Effecten van verplichte roulatie op de onafhankelijkheid van de accountant. Bachelorscriptie en Afstudeerseminar Accountancy en Control 6013B0320

Transcriptie

1 Effecten van verplichte roulatie op de onafhankelijkheid van de accountant. Bachelorscriptie en Afstudeerseminar Accountancy en Control 6013B0320 Studiejaar 2012/ 2013 Inleverdatum: 3 juli 2013 Versie: Eindversie Robert Patrick van Leeuwen Begeleider: Dhr. Drs. R.W.J. van Loon RA

2 Abstract De onafhankelijkheid van de accountant is door verschillende boekhoudschandalen ter discussie gesteld. Door de Europese Commissie is daardoor een adviesrapport naar buiten gebracht met mogelijke maatregelen om de verkeerde prikkels bij de accountants weg te halen. Een van deze maatregelen is de verplichte roulatie. Het doel van dit onderzoek is een overzicht te geven van de beschikbare literatuur omtrent de vraag in hoeverre de onafhankelijkheid van de accountant wordt beïnvloed door invoering van verplichte roulatie. Voor de onafhankelijkheid van de accountant wordt onderscheid gemaakt tussen onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn. Daarnaast wordt de literatuur verdeeld over partnerroulatie en kantoorroulatie. Uit het onderzoek blijkt dat voor partnerroulatie alleen de onafhankelijkheid in schijn positief wordt beïnvloed. Over het effect van partnerroulatie op de onafhankelijkheid in wezen is geen duidelijk effect gevonden. Kantoorroulatie blijkt wel zowel de onafhankelijkheid in schijn als de onafhankelijkheid in wezen positief te beïnvloeden. Mochten wet- en regelgevers overgaan op invoering van verplichte roulatie dienen deze dus voor invoering van verplichte kantoorroulatie te kiezen. 2

3 Inhoud Abstract Inleiding Verplichte roulatie Inleiding Groenboek Historische feiten omtrent roulatie Eerdere initiatieven Landen waar roulatie al bestaat Reacties van Big 4 accountantskantoren Samenvatting Onafhankelijkheid Inleiding Onafhankelijkheid in wezen Onbewuste vooringenomenheid van de accountant Onbewuste vooringenomenheid van de mens Onafhankelijkheid in schijn Hoe meet je onafhankelijkheid? Onafhankelijkheid in wezen Onafhankelijkheid in schijn Samenvatting Effecten van verplichte roulatie op de onafhankelijkheid van de accountant Inleiding Partnerroulatie Effect van partnerroulatie op de onafhankelijkheid in schijn en wezen Samenvatting Kantoorroulatie Effect van kantoorroulatie op de onafhankelijkheid in wezen

4 4.3.2 Effect van kantoorroulatie op de onafhankelijkheid in schijn Samenvatting Discussie Inleiding Partnerroulatie Kantoorroulatie Conclusie Referenties

5 1. Inleiding De positie van de accountant is door een aantal boekhoudschandalen onder druk komen te staan. Het vertrouwen van de maatschappij in de kwaliteit van de accountants is daardoor aangetast (Vermeij, 2002). Niet alleen de kwaliteit van de accountant, maar ook de onafhankelijkheid van de accountant staat ter discussie (Nieuw Amerongen & Quadackers, 2012, p. 176). Om de onafhankelijkheid van de accountant beter te kunnen garanderen is er door de Europese Commissie een adviesrapport naar buiten gebracht met mogelijke maatregelen, het Groenboek (European Commission, 2012). Een van de maatregelen genoemd in het Groenboek is de verplichte roulatie (European Commission, 2012). Deze maatregelen moeten de verkeerde prikkels bij de accountants weghalen (Accountant, 2010). Dit zou de onafhankelijkheid van de accountant en kwaliteit van de audit verbeteren (Nieuw Amerongen & Quadackers, 2012, p. 181). De discussie omtrent roulatie is niet nieuw. In de Verenigde Staten is in 2002 al het idee van verplichte roulatie van accountants geopperd in de Sarbanes- Oxley Act (SEC, 2002). Daarnaast zijn er meerdere landen waar een vorm van verplichte roulatie al is ingevoerd (Ewalt- Knauer e.a., 2012, p. 5). Ook in de literatuur is de verplichte roulatie een populair onderwerp. Onder onderzoekers heerst verdeeldheid over de mogelijke effecten van een verplichte roulatie op de onafhankelijkheid van de accountant. Door Kaplan en Mauldin (2008) wordt onderzoek gedaan mogelijke impact van de kantoor- en partnerroulatie op de onafhankelijkheid van de accountant. Volgens Kaplan en Mauldin (2008) is er statistisch geen verschil te onderscheiden tussen de verschillende roulaties en vergroot het de onafhankelijkheid van de accountant niet. Uit onderzoek van Moore e.a. (2006) blijkt echter dat de onafhankelijkheid van de accountant wordt vergroot door een verplichte kantoorroulatie. Er wordt beargumenteerd dat bedreigingen voor de onafhankelijkheid van de accountant worden weggenomen door het invoeren van een verplichte roulatie. Daarnaast zou het een positief signaal zijn naar de maatschappij (Moore e.a., 2006). Uit de literatuur blijkt dat er geen eenduidig antwoord kan worden gegeven over de relatie tussen de onafhankelijkheid van de accountant en de verplichte roulatie. Er wordt onderzoek gedaan of de roulatie wel de gewenste effecten heeft op de onafhankelijkheid van de accountant. Dit leidt tot de volgende onderzoeksvraag: In hoeverre wordt de onafhankelijkheid van de accountant beïnvloedt door invoering van de verplichte roulatie? 5

6 Om deze onderzoeksvraag te beantwoorden zijn de volgende deelvragen geformuleerd: 1. Wat zijn de verschillende vormen van verplichte roulatie? 2. Wat is de onafhankelijkheid van de accountant en hoe kan dit worden gemeten? 3. Wat is het effect van partnerroulatie op de onafhankelijkheid in schijn en wezen van de accountant? 4. Wat is het effect van kantoorroulatie op de onafhankelijkheid in schijn en wezen van de accountant? Deze onderzoeksvraag wordt beantwoord door middel van een literatuuronderzoek. In hoofdstuk twee wordt de verplichte roulatie uitgewerkt. In dit hoofdstuk worden zowel nieuwe initiatieven, zoals het Groenboek, als eerdere initiatieven, zoals de Sarbanes- Oxley Act, om verplichte roulatie in te voeren uiteengezet. Ook wordt kort ingegaan op reacties van de Big 4 accountantskantoren op een mogelijke invoering van een vorm van verplichte roulatie. In het derde hoofdstuk worden de twee vormen van onafhankelijkheid van de accountant, onafhankelijkheid in schijn en onafhankelijkheid in wezen, verder toegelicht. Vervolgens wordt ingegaan op de vraag hoe onafhankelijkheid, in wezen en in schijn, gemeten kan worden. Hoofdstuk vier bevat een overzicht van de literatuur omtrent de relatie tussen onafhankelijkheid en verplichte roulatie. Hierin wordt onderscheidt gemaakt tussen twee vormen van roulatie: partnerroulatie en kantoorroulatie. In het vijfde hoofdstuk volgt een discussie over de verschillende perspectieven die in de literatuur zijn gevonden. Tot slot wordt in hoofdstuk zes aan de hand van deze discussie een antwoord gegeven op de onderzoeksvraag. 2. Verplichte roulatie 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de initiatieven voor wet- en regelgeving omtrent de verplichte roulatie gegeven. In de tweede paragraaf wordt het meest recente initiatief, het Groenboek, uitgewerkt. Vervolgens wordt in de derde paragraaf verder ingegaan op eerdere initiatieven en wordt een overzicht gegeven van landen waar een vorm van roulatie al bestaat. Daarna wordt in de vierde paragraaf een overzicht gegeven van reacties van de vier grootste accountantskantoren op de verplichte roulatie gegeven. Tot slot wordt in paragraaf vijf een korte samenvatting gegeven van dit hoofdstuk. 6

