Verplichte accountantskantoor roulatie en het effect op de kwaliteit van de accountantscontrole

Transcriptie

1 Verplichte accountantskantoor roulatie en het effect op de kwaliteit van de accountantscontrole Naam: Joost Bakker Studentnummer: Datum: 25 juni 2012 Versie: Final Universiteit: Universiteit van Amsterdam (UVA) Faculteit: Economie & Bedrijfskunde (FEB) Bachelor: Accountancy & Control Supervisor: André Koet

2 Abstract Een van de discussiepunten om de onafhankelijkheid en zo de kwaliteit van de accountantscontrole te verbeteren is om de verplichte roulatie van de accountant. Uit onderzoek blijkt dat er geen consensus is of verplichte roulatie daadwerkelijk de kwaliteit verbeterd. Het doel van deze scriptie is een antwoord te vinden op de vraag, of verplichte roulatie van accountantskantoren een positieve invloed heeft op de kwaliteit van accountantscontrole. Voor het beantwoorden van deze vraag is gebruik gemaakt van een literatuurstudie. Hiervoor zijn de onderzoeken van Vanstraelen (2000), Chung (2004), Johnson et al (2002), Geiger & Raghunandan (2002) en Carcello & Nagy( 2004) gebruikt. Deze onderzoeken allen of er een verband is tussen de duur van de accountant- klantrelatie en de kwaliteit van de accountantscontrole. Uit de resultaten van de onderzoeken kan worden opgemaakt dat er geen eenduidig antwoord is op de hoofdvraag. De onderzoeken hebben te maken met een aantal beperkingen: de focus van de onderzoeken is op een land gericht en de onderzoeken zijn niet allen in een situatie van verplichte roulatie onderzocht. Er is wel sprake van een hogere kwaliteit van de accountantscontrole bij meer klantspecifieke kennis van de accountant, en komen fouten en fraude vaker voor in de eerste jaren van de accountant- klantrelatie. Het is aan te bevelen om toekomstige onderzoek te richten op transnationale studies op markten waar roulatie van de accountant verplicht is.

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding P Subvragen 2.1 Inleiding P Wat is een accountant P Wat is een accountantscontrole P Wat is onafhankelijkheid van de accountant P Wat is kwaliteit van de accountantscontrole P Welke elementen zijn bepalend voor de kwaliteit P. 6 van de accountantscontrole 3. Literatuur 3.1 Inleiding P Impact of renewable long-term audit mandates on audit quality Inleiding/ veronderstellingen P Het onderzoek P Resultaten P Selective mandatory auditor rotation and audit quality Inleiding/ veronderstellingen P Het onderzoek P Resultaten P Audit-firm tenure and the quality of financial reports Inleiding/ veronderstellingen P Het onderzoek P Resultaten P Audit tenure and audit reporting failures Inleiding/ veronderstellingen P Het onderzoek P Resultaten P. 13

4 3.6 Audit firm tenure and fraudulent Financial reporting Inleiding/ veronderstellingen P Het onderzoek P Resultaten P Conclusie 4.1 Inleiding P Criteria Inleiding P Goedkeurende verklaring P Accruals P Kennis P Frauduleuze financiële verslaggeving P Fouten in de controle P Discussie P Eindoordeel P Bibliografie P. 22

