. De spelen zijn bedoeld om sporten voor ouderen weer aantrekkelijk te maken. Slechts een kwart van de Nederlandse 50- plussers beweegt, bleek in 2003 uit onderzoek. 24 Recreatieondernemers herkennen de vergrijzing. Het idee om 50-plussers als aparte doelgroep te beschouwen en speciale arrangementen (bijvoorbeeld buiten het seizoen) voor hen te ontwikkelen is al langer gemeengoed. Toch zijn veel ondernemers van mening dat aanpassingen in het huidige product/diensten pakket dat zij aanbieden in het algemeen niet noodzakelijk zijn en in zijn huidige vorm ook prima voldoet voor de 50-plusser. Op dit terrein worden pas langzaam aan de eerste stappen gezet. Groei allochtonen Het aantal allochtonen zal toenemen van ruim 19% in 2005 naar bijna 26% in Vooral het aantal jeugdige allochtonen (tweede generatie) zal groeien. Tabel 2: Ontwikkeling aantal (niet-westerse) allochtonen in Nederland, westerse allochtonen niet-westerse allochtonen Abs. x 1 mln. % Ndlse bevolking Abs. x 1 mln. % Ndlse bevolking ,4 9 1, ,5 9 2, ,6 10 2, , ,8 10 2,6 15 Bron: CBS Allochtonen recreëren anders dan Nederlanders. Zij zijn in hun recreatie sterk op de steden gericht en ze recreëren meer in de eigen stad. Bij de inrichting van de openbare ruimte hebben allochtonen andere wensen dan Nederlanders. Zo willen zij bijvoorbeeld minder honden in parken en meer toiletten, waterkranen en barbecuevoorzieningen. Allochtonen zijn geenszins een homogene groep. Er zijn grote verschillen, onder andere veroorzaakt door de herkomst uit vele verschillende landen. Ook zijn er belangrijke verschillen tussen de eerste en tweede generatie. De eerste generatie gaat bijvoorbeeld nauwelijks naar een kampeerterrein of bungalowpark, maar gaat eerder naar openbare (natuur)terreinen om daar bijvoorbeeld te picknicken. De vraag is hoe het recreatiegedrag van de tweede generatie zich gaat ontwikkelen. Lijkt dat nog steeds op dat van hun ouders of schuiven zij op naar de 'Westerse manier' van recreëren?

25 De verwachting is dat er hoe dan ook een meer gevarieerde vraag naar recreatieve voorzieningen gaat komen. De recreatieondernemers kunnen hierop inspelen met specifieke producten voor deze uiteenlopende groep. Door de stijging van het aantal allochtonen zullen zij ook een steeds omvangrijkere groep gaan vormen op de arbeidsmarkt. Ook de recreatiesector krijgt hiermee te maken. Het in dienst nemen van allochtone medewerkers kan er toe bijdragen dat de ondernemer beter in staat is om allochtone doelgroepen te bereiken en aan zich te binden. Daarnaast is het niet ondenkbaar dat ook het aantal recreatieondernemers van allochtone herkomst zal toenemen. Volgens recreatieondernemers besteden allochtone klanten minder en hebben zij ook duidelijk andere etenswensen. Wil men als ondernemer bewust allochtone doelgroepen aantrekken, dan zullen ook de horecavoorzieningen daarop ingericht moeten zijn. Het flauwe broodje kaas is meestal niet zo in trek. Toename eenpersoonshuishoudens In de komende jaren is er sprake van een geleidelijke stijging van het aantal eenpersoonshuishoudens. Enerzijds bestaat deze groep uit jonge alleenstaanden, die hun sociale contacten vooral buiten de deur zoeken en een hoog comfortniveau gewend zijn. Anderzijds is er de groeiende groep alleenstaande ouderen, die ook meer behoefte heeft aan comfort. Deze ontwikkeling heeft voor de recreatie onder andere tot gevolg dat er in de toekomst minder personen per tent of bungalow zullen overnachten en dat er meer vraag ontstaat naar luxere voorzieningen. Tabel 3: Ontwikkeling ruimtebehoefte recreanten, 1991 en 2015 Gemiddeld aantal Gemiddelde Gemiddelde Gemiddelde personen per grootte (m 2 ) grootte (m 2 ) kavelgrootte (m 2 ) standplaats vaste standplaats toeristische standplaats per bungalow Camping 3,5 3, Bungalow 4,0 3, Bron: Zandvoort Kappelhoff Advies Dit kan grote gevolgen hebben voor het rendement van onder meer campinghouders. Het betekent namelijk dat zij in de toekomst op dezelfde ruimte minder standplaatsen kunnen aanbieden, waar ook nog eens minder mensen op staan. Deze daling in aantallen zal op een of andere wijze gecompenseerd moeten worden (hogere prijzen en/of lagere kosten), wil men hetzelfde rendement behalen. 4.2 Economische ontwikkelingen Conjunctuur De Nederlandse economie is in 2003 voor het eerst sinds 1982 gekrompen met 0,8%. In dat jaar daalde de particuliere consumptie en werd er door het bedrijfsleven en de overheid minder geïnvesteerd. De verslechterde economische situatie had ook invloed op het vakantiegedrag van de Nederlanders. In 2003 daalde het aantal vakanties in binnenen buitenland met ruim (-3%) ten opzichte van Ook de bestedingen aan binnenlandse vakanties lagen in 2003 bijna 300 miljoen euro lager (-10%) dan het jaar ervoor. De vraag is hoe de economie zich de komende jaren zal ontwikkelen. In de eerste helft van 2004 zijn het consumentenvertrouwen en de koopbereidheid nog steeds negatief, maar zit er wel een stijgende lijn in. Het CPB verwacht voor 2004 en 2005 een groei van 1,25%