7 2.2 Groenboek In 2010 heeft de Europese Commissie een adviesrapport naar buiten gebracht, het Groenboek. Dit adviesrapport is geschreven naar aanleiding van de financiële crisis (European Commission, 2010). In de financiële crisis zijn er een aantal bedrijven, zoals de Lehman Brothers, failliet gegaan. Deze bedrijven hadden van de controlerende accountant een going concern verklaring gekregen terwijl dat niet had gemogen (Kalse & Westers, 2010). Hierdoor zijn er vraagtekens geplaatst bij de onafhankelijkheid van de accountant en daalde het vertrouwen van het maatschappelijk verkeer in de accountant (Nieuw Amerongen & Quadackers, 2012, p. 179). In het Groenboek wordt een uiteenzetting gegeven over mogelijke maatregelen om de audit policy te verbeteren om op deze manier lering te trekken uit de financiële crisis. Deze maatregelen zouden de verkeerde prikkels bij de accountants moeten weghalen (Accountant, 2010). Op deze manier zou de kwaliteit van de audit en de onafhankelijkheid van de accountant verbeterd moeten worden (Nieuw Amerongen & Quadackers, 2012, p. 181). Barnier wordt gezien als de grondlegger van deze maatregelen. Deze maatregelen worden dan ook wel Barnier s discussiepunten genoemd (Accountant, 2010). De belangrijkste discussiepunten die in het Groenboek genoemd worden zijn: - Verplichte roulatie - Verbod op non-auditdiensten - Europese supervisie - Europees accounting paspoort - Versterkte audit commissies (European Commission, 2010). Zoals eerder aangegeven staat een mogelijke verplichte roulatie in dit onderzoek centraal. De andere discussiepunten worden niet verder uitgewerkt. Als de verplichte roulatie die in het Groenboek wordt uitgewerkt ingevoerd wordt, zal dit betekenen dat elke zes tot negen jaar de cliënt van audit firm moet veranderen (Ewalt- Knauer e.a., 2012, p. 5). Volgens het Groenboek is deze vorm van roulatie noodzakelijk omdat zelfs als alleen key audit partners rouleren, de mogelijkheid op een vorm van vertrouwdheid blijft bestaan. In dat geval zou de onafhankelijkheid van de accountant alsnog niet verbeterd worden. Er wordt echter wel aangedragen dat als de verplichte roulatie daadwerkelijk ingevoerd wordt, zowel auditor rotation als kantoorroulatie moeten worden toegepast. Anders bestaat er de mogelijkheid dat de accountant zelf ook aan kantoorroulatie gaat doen. In dat geval kan de accountant elke zes tot negen jaar bij een ander accountantskantoor gaan werken en zijn belangrijkste cliënten meenemen (European Commission, 2010, p. 11). 7

8 2.3 Historische feiten omtrent roulatie Eerdere initiatieven Het accountantsberoep staat bekend om zijn zelf regulatie. Echter, door verscheidene boekhoudschandalen is men in de Verenigde Staten genoodzaakt geweest haar wet- en regelgeving aan te passen (Zhang e.a., 2007). Deze wet staat bekend als de Sarbanes- Oxley Act. De Sarbanes- Oxley Act is een verzameling van maatregelen om het accountantsberoep te verbeteren en het vertrouwen van het maatschappelijk verkeer in de accountants te herstellen (Kinney Jr., 2004). Er zijn in titel twee van de Sarbanes- Oxley Act een aantal maatregelen om de onafhankelijkheid van de accountant te verbeteren. In sectie 203 wordt de partnerroulatie beschreven (SEC, 2002). De inhoud van sectie 203 luidt als volgt: (j) AUDIT PARTNER ROTATION. It shall be unlawful for a registered public accounting firm to provide audit services to an issuer if the lead (or coordinating) audit partner (having primary responsibility for the audit), or the audit partner responsible for reviewing the audit, has performed audit services for that issuer in each of the 5 previous fiscal years of that issuer. (SEC, 2002) Volgens de Sarbanes- Oxley Act is het dus illegaal voor een publiek accountantskantoor om audit services te verlenen aan een cliënt waar dat in de vijf voorgaande jaren al bij is gebeurd. Dit betekent dat zowel accountants als accountantskantoren verplicht worden elke vijf jaar te rouleren (SEC, 2002). Er wordt in dezelfde wet, onder sectie 207, echter wel gesteld dat er onderzoek nodig is naar de mogelijke effecten van de verplichte roulatie (SEC, 2002). Uit dit onderzoek is vervolgens gebleken dat de mogelijke voordelen van de verplichte roulatie opwegen tegen de risico s. Uiteindelijk is de verplichte roulatie dus niet ingevoerd in de Verenigde Staten (Ewelt- Knauer e.a., 2012, p. 5) Landen waar roulatie al bestaat Hoewel volgens een aantal landen de risico s van het invoeren van verplichte roulatie groter zijn dan de voordelen, zijn er een aantal landen waar een vorm van roulatie al langer bestaat. Internationaal wordt de roulatie op verschillende manieren gebruikt en zijn er verschillende positieve en negatieve ervaringen met de roulatie (Ewelt- Knauer, 2012, p. 5). Hieronder worden een aantal voorbeelden gegeven van landen waar een vorm van roulatie al bestaat. 8