5 1 Inleiding Volgens de Europese Commissie moeten we ons in de nasleep van de financiële crisis afvragen of de auditfunctie niet kan worden verbeterd zodat in de toekomst nieuwe financiële risico's kunnen worden beperkt (Europese Commisie, 2010). Door de crisis zijn enkele zwakke punten van de auditsector aan het licht gekomen, die verder moeten worden onderzocht (Europese Commisie, 2010). De Europese Commissie heeft daarom op 13 oktober 2010 het groenboek gepubliceerd. In het groenboek wordt de rol, de positie en de aansprakelijkheid van de accountant in de EU besproken (Groenboek, 2010). De kwesties die volgens het groenboek moeten worden onderzocht om de kwaliteit van de controle te verbeteren zijn: problemen met de onafhankelijkheid van de accountant, risico s van een geconcentreerde markt, de verwachtingskloof met belanghebbenden, en de rol van toezichthouders (Groenboek, 2010). De onafhankelijkheid van de accountant is volgens het groenboek (2010) een van de kwesties die de kwaliteit van de controle kan verbeteren. Onafhankelijkheid wordt omschreven als het middel van de accountant om aan te tonen dat hij zijn taak objectief kan uitvoeren (Europese Commisie, 2010). Volgens Eurocommissaris van Interne markt en diensten Michel Barnier is het voor het vertrouwen in de markt van groot belang dat de financiële overzichten waarheidsgetrouw zijn: Alle financiële actoren (banken, hedgefondsen) moeten kunnen vertrouwen op informatie die de echte financiële gezondheid van ondernemingen weergeeft, daarom moeten controles van financiële overzichten degelijk en volledig onafhankelijk zijn (Europese Commisie, 2010). Het is volgens het groenboek echter niet duidelijk of auditors onafhankelijk en kritisch te werk gaan wanneer zij de financiële overzichten onderzoeken. Een van de voorstellen om de onafhankelijkheid te vergroten is om de accountant te laten rouleren (Groenboek, 2010). Dit betekent dat een accountant een maar een bepaald aantal jaren de jaarrekening van de onderneming mag controleren. De Nederlandse Tweede Kamer heeft vanwege kritiek op de jaarrekeningen op 14 februari 2012 een amendement aangenomen waarbij beursgenoteerde ondernemingen verplicht worden om iedere acht jaar te rouleren van accountantskantoor. Daarna moet er een afkoelingsperiode van twee jaar zijn, voordat hetzelfde kantoor weer de wettelijke jaarrekeningcontrole mag doen (kamerbrief ministerie van Financiën 2012). Het is de vraag of de verplichte accountantskantoor roulatie de kwaliteit van de accountantscontrole verbetert. Hieruit volgt de volgende onderzoeksvraag: 1

6 Heeft verplichte roulatie van accountantskantoren een positief effect op de kwaliteit van de accountantscontrole? Om deze vraag te beantwoorden moeten een aantal subvragen worden beantwoord: - Wat is een accountant - Wat is een accountantscontrole - Wat is onafhankelijkheid van de accountant - Wat is kwaliteit van de accountantscontrole - Welke elementen zijn bepalend voor de kwaliteit van de accountantscontrole Vervolgens wordt er een literatuurstudie gedaan waarbij de resultaten van vijf onderzoeken die betrekking hebben op onafhankelijkheid, lengte van relatie en kwaliteit van accountantscontrole worden besproken. In hoofdstuk 4 worden de onderzoeken met elkaar vergeleken. Tot slot wordt in het laatste hoofdstuk de conclusie weergegeven, door een antwoord te geven op de hoofdvraag. 2

7 2 Subvragen 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden aan de hand van de subvragen de definities van de gebruikte begrippen nader toegelicht. 2.2 Wat is een accountant? Volgens Arens, Elder en Beasley (2012) beschikt de accountant over de juiste vaardigheden en competenties, is hij een onafhankelijk persoon, en is hij in staat om bewijs over informatie te verzamelen en te evalueren en deze informatie te vergelijken op basis van de vastgestelde criteria. Volgens het Burgerlijk wetboek boek 2 artikel 393 lid 3,4 en 5 onderzoekt de accountant of de jaarrekening het in artikel 362 lid 1 vereiste inzicht geeft. Artikel 362 lid 1 houdt in dat de jaarrekening, volgens normen die in het maatschappelijk verkeer als aanvaardbaar worden beschouwd, een zodanig inzicht geeft dat een verantwoord oordeel kan worden gevormd omtrent het vermogen en het resultaat, alsmede voor zover de aard van een jaarrekening dat toelaat, omtrent de solvabiliteit en de liquiditeit van de rechtspersoon. De accountant gaat voorts na, of de jaarrekening aan de bij en krachtens de wet gestelde voorschriften voldoet, of het jaarverslag, voor zover hij dat kan beoordelen, overeenkomstig deze titel is opgesteld en met de jaarrekening verenigbaar is, en of de in artikel 392 lid 1, onderdelen b tot en met g vereiste gegevens zijn toegevoegd. 2.3 Wat is een accountantscontrole? De accountantscontrole heeft volgens de de Internationale Federatie van accountants (IFAC) ten doel de accountant in de gelegenheid te stellen zich een oordeel te vormen of de jaarrekening, op alle benodigde punten, overeenkomstig een vastgesteld kader voor de financiële verslaglegging is opgesteld (Groenboek). Volgens de richtlijnen van de accountantscontrole van het NBA dient de accountant de controle op te zetten en uit te voeren vanuit een professioneel-kritische instelling rekening houdend met de mogelijkheid dat er omstandigheden kunnen bestaan die ertoe kunnen leiden dat de te onderzoeken jaarrekening onjuistheden van materieel belang bevat. Een professioneel-kritische instelling houdt in dat de accountant vanuit een onderzoekend perspectief een kritische inschatting maakt van de deugdelijkheid van de verkregen controle- 3