26 voor de Nederlandse economie. Voor de middellange termijn wordt een groei van 2,5% per jaar verwacht. Op grond van deze prognoses lijkt het erop dat Nederland langzaam weer opkrabbelt uit het dal en dat de recreatiebranche op termijn hiervan weer mee zal profiteren. Echter, ook al herstelt de economie zich dan is het nog maar de vraag of het hoge groeitempo van de jaren '80 en '90 geëvenaard zal worden. Ondernemers in de recreatiebranche zijn van mening dat de recessie wel eens veel langer kan duren dan verwacht. De aanslagen in Madrid in maart 2004 tonen aan dat terroristische aanslagen een reëel risico zijn en blijven. Ook neemt het aantal huishoudens dat schulden heeft toe. Uit CBS onderzoek blijkt dat bij financiële krapte vooral wordt bezuinigd op de aanschaf van meubels en vakanties. Onder andere deze aanhoudende terroristische dreiging en financiële onzekerheid zouden er wel eens toe kunnen leiden dat het herstel van de recreatiesector langer op zich laat wachten. Dit kan zich bijvoorbeeld uiten in dalende bezoekersaantallen (men blijft vaker thuis) en/of lagere bestedingen (men neemt bijvoorbeeld consumpties van huis mee). Keukenhof doorbreekt prijsspiraal Evenementen en pretparken hebben de prijzen van eten en drinken in het seizoen van 2004 nauwelijks verhoogd. Een aantal parken heeft zelfs enkele prijzen verlaagd om te vechten tegen het dure imago van de horeca. Ook de Keukenhof in Lisse heeft in 2004 een prijsoffensief ingezet. In iedere horeca-outlet is er een 'budget-mogelijkheid' gecreëerd. 26 De verslechterde economische situatie heeft ook haar invloed op de arbeidsmarkt. Vergeleken met de hoogconjunctuur van enkele jaren geleden, zijn ondernemers door het overschot aan arbeidskrachten nu in staat om strengere selectiecriteria te hanteren bij het aannemen van personeel. Men kan dus beter gekwalificeerd personeel in dienst nemen. Aan de andere kant zijn er ook discussies gaande over de afschaffing van het prepensioen en de terugkeer van de 40-urige werkweek. De uitkomst van deze discussies zal ook invloed hebben op de arbeidsmarkt in de recreatiebranche. Agrotoerisme Onder agrotoerisme vallen allerlei toeristische en recreatieve activiteiten op agrarische bedrijven. Dit kan zowel dag- als verblijfsrecreatie zijn. In 2003 verhuurden bijna boerenbedrijven verblijfsaccommodaties. De onstuimige groei van het agrotoerisme in de afgelopen jaren zorgt voor veel discussie in recreatieland. Volgens de reguliere campingbedrijven is er sprake van oneerlijke concurrentie omdat de boerenbedrijven aan veel minder regels en verplichtingen hoeven te voldoen dan zijzelf. Boerenbedrijven hoeven daardoor minder geld te investeren en kunnen dus hun diensten goedkoper aanbieden. De vereniging van kampeerboeren (VeKaBo) stelt daarentegen dat ook voor de boerenbedrijven regels gelden. Bovendien richten de boerenbedrijven zich volgens VeKaBo op een heel ander publiek, dat vooral voor rust en kleinschaligheid komt. Ontmoet het Platteland Om iedereen kennis te laten maken met het groene landschap van Flevoland kunnen groepen zich aanmelden voor een rondleiding op verschillende agrarische bedrijven. Een goed opgeleide streekgids vertelt tijdens de rondleiding over de historie van het gebied en over de verschillende productiemethoden op de fruitteelt-, (melk) veehouderij-, akkerbouw- of biologische landbouwbedrijven. Naast de rondleidingen worden diverse arrangementen aangeboden in o.a. Oud Kraggenburg. Ook wordt aangehaakt bij bestaande evenementen als het 'Pieperfestival', de week van het platteland en de landelijke fietsdag. NLTO Projecten B.V. werkt in dit project samen met het IVN Consulentschap Flevoland. Ook op dagrecreatiegebied is er sprake van concurrentie door boerenbedrijven. Steeds vaker worden er kano's, fietsen en dergelijke door deze bedrijven verhuurd. Ook worden schuren gebruikt voor overdekte dagrecreatieve activiteiten.