9 In India bestaat een verplichte partnerroulatie voor elke vijf jaar. Bij deze roulatie moet de controlerend accountant en minimaal 50 procent van het audit team rouleren. Daarnaast bestaat er zogenaamde afkoelperiode van vijf jaar waarin de gerouleerde audit team leden niet terug mogen keren in het audit team van dezelfde klant (Sarkar & Sarkar, 2010, p. 15). Deze regels gelden echter alleen voor accountantskantoren van de overheid. Voor de private kantoren wordt roulatie aanbevolen, maar is het dus niet verplicht (Sarkar & Sarkar, 2010, p. 16). In Brazilië is een verplichte kantoorroulatie sinds 1996 van kracht voor banken. Dit kwam door een aantal geruchtmakende faillissementen en fraudezaken. Later, in 1999, is de verplichte roulatie ook voor beursgenoteerde bedrijven ingevoerd. Ook in Brazilie moet elke vijf jaar gerouleerd worden (Cameran, 2005, p. 7). In Italie is in 1974 kantoorroulatie ingevoerd voor beursgenoteerde bedrijven. Later is dit ook voor andere bedrijven verplicht gesteld. Elke drie jaar mogen bedrijven de controle opdracht uitbesteden aan accountantskantoren. Het is echter niet mogelijk om langer dan negen jaar dezelfde controlerend accountant te hebben. Daarnaast geldt na deze negen jaar een afkoelperiode van drie jaar (Cameran, 2005, p. 7). Er zijn ook landen waar de verplichte roulatie van accountantskantoor ingevoerd is, maar later weer is afgeschaft. Voorbeelden hiervan zijn Canada en Spanje (Ewelt- Knauer, 2012, p. 5). In Spanje was tussen 1988 en 1995 een verplichte kantoorroulatie van kracht. De duur van de relatie was maximaal negen jaar. Nog voordat er voor de eerste keer gerouleerd moest worden is in Spanje echter de verplichte kantoorroulatie al afgeschaft (Carrera, 2007, p. 672). 2.4 Reacties van Big 4 accountantskantoren Veranderingen van regels gaan altijd gepaard met weerstand. Zeker daar waar de belangen groot zijn is de weerstand groot (van der Lans, 2012). Er zijn vier grote accountantskantoren die de audit markt controleren. Dit zijn KPMG, Deloitte, Ernst & Young en PwC. Invoering van de verplichte roulatie kan de concurrentiepositie van andere accountantskantoren vergroten, waardoor de controle van deze bedrijven over de audit markt ingeperkt wordt (The Economist, 2011). Hieronder een overzicht van reacties van de Big 4 op de mogelijke invoering van de verplichte roulatie. PwC (2012) laat in zijn Point of View blijken dat het tegenstander is van de verplichte roulatie die door de Europese Commissie in het Groenboek wordt voorgesteld. Uit het volgende citaat blijkt waarom PwC tegen verplichte roulatie is: Mandatory audit firm rotation would diminish audit quality, make financial reporting less reliable, and add costs for investors. (PwC, 2012) 9

10 Volgens PwC (2012) heeft de verplichte roulatie een averechts effect op de auditkwaliteit waardoor de financiële verslaggeving minder betrouwbaar wordt. Hierdoor worden de kosten voor investeerders groter. Daarnaast moet er worden voortgeborduurd op de regels uit de Sarbanes- Oxley Act en moeten geen nieuwe regels worden geïmplementeerd (PwC, 2012). Volgens KPMG (2012) is de invoering van de verplichte roulatie een uiting van kritiek op de capaciteiten van de auditcommissie om te bepalen wanneer en of er van accountant veranderd moet worden. KPMG (2012) stelt dat er significante kosten gepaard gaan met invoering van de verplichte roulatie. De auditcommissie wordt daarnaast beperkt in haar keuze voor accountantskantoor wat een negatief effect heeft op de auditkwaliteit (KPMG, 2012). Ook Ernst & Young (2013) is tegen verplichte kantoorroulatie zoals deze gepresenteerd is in het Groenboek. Er wordt gesteld dat onafhankelijkheid en professioneel scepticisme fundamentele principes zijn voor de auditkwaliteit en het vertrouwen van investeerders in de kapitaalmarkt. Volgens Ernst & Young (2013) is invoering van verplichte roulatie echter geen geschikte manier om de onafhankelijkheid van de accountant te vergroten. Daarnaast is er niet bewezen dat de auditkwaliteit verbeterd door verplichte roulatie (Ernst & Young, 2013). Tot slot heeft ook Deloitte (2011) een persbericht naar buiten gebracht naar aanleiding van de aanbevelingen in het Groenboek. Allereerst wordt gesteld dat Deloitte (2011) het met een aantal maatregelen uit het Groenboek eens is. Er zijn echter ook maatregelen, waaronder verplichte roulatie, die volgens Deloitte (2011) niet de beoogde effecten hebben: Further restrictions on non-audit services, creating audit-only firms, and mandating rotation will result in unnecessary disruption and cost, and will not address the objectives of improving audit quality. (Deloitte, 2011) De verplichte roulatie zou volgens Deloitte (2011) de auditkwaliteit verminderen, waardoor dat negatieve effecten heeft voor de financiële sector. Volgens Deloitte (2011) vragen deze complexe bedrijven om de beste accountants en ervaren experts met vergaande kennis in het gecontroleerde bedrijf. 2.5 Samenvatting In dit hoofdstuk is een overzicht gegeven van wet- en regelgeving omtrent verplichte roulatie. Daarnaast is er een overzicht gegeven van landen waar al een verplichte roulatie van kracht is of is geweest en zijn de reacties van de Big 4 accountantskantoren op het de mogelijke invoering van verplichte roulatie uiteengezet. 10

11 Het Groenboek "Audit Policy: Lessons from the Crisis" heeft een aantal aanbevelingen gedaan om de onafhankelijkheid van de accountant te verbeteren. De voorgestelde maatregel omtrent roulatie gaat om een kantoorroulatie elke 6 tot 9 jaar. Er wordt echter wel gesteld dat als de kantoorroulatie verplicht wordt dat er tegelijkertijd ook partnerroulatie moet worden ingevoerd. De discussie omtrent verplichte roulatie is niet nieuw. In 2002 is in de Sarbanes- Oxley Act ook al getracht partnerroulatie verplicht te stellen. Er is destijds echter onderzoek gedaan naar de voor- en nadelen van een dergelijke invoering. Hieruit is gebleken dat de voordelen niet opwegen tegen de nadelen. Hierdoor is verplichte partnerroulatie in de Verenigde Staten nooit ingevoerd. Er zijn een aantal landen waar roulatie al verplicht is, waaronder Italie, India en Brazilie. Er zijn echter ook landen, waaronder Spanje, waar roulatie ooit verplicht is geweest, maar later weer is afgeschaft omdat het niet de gewenste effecten zou hebben op de auditkwaliteit. Volgens de Big 4 accountantskantoren is een verplichte roulatie niet de juiste maatregel om de onafhankelijkheid van de accountant te verbeteren en de auditkwaliteit te verbeteren. Door de Big 4 wordt gesteld dat invoering van verplichte roulatie zelfs een averechts kan hebben op de auditkwaliteit. Dit zou gevolgen hebben voor de financiële sector. 3. Onafhankelijkheid 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de twee vormen van onafhankelijkheid uitgewerkt. Dit zijn onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn. In de tweede paragraaf wordt onafhankelijkheid in wezen beschreven. Er wordt daarnaast kort ingegaan op de vraag of het mogelijk is om als accountant en als mens echt onafhankelijk te zijn. Vervolgens wordt in de derde paragraaf onafhankelijkheid in schijn uitgewerkt. Tot slot volgt in paragraaf vier een discussie omtrent hoe de onafhankelijkheid van de accountant gemeten kan worden. In paragraaf vijf volgt een korte samenvatting van dit hoofdstuk. 3.2 Onafhankelijkheid in wezen Zoals aangegeven in de inleiding wordt in dit onderzoek onderscheid gemaakt tussen onafhankelijkheid in schijn en onafhankelijkheid in wezen. Volgens Bazerman e.a. (2002) is dit onderscheid van belang omdat de onafhankelijkheid in schijn de beoogde onafhankelijkheid van de accountant kan aantasten in plaats van het te vergroten. In dit onderzoek wordt onafhankelijkheid in wezen gedefinieerd volgens de Code of Ethics for Professional Accountants. Deze is opgesteld door de International Standards Board for Accountants (IESBA, 2013), een onafhankelijk onderdeel van de International Federation of Accountants. 11

12 In sectie van deze Code of Ethics for Professional Accountants is onafhankelijkheid in wezen gedefinieerd als: The state of mind that permits the expression of a conclusion without being affected by influences that compromise professional judgment, thereby allowing an individual to act with integrity and exercise objectivity and professional skepticism. (IESBA, 2013) Vertaald naar het Nederlands is onafhankelijkheid in wezen dus de mindset die rekening houdt met de mogelijke bedreigingen die het professioneel oordeel kunnen belemmeren, waarmee er voor gezorgd wordt dat een individu kan handelen met integriteit, objectiviteit en professioneel scepticisme. Aantasting van onafhankelijkheid in wezen kan worden gekarakteriseerd op twee manieren: (1) bewuste (criminele actie) en (2) onbewuste aantasting (Bazerman e.a., 2002, p. 96). Volgens Bazerman e.a. (2002, pp ) zijn er drie aspecten in het accountantsberoep die ruimte geven voor onbewuste vooringenomenheid van de accountant. Dit zijn ambiguïteit, gehechtheid en goedkeuring. Daarnaast zijn er nog drie menselijke aspecten. Dit zijn familiarity, discounting en escalation. Deze beïnvloeden de onafhankelijkheid in wezen van de accountant (Bazerman e.a., 2002, pp ) Onbewuste vooringenomenheid van de accountant Uit de definitie van onafhankelijkheid in wezen, die hierboven besproken is, zouden professionele accountants immuun moeten zijn voor vooringenomenheid (Bazerman e.a, 2002, p. 98). Volgens Bazerman e.a. (2002, p. 98) is het accountantsberoep echter een vruchtbare bodem voor onbewuste vooringenomenheid. Er worden drie aspecten van onbewuste vooringenomenheid genoemd. Dit zijn ambiguïteit, gehechtheid en goedkeuring (Bazerman e.a., 2002, pp ). Volgens Bazerman e.a. (2002, p. 98) bestaat vooringenomenheid overal waar informatie op verschillende manieren kan worden geïnterpreteerd. De accountant vormt haar mening op basis van zijn of haar interpretatie van de informatie die het krijgt van de cliënt. Volgens Bazerman e.a. (2002, p. 98) is uit studies gebleken dat wanneer er ambiguïteit bestaat er gekozen wordt voor de optie die voor de persoon zelf het best is. Het tweede aspect is gehechtheid. Volgens Bazerman e.a. (2002, p. 98) bestaan er voor de accountant goede redenen om een goede relatie te hebben met de cliënt. In het huidige systeem worden accountants aangenomen en ontslagen door de cliënt zelf. Cliënten hebben de neiging om accountants te ontslaan als deze een ongunstige verklaring geven (Bazerman e.a., 2002, p. 98). Dit kan ongunstig zijn voor zowel de individuele accountant als voor het accountantskantoor, aangezien de auditservice gebruikt wordt om een goede relatie op te bouwen met de cliënt om vervolgens de lucratievere nonauditservices te kunnen aanbieden (Bazerman e.a., 2002, p. 99). 12

13 Ten slotte wordt een derde aspect genoemd: goedkeuring. De accountant controleert de jaarverslagen van de cliënt. Zijn of haar mening wordt in dat geval gevormd op basis van het oordeel van de cliënt (Bazerman e.a., 2002, p. 99). Het komt er volgens Bazerman e.a. (2002, p. 99) op neer dat de accountant in dat geval dus het oordeel van een ander beoordeeld. Uit het onderzoek van Bazerman e.a. (2002, p. 99) blijkt dat een persoon tot een ander oordeel kan komen als deze haar oordeel maakt op basis van de vooringenomen mening van een ander die voordelig is voor deze persoon. Onafhankelijk van de ander zou deze persoon tot een ander oordeel komen. Dit zou betekenen dat de accountant een agressievere vorm van accounting van zijn cliënt zal toestaan dan dat de accountant zou toestaan onafhankelijk van haar cliënt (Bazerman e.a., 2002, p. 99) Onbewuste vooringenomenheid van de mens Naast de zojuist besproken aspecten van vooringenomenheid van de accountant, zijn er ook aspecten van de mens die de onbewuste vooringenomenheid kunnen versterken (Bazerman e.a., 2002, p. 99). De besproken aspecten zijn familiariteit, discounting en escalatie (Bazerman e.a., 2002, pp ). Volgens Bazerman e.a. (2002, p. 99) zijn mensen eerder geneigd onbekenden schade toe te brengen dan mensen die ze kennen. Een accountant die vraagtekens zet bij de accounting van zijn cliënt moet dus kiezen, bewust of onbewust, tussen het schade toebrengen aan de cliënt of schade toe brengen aan onbekende investeerders. Onbewust kan dit er dus toe leiden dat de accountant een goedkeurende verklaring geeft terwijl dit niet zou mogen (Bazerman e.a., 2002, p. 99). Volgens Bazerman e.a. (2002, p. 99) is hoe langer de accountant dezelfde cliënt behandeld, hoe meer vooringenomen zijn oordelen zullen zijn. Dit verwijst naar het aspect familiariteit (Bazerman e.a., 2002, p. 99). Het tweede aspect dat wordt genoemd door Bazerman e.a. (2002, p. 99) is discounting. Mensen zijn eerder geneigd te reageren op korte termijn consequenties dan op consequenties voor de lange termijn (Bazerman e.a., 2002, p. 99). Dit betekent volgens Bazerman e.a. (2002, p. 99) dat de accountant zou kunnen twijfelen een afkeurende verklaring te geven omdat deze bang is voor de directe consequenties dit heeft op de relatie, het verlies van het contract en mogelijke werkloosheid. De kosten van het geven van een goedkeurende verklaring, terwijl een afkeurende verklaring gegeven had moeten worden, zijn echter onzekerder en meer een indirecte consequentie (Bazerman e.a., 2002, p. 99). 13