27 Bloemrijke akkers Noord-Drenthe Samen met enkele initiatiefnemers uit de streek, de Vereniging tot Behoud der Bijenteelt in Nederland (VBBN), Provincie Drenthe en NLTO Projecten is in het voorjaar van 2004 het project 'Bloemrijke akkers Noord-Drenthe' van start gegaan. Een groep van 16 boeren en burgers heeft meer dan 20 hectare ingezaaid met rijk bloeiende mengsels. Tijdens de bloeiperiode in juli levert dat een kleurrijk schouwspel op in het Drentse Aa gebied en het gebied van het Peizer- en Eelderdiep. Boeren en imkers werken samen; bijen en recreanten genieten daarvan. Voor iedereen die dit schouwspel wil ervaren is een fietsroute, die vanaf Norg langs diverse bloemrijke akkers voert, uitgezet. Om het project extra herkenbaar te maken hebben VBBN en de imkervereniging Haren - Paterswolde informatieborden gemaakt die bij de percelen geplaatst zijn. In de meeste provincies zijn er diverse agrotoeristische samenwerkingsverbanden tussen ondernemers onderling of tussen ondernemers met bijvoorbeeld de VVV. Deze samenwerkingsverbanden ontwikkelen elk hun eigen activiteiten en netwerken en leveren daarmee een bijdrage aan de groei van het pluriforme aanbod van het agrotoerisme. Concurrentie en samenwerking Het recreatieve aanbod is de afgelopen jaren almaar toegenomen. Het gaat hierbij niet alleen om klassieke recreatiemogelijkheden zoals campings, pretparken of dierentuinen, maar ook om shopping-outlets als bijvoorbeeld BataviaStad en de vele koopzondagen. Volgens een ondernemer in de branche is Nederland zelfs het land met de hoogste 'dagattractiedichtheid'. Sommige ondernemers zijn van mening dat er steeds meer sprake is van concurrentievervalsing. Voorbeelden zijn het reeds eerder genoemde agrotoerisme en nieuwe initiatieven als Cape Holland, die worden ontwikkeld met behulp van overheidssubsidies. Samenwerking op gebied van horeca Roompot recreatieparken heeft een samenwerkingsverband met Douwe Egberts, die zorgt voor de koffie en thee in de parken. 27 Al deze bedrijven dingen om de gunst van dezelfde consument. Voor een aantal bedrijven zal het dan ook lastiger worden om het hoofd boven water te houden, zeker gezien de huidige economische situatie. Samenwerken of fuseren kan dan een oplossing zijn. In de bungalowsector is dit zichtbaar door de ketenvorming die zich de afgelopen jaren heeft voorgedaan. Ook op campinggebied zijn er steeds meer samenwerkingsverbanden, waarbij de campings als zelfstandig bedrijf blijven opereren maar samenwerken op bijvoorbeeld inkoop- en promotiegebied om de kosten te drukken. Andere vormen van samenwerking zijn ook mogelijk, zoals bijvoorbeeld tussen toeristische bedrijven en evenementen- of congresbureaus. De verwachting is dat deze tendens zich de komende jaren zal voortzetten. Samenwerking met festivalorganisatoren Het stadsstrand in Rotterdam is uniek door de samenwerking met de verschillende Zomerfestivalorganisatoren. Het strand haakt thematisch in op de diverse zomerfestivals in de stad. Zo is het strand tropisch getint tijdens het Zomercarnaval en is het één grote dance arena tijdens de FFWD Heineken Dance Parade. Wat betreft samenwerking op horecagebied is de mening van de ondernemers verschillend. Sommigen zweren erbij om de horecavoorzieningen in eigen beheer te houden, zodat de kwaliteit gewaarborgd blijft. Anderen pleiten voor samenwerking met commerciële partners, omdat het gemakkelijk is en meer rendement oplevert. Cambiance Brabant Vakantieparken Een samenwerkingsverband van 4 en 5 sterrencampings die deels hun eigen identiteit hebben opgegeven om samen naar buiten toe te treden. Ieder heeft geïnvesteerd in een nieuw automatiseringssysteem zodat de individuele systemen gekoppeld konden worden. Ook de promotie wordt gezamenlijk aangepakt. In de toekomst wil men de samenwerking verder uitbreiden met dagattractieparken om zo arrangementen te kunnen maken.