14 Tot slot wordt een derde aspect besproken: escalatie (Bazerman e.a., 2002, p ). Het is natuurlijk voor mensen om kleine dingen over het hoofd te zien (Bazerman e.a., 2002, p. 99). Als echter over een langere periode steeds kleine dingen over het hoofd gezien worden, kan dit uiteindelijk escaleren tot een groter probleem. Tegen die tijd is het te laat om dit terug te draaien, of is het te moeilijk om toe te geven dat er een fout is gemaakt. Vanaf dat moment is de onbewuste vooringenomenheid veranderd naar bewuste vooringenomenheid (Bazerman e.a., 2002, p. 100). 3.3 Onafhankelijkheid in schijn Ook onafhankelijkheid in schijn wordt door de IESBA (2013) gedefinieerd. Volgens de IESBA (2013) is de definitie van onafhankelijkheid in schijn: The avoidance of facts and circumstances that are so significant that a reasonable and informed third party would be likely to conclude, weighing all the specific facts and circumstances, that a firm s, or a member of the audit team s, integrity, objectivity or professional skepticism has been compromised. (IESBA, 2013) Vertaald naar het Nederlands is onafhankelijkheid in schijn het vermijden van de feiten en omstandigheden die dermate significant zijn dat een redelijk denkende en goed geïnformeerde derde partij de integriteit, objectiviteit of professioneel scepticisme in twijfel zal trekken. Het vertrouwen van de investeerders in de onafhankelijkheid van de accountant is van belang omdat het accountantsberoep anders geschaadt wordt. Volgens Citron (2003) is het gevolg van te weinig vertrouwen in de onafhankelijkheid van de auditverklaring voor het accountantsberoep dat de symbolische en materiële waarde van de auditverklaring wordt geschaadt. Fearnley & Beattie (2004) beargumenteren vervolgens dat een verminderde onafhankelijkheid in schijn voldoende is om het vertrouwen in het auditproces en financiële verslaggeving in het algemeen te laten afnemen. Dit kan voor instabiele markten zorgen (Fearnley & Beattie, 2004, p. 121). 3.4 Hoe meet je onafhankelijkheid? Zoals uit de voorgaande paragrafen blijkt is de onafhankelijkheid, in schijn en wezen, een breed begrip. Er zijn dan ook verschillende manieren om onafhankelijkheid te interpreteren en te meten (Bazerman e.a., 1997, p. 90). In deze paragraaf wordt een overzicht gegeven van hoe in de beschikbare literatuur zowel onafhankelijkheid in wezen als onafhankelijkheid in schijn wordt gemeten. 14

15 3.4.1 Onafhankelijkheid in wezen Onafhankelijkheid in wezen wordt in de aanwezige literatuur op verschillende manieren geprobeerd te meten (Knechel & Vanstraelen, 2007, p. 114). Een samenvatting hiervan luidt als volgt: Independence in fact is measured by the actual behavior of auditors, audit opinions issued, earnings management and quality, and restatements of financial data. (Ewert, 2003, p. 531) In deze subparagraaf worden deze verschillende manieren uiteengezet. Zhang e.a. (2007, p. 302) meet de onafhankelijkheid van de accountant als de ratio van de vergoeding voor de audit en de totale vergoeding. In het onderzoek van Zhang (2007) wordt geen duidelijk onderscheid gemaakt tussen onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn. Onafhankelijkheid in schijn heeft echter te maken met de perceptie op de onafhankelijkheid van de accountant, dus ga ik er vanuit dat door Zhang e.a. (2007) onafhankelijkheid in wezen wordt gemeten. In het onderzoek van Ruiz-Barbadillo e.a. (2009, p. 115) en Knechel & Vanstraelen (2007, p. 116) testen in hun onderzoek de onafhankelijkheid van de accountant op basis van de geneigdheid tot het geven van een aangepaste going-concern verklaring. Dopuch e.a. (2001) gebruikt ook de verklaring van de accountant als maatstaf voor de onafhankelijkheid van de accountant. In dit onderzoek gaat het echter over het afgeven van een verklaring die in het voordeel van het management werkt (Dopuch e.a., 2001, p. 94). Arel e.a. (2006) meten de afhankelijkheid van de accountant op basis van een casussituatie waarin een potentiële onjuistheid door de accountants wordt gevonden en hoe ze daarop reageren in de af te geven verklaring Onafhankelijkheid in schijn In het merendeel van de onderzoeken naar de onafhankelijkheid van de accountant in relatie tot de verplichte roulatie wordt onafhankelijkheid in schijn hetzelfde gedefinieerd. Onafhankelijkheid in schijn kan worden gemeten op of een redelijk denkende investeerder de accountant capabel en objectief acht in het geven van zijn mening over de financiële verslaggeving (Daugherty e.a., 2012; Gietzman & Sen, 2002; Kaplan & Mauldin, 2008; Jennings e.a., 2006; Daniels & Booker, 2011). Dit wordt vaak onderzocht door middel van vragenlijsten, waarin de participanten op een schaal van bijvoorbeeld 1 tot 7 kunnen aangeven watde perceptie van de participant is ten opzichte van de onafhankelijkheid van de accountant. Een voorbeeld van een dergelijke vraag uit een vragenlijst komt uit het onderzoek van Daugherty e.a. (2012, p. 107): 15

16 3.5 Samenvatting In dit onderzoek wordt onderscheidt gemaakt tussen onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn. Onafhankelijkheid in wezen is de mindset die rekening houdt met de mogelijke bedreigingen die het professioneel oordeel kunnen belemmeren, waarmee er voor gezorgd wordt dat een individu kan handelen met integriteit, objectiviteit en professioneel scepticisme. Onafhankelijkheid in schijn is het vermijden van de feiten en omstandigheden die dermate significant zijn dat een redelijk denkende en goed geïnformeerde derde partij de integriteit, objectiviteit of professioneel scepticisme in twijfel zal trekken. Er zijn meerdere aspecten die de onafhankelijkheid in wezen van de accountant kunnen aantasten. Er zijn drie aspecten van onbewuste vooringenomenheid van de accountant en drie aspecten van onbewuste vooringenomenheid van de mens. Voor de accountant zijn deze ambiguïteit, gehechtheid en goedkeuring. Voor de mens zijn dit familiariteit, discounting en escalatie. Daarnaast wordt in dit hoofdstuk een overzicht gegeven van hoe onafhankelijkheid in schijn en wezen wordt gemeten in de aanwezige literatuur. Onafhankelijkheid in schijn wordt door veel onderzoekers gemeten op basis van of een redelijk denkende investeerder de accountant capabel en objectief acht in het geven van zijn mening over de financiële verslaggeving. Voor het meten van onafhankelijkheid in wezen bestaan verschillende maatstaven, waaronder de geneigdheid tot het geven van een going-concern verklaring en de ratio van de vergoeding voor de audit op de totale vergoeding. 4. Effecten van verplichte roulatie op de onafhankelijkheid van de accountant 4.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de onderzoeksliteratuur omtrent de relatie tussen de onafhankelijkheid van de accountant en de verplichte roulatie. De literatuur wordt verdeeld over partnerroulatie, in paragraaf twee, en kantoorroulatie, in paragraaf drie. 4.2 Partnerroulatie Effect van partnerroulatie op de onafhankelijkheid in schijn en wezen In deze paragraaf wordt een overzicht gegeven van de beschikbare literatuur over de relatie tussen partnerroulatie en de onafhankelijkheid in schijn en wezen van de accountant. De onderzoeken die besproken worden zijn vervolgens in paragraaf kort samengevat in tabel

17 Kaplan en Mauldin (2008) hebben onderzoek gedaan naar de effecten van kantoor- en partnerroulatie op de perceptie van niet- professionele investeerders op aan onafhankelijkheid gerelateerde kwesties. Daarnaast wordt er verder ingegaan op eerder onderzoek naar de invloed van roulatie op de onafhankelijkheid in wezen (Kaplan & Mauldin, 2008). Er zijn door Kaplan en Mauldin (2008) twee experimenten gedaan. In het eerste experiment wordt een kantoorroulatie en audit partnerroulatie voorgesteld van vijf jaar, met een relatief sterke of een relatief zwakke audit committee (Kaplan & Mauldin, 2008, p. 182). De participanten worden willekeurig ingedeeld bij kantoorroulatie of partnerroulatie en bij sterke of zwakke audit committee (Kaplan & Mauldin, 2008, p. 183). Uit dit experiment is geen statistisch bewijs gevonden voor een verschil in perceptie van onafhankelijkheid tussen partnerroulatie en kantoorroulatie. De niet- professionele investeerders geloven echter wel dat accountants meer onafhankelijk zijn bij een relatief sterke audit committee. Het tweede experiment bevat een duur van de relatie van 26 jaar (Kaplan & Mauldin, p. 187). Het kan namelijk zo zijn dat er in het eerste experiment geen statistisch verschil is ontdekt doordat de niet- professionele investeerders geloven dat de een roulatieperiode van vijf jaar te kort is om de onafhankelijkheid en objectiviteit van de accountant te beinvloeden (Kaplan & Mauldin, 2008, p. 188). Ook in dit experiment is echter geen statistisch significant verschil gevonden tussen kantoorroulatie en partnerroulatie en de perceptie van de niet- professionele investeerders op de onafhankelijkheid van de accountant (Kaplan & Mauldin, 2008, p. 189). Uit de experimenten kan worden geconcludeerd dat vergeleken met partnerroulatie, kantoorroulatie de onafhankelijkheid in schijn niet versterkt voor niet- professionele investeerders en dat niet- professionele investeerders meer waarde toekennen aan sterke audit comittees (Kaplan & Mauldin, 2008, p. 189). Uit beide experimenten blijkt echter wel dat voor de niet- professionele investeerders de onafhankelijkheid van de accountant wel vergroot wordt ten opzichte van een situatie zonder verplichte roulatie (Kaplan & Mauldin, 2008 p. 190). In tegenstelling tot Kaplan & Mauldin (2008), hebben Daugherty e.a. (2012) ook onderzoek gedaan naar de effecten van partnerroulatie op de onafhankelijkheid in wezen van de accountant. Uit het onderzoek van Daugherty (2012, p. 106) blijkt dat de verplichte partnerroulatie zowel de onafhankelijkheid in wezen als de onafhankelijkheid in schijn van de accountant positief worden beïnvloed. In tegenstelling tot Kaplan & Mauldin (2008) hebben Daugherty e.a. (2012, p. 107) dit onderzocht met behulp van een vragenlijst. Deze is gehouden onder partners van verschillende kantoren uit de top 25 accountantskantoren, waaronder de complete Big 4 (Daugherty e.a., 2012, p. 105). 17

18 Er is daarnaast ook onderzoek gedaan naar of een snellere partnerroulatie, dus een kortere duur van de relatie, en een verlengde afkoelingsperiode een effect hebben op de onafhankelijkheid van de accountant (Daugherty e.a., 2012, p. 107). Ook in het onderzoek van Kaplan & Mauldin (2008) is hier aandacht aan besteed. Volgens Kaplan & Mauldin (2008, p. 188) is er vrijwel geen verschil tussen de verschillende duur van relaties. Daugherty e.a. (2012, p. 106) komen echter tot een andere conclusie. Volgens Daugherty e.a. (2012, p. 106) heeft een snellere partnerroulatie juist een positief effect op de onafhankelijkheid in schijn van de accountant. De definitie van onafhankelijkheid in schijn, zoals in het vorige hoofdstuk beschreven, is echter afhankelijk van de perceptie van een redelijk denkende investeerder (IESBA, 2013). De resultaten uit het onderzoek van Daugherty e.a. (2012) representeren de perceptie van de accountant, dus is het aannemelijk te stellen dat de duur van de relatie niet uitmaakt voor de onafhankelijkheid in schijn van de accountant (Kaplan & Mauldin, 2008, p. 189). Daarnaast heeft het doen van een experiment aan de hand van een casus, zoals Kaplan & Mauldin (2008), de voorkeur boven een vragenlijst. Een vragenlijst is gemakkelijker te manipuleren, doordat de participant de mogelijkheid heeft een sociaal gewenst antwoord te geven (Podsakoff e.a., 2003, p. 883). Ook blijkt het antwoord afhankelijk te zijn van de manier waarop de vraag gesteld wordt (Podsakoff e.a., 2003, p. 884). Volgens Podsakoff e.a. (2003, p. 884) hoeft dit niet overeen te komen met de werkelijke perceptie van de participant, waardoor het niet zeker is dat de resultaten zoals Daugherty e.a. (2012) deze presenteren ook daadwerkelijk de juiste graadmeter is om de invloed van partnerroulatie op de onafhankelijkheid van de accountant te meten. Geiger en Raghunadan (2002) sluiten zich aan bij de resultaten uit het onderzoek van Kaplan & Mauldin (2008) met betrekking tot de duur van de relatie. Geiger en Raghunadan (2002) hebben echter een andere maatstaf gebruikt. Er is onderzoek gedaan naar de duur van de relatie en het aantal fouten in het auditrapport. Er wordt geconcludeerd dat een langere duur van de relatie geen negatieve effecten heeft op het aantal fouten (Geiger & Raghunadan, 2002, p. 75). Hieruit kan geconcludeerd worden dat de onafhankelijkheid van de accountant niet verbeterd wordt door het invoeren van partnerroulatie (Geiger & Raghunadan, 2002, p. 76). Geiger & Raghunadan (2002, p. 71) stellen daarnaast ook het belang van specifieke kennis over de cliënt centraal. Er blijkt uit het onderzoek namelijk dat verplichte partnerroulatie een negatief effect heeft op de onafhankelijkheid van de accountant, omdat vooral in de beginjaren van de relatie de kans op fouten het grootst is (Geiger & Raghunadan, 2002, p. 71). Er is in het onderzoek van Geiger & Raghunadan (2002, p. 71) geen onderscheid gemaakt tusssen onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn. Het aantal fouten in het auditrapport geldt echter wel als maatstaf voor onafhankelijkheid in wezen (Ewert, 2003, p. 531). 18

19 Daugherty e.a. (2012) hebben ook onderzoek gedaan naar de onafhankelijkheid in wezen van de accountant. In tegenstelling tot Geiger en Raghunadan (2002) blijkt uit het onderzoek van Daugherty e.a. (2012, p. 106) echter dat er geen effect is op de onafhankelijkheid in wezen van de accountant door het invoeren van verplichte partnerroulatie. Daugherty e.a. (2012) hebben de onafhankelijkheid in wezen proberen te meten door een vragenlijst te laten invullen door partners zelf. Zoals hierboven vermeld is het aannemelijk dat (een deel van) de partners een sociaal wenselijk antwoord geeft (Podsakoff e.a., 2003, pp ). Geiger en Raghunadan (2002) presenteren echter resultaten over het aantal fouten in het auditrapport, die door Ewert (2003, p. 531) als maatstaf voor de onafhankelijkheid in wezen wordt gezien, die niet manipuleerbaar zijn en trekken vervolgens daaruit conclusies met betrekking tot de onafhankelijkheid van de accountant. In het onderzoek van Arrañuda en Paz-Ares (1997) wordt onderzoek gedaan naar of de onafhankelijkheid van de accountant wordt vergroot door invoering van partnerroulatie. Er wordt onderscheidt gemaakt tussen de kosten van onafhankelijkheid (Arrañuda & Paz-Ares, 1997, pp ) en de kosten van afhankelijkheid (Arrañuda & Paz-Ares, 1997, pp ) voor de accountant. Vervolgens worden deze met elkaar vergeleken. Uit het onderzoek kan weinig direct bewijs worden gevonden dat de onafhankelijkheid in wezen van de accountant daadwerkelijk wordt vergroot (Arrañuda & Paz-Ares, 1997, pp ). Uit sommige empirische onderzoeken, die door Arrañuda & Paz-Ares (1997, p. 56) worden uiteengezet, blijkt vervolgens dat de lengte van de relatie geen effect heeft op de onafhankelijkheid in schijn van de accountant (Shockley, 1981; Firth, 1980). Dit in tegenstelling tot Kaplan & Mauldin (2008) en Daugherty (2012). De onderzoeken die gebruikt worden zijn echter 30 jaar ouder dan de onderzoeken van Kaplan & Mauldin (2008) en Daugherty (2012) dus het is aannemelijk dat er door verbeterde onderzoeksmethodes een ander resultaat gemeten wordt in de recentere onderzoeken van Kaplan & Mauldin (2008) en Daugherty (2012). Gietzman en Sen (2002) hebben onderzoek gedaan naar de afweging tussen of accountants bang zijn hun cliënt te verliezen en de kosten die verplichte partnerroulatie met zich meebrengt. Een accountant die bijvoorbeeld een hoge vergoeding krijgt van zijn cliënt is meer geinteresseerd in een nieuw contract, waardoor de accountant kan worden aangetast in haar onafhankelijkheid (Gietzman & Sen, 2002, p. 186). Gietzman en Sen (2002) hebben dit onderzocht aan de hand van twee theorema s. De eerste is een single period audit game, waarbij de duur van de relatie bij wet is vastgesteld (Gietzman & Sen, 2002, pp ). De tweede is een two period audit game waarbij geen verplichte partnerroulatie bestaat (Gietzman & Sen, 2002, p ). 19

20 In het onderzoek wordt uitgegaan van drie spelers, een manager, een aandeelhouder en een accountant (Gietzman & Sen, 2002, p. 188). De manager wilt een project altijd blijven uitvoeren, de aandeelhouder alleen als het project winstgevend is. De accountant wordt daardoor gevraagd te beoordelen hoe winstgevend het project is. Het kan echter zo zijn dat als de accountant het project niet goedkeurt de manager een andere accountant gaat zoeken (Gietzman & Sen, 2002, p. 189). Er zijn volgens Gietzman & Sen (2002, p. 190) dus economische prikkels die er voor kunnen zorgen dat de accountant zijn onafhankelijkheid minder belangrijk gaat vinden. Uit dit onderzoek blijkt dat een langdurige relatie er voor kan zorgen dat de accountant meer waarde gaat hechten aan de economische belangen in plaats van aan haar onafhankelijkheid (Gietzman & Sen, 2002, p. 200). Dit resultaat is echter wel afhankelijk van een aantal omstandigheden. Zo moet de audit markt dun genoeg, met slechts een beperkt aantal grote klanten. Dit betekent dat de accountant bang is de bestaande cliënt te verliezen, waardoor de kans op samenwerking met het management groter wordt en daardoor de onafhankelijkheid in wezen wordt ingeperkt (Gietzman & Sen, 2002, p. 201). In een ontwikkelde audit markt, met veel grote cliënten, is de accountant daar minder bezorgd over, omdat het verlies van een grote cliënt kan worden opgevangen op de auditmarkt (Gietzman & Sen, 2002, p. 202). Volgens Gietzman & Sen (2002, p. 202) is historisch gezien het invoeren van verplichte roulatie niet populair, maar door een toename van fusies zou de audit markt dun genoeg kunnen zijn om de verplichte partnerroulatie te kunnen invoeren. 20

21 4.2.2 Samenvatting Tabel 4.1 Onderzoek Kaplan & Mauldin (2008) Daugherty (2001) Geiger & Raghunadan (2002) Arrañuda & Paz- Ares (1997) Gietzman & Sen (2002) Onderzoek gedaan naar Onafhankelijkheid in schijn Onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in wezen Onafhankelijkheid in wezen Onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn Onafhankelijkheid in wezen Onderzoeksmethode Resultaten Ondersteund roulatie? Experiment met roulatieperiode van 5 jaar en van 26 jaar met relatief sterke/ zwakke auditcommittee Vragenlijst onder partners van verschillende top 25 accountantskantoren Verband tussen de duur van de relatie en het aantal fouten in het auditrapport om vervolgens een link te leggen naar partnerroulatie Literatuuronderzoek naar de kosten van onafhankelijkheid en de kosten van afhankelijkheid De afweging tussen of accountants bang zijn hun cliënt te verliezen en de kosten die verplichte partnerroulatie met zich meebrengt. Onafhankelijkheid van de Ja accountant wordt vergroot door partnerroulatie versterkt bij relatief sterke auditcomittee Partnerroulatie vergroot de Ja onafhankelijkheid in wezen en de onafhankelijkheid in schijn Langere duur van de relatie Nee wordt niet in verband gebracht met meer fouten onafhankelijkheid wordt niet vergroot Weinig direct bewijs dat de Nee onafhankelijkheid wordt vergroot door partnerroulatie Partnerroulatie vergroot de Ja/ Nee onafhankelijkheid in wezen van de accountant, mits de auditmarkt dun genoeg is. 21

22 4.3 Kantoorroulatie Effect van kantoorroulatie op de onafhankelijkheid in wezen In deze paragraaf wordt een overzicht gegeven van de beschikbare literatuur inzake de relatie tussen kantoorroulatie en de onafhankelijkheid in wezen van de accountant. De literatuur is verdeeld over de verschillende manieren waarop de onafhankelijkheid is gemeten in de onderzoeken. In paragraaf staat een overzichtstabel, tabel 4.2, waarin alle beschreven onderzoeken kort zijn samengevat Verklaringen Ruiz- Barbadillo e.a. (2009) doen onderzoek naar de vraag of een verplichte kantoorroulatie de onafhankelijkheid van de accountant versterkt. Antwoord op deze vraag wordt gegeven aan de hand van historische data en informatie uit Spanje, waar voor een korte periode een verplichte kantoorroulatie voor elke negen jaar van kracht was (Ruiz- Barbadillo e.a., 2009, p. 114). Het onderzoek wordt gedaan aan de hand van twee hypotheses. De eerste hypothese beschrijft dat de geneigdheid van de accountant voor het geven van een aangepaste going-concern verklaring hoger is in de verplichte roulatie periode dan in de periode nadat roulatie verplicht was, door het effect van economische afhankelijkheid. De tweede hypothese beschrijft dat de geneigdheid van de accountant voor het geven van een aangepaste going-concern verklaring lager is in de verplichte roulatieperiode dan in de periode nadat roulatie verplicht was, door het effect van bescherming van reputatie. Deze zijn vervolgens statistisch getest aan de hand van de invloed van de verschillende effecten, economische afhankelijkheid en bescherming van reputatie, op de geneigdheid tot het geven van een aangepaste going-concern verklaring (Ruiz- Barbadillo e.a., 2009, pp ). Hieruit kan geconcludeerd worden dat verplichte roulatie de onafhankelijkheid van de accountant niet vergroot (Ruiz- Barbadillo e.a., 2009, p. 129). Dopuch e.a. (2001) onderzoeken meer naar de bereidheid tot het geven van een verklaring die in het voordeel van het management werkt in het algemeen (Dopuch e.a., 2001, p. 94). Naast het effect van roulatie op de onafhankelijkheid van de accountant, wordt ook gekeken naar de retention, waarbij voor een vooraf gespecificeerd aantal jaren dezelfde accountant moet worden behouden (Dopuch e.a., 2001, p. 95). Voor het onderzoek worden vier verschillende regimes getest, met verschillende duur van relaties. Deze regimes zijn meerdere keren getest door de subjecten, die willekeurig aan een rol, manager of accountant, zijn gekoppeld. (Dopuch e.a., 2001, p. 100). In het experiment wordt een situatie uitgewerkt waarin de onafhankelijkheid van de accountant in het geding komt. De auditor heeft hierin de keuze tussen een goedkeurende of een afkeurende 22

23 verklaring. Een onjuiste goedkeurende verklaring heeft voor de accountant de consequentie dat deze een boete moet betalen. Voor de manager heeft het rapport consequenties voor de beloning, waarbij een goedkeurende verklaring een hoge beloning betekent. De manager besluit daarna of hij de accountant wilt behouden, als roulatie niet verplicht is, of om hem te ontslaan. Als de accountant wordt ontslagen moet de manager de volgende periode extra opstartkosten betalen. Als de accountant behouden wordt, moet de manager economic rent betalen (Dopuch e.a., 2001, p. 99). Dopuch e.a. (2001, p. 115) erkent het belang van lagere kosten voor de audit service, die bereikt kan worden door een langere duur van de relatie, maar stelt ook dat de verwachte beloningen die de accountant krijgt bij het afgeven van een goedkeurende verklaring de onafhankelijkheid van de accountant kan inperken. Er wordt uit dit experiment dan ook geconcludeerd dat in een situatie waarin kantoorroulatie verplicht is, de onafhankelijkheid van de accountant wordt vergroot (Dopuch e.a., 2001, p. 110). Dit dus in tegenstelling tot de uitkomsten van het onderzoek van Ruiz- Barbadillo e.a. (2009, p.) waaruit blijkt dat de onafhankelijkheid van de accountant niet vergroot wordt door de onafhankelijkheid van de accountant. Ruiz- Barbadillo e.a. (2009, p. 117) hebben in het onderzoek data gebruikt uit archieven van de Spaanse Securities and Exchange Commission, terwijl Dopuch e.a. (2001, p. 94) een laboratoriumonderzoek hebben gedaan. Volgens Podsakoff e.a. (2003, p. 898) is een experimentele omgeving een goede setting om gedragsvormen te meten. Daarnaast heeft er nooit een roulatie plaatsgevonden in Spanje, omdat de kantoorroulatie al afgeschaft was voordat er voor de eerste keer gerouleerd zou moeten worden (Gomez- Aguilar, 2006, p. 3), waardoor het werkelijke effect van roulatie niet naar voren komt in de resultaten van Ruiz- Barbadillo e.a. (2009). Minpunt uit het onderzoek van Dopuch e.a. (2001, p. 100 ) is dat niet echte accountants en managers zijn gebruikt. Het is dan ook niet zeker of de resultaten uit het onderzoek van Dopuch e.a. (2001) representatief zijn voor de accountants. In het onderzoek van Arel e.a. (2006) toont meer gelijkenissen met het onderzoek van Dopuch e.a.. (2001). Ook in het onderzoek van Arel e.a. (2006) dreigt een conflictsituatie met het management. De hypothese uit dit onderzoek stelt dat het geloof van de accountant in of haar accountantskantoor een aangepaste verklaring geeft groter is in een situatie waarin kantoorroulatie verplicht is (Arel e.a., 2006, p. 12). Deze hypothese is getest onder 105 publieke accountants (Arel e.a., 2006, p. 13). Aan deze participanten is een casus voorgelegd waarin de cliënt een agressieve manier van boekhouden hanteert, waarbij inkomen zo snel mogelijk geboekt wordt (Arel e.a., 2006, p. 14). Vervolgens ontstaat een situatie waarin de accountant vindt dat er een adjusting entry gedaan moet worden maar het management besluit deze adjusting entry niet te doen (Arel e.a., 2006, p. 11). 23