8 informatie en attent is op controle-informatie die de betrouwbaarheid van documenten of mededelingen van de leiding aantast of deze in twijfel trekt. Bij de planning en uitvoering van een controle gaat de accountant er niet van uit dat de leiding oneerlijk is, maar evenmin neemt hij aan dat deze eerlijkheid onvoorwaardelijk vaststaat. Daarom kunnen mededelingen van de leiding dan ook niet in de plaats treden van het verkrijgen van toereikende controleinformatie met het doel om redelijke conclusies te kunnen trekken waarop de accountantsverklaring kan worden gebaseerd. Het doel is om een redelijke mate van zekerheid te verkrijgen dat de jaarrekening als geheel geen onjuistheden van materieel belang bevat (NBA). Volgens artikel 393 lid 5 Burgerlijk wetboek boek 2 geeft de accountant de uitslag van zijn onderzoek weer in een verklaring omtrent de getrouwheid van de jaarrekening. De accountant kan een afzonderlijke verklaring afgeven voor de enkelvoudige jaarrekening en voor de geconsolideerde jaarrekening (BW boek 2, art.393 lid 5). De verklaring bevat tenminste: een vermelding op welke jaarrekening het onderzoek betrekking heeft en welke wettelijke voorschriften op de jaarrekening van toepassing zijn; een beschrijving van de reikwijdte van het onderzoek, waarin ten minste wordt vermeld welke richtlijnen voor de accountantscontrole in acht zijn genomen; een oordeel of de jaarrekening het vereiste inzicht geeft en aan de bij en krachtens de wet gestelde regels voldoet; een vermelding van de gebleken tekortkomingen naar aanleiding van het onderzoek; een oordeel over de verenigbaarheid van het jaarverslag met de jaarrekening (BW boek 2, art.393 lid 5). De verklaring heeft de vorm van een: een goedkeurende verklaring; een verklaring met beperking; een verklaring met beperking of een verklaring van oordeelonthouding (BW boek 2, art.393 lid 6). 2.4 Wat is onafhankelijkheid van de accountant? Volgens de Fédération des Experts Comptables Européens is onafhankelijkheid het voornaamste middel van de accountant om aan te tonen dat hij zijn taak objectief kan uitvoeren. De standaard van de International Federation of Accountants (IFAC) definieert de onafhankelijkheid op twee manieren; onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn. De onafhankelijkheid in wezen wordt door de IFAC gedefinieerd als: de instelling van de accountant die het mogelijk maakt een controle uit te voeren zonder dat deze beïnvloed wordt door invloeden die het professionele gedrag kunnen beperken, zodat er met integriteit, objectiviteit en professionele kritische instelling gehandeld kan worden. Met andere woorden, 4

9 de accountant is in staat een onpartijdige houding aan te nemen tijdens de controle. De onafhankelijkheid in verschijning wordt door de NBA gedefinieerd als: het vermijden van al die feiten en omstandigheden die dusdanig suggestief zijn dat een goed geïnformeerde, redelijk denkende derde, die over alle van belang zijnde informatie beschikt, de objectiviteit van de openbaar accountant in twijfel zal trekken (NBA). Volgens Cameran et al is de onafhankelijkheid van accountants een relevante kwestie in de beoordeling van de betrouwbaarheid en dus de kwaliteit van de accountantscontrole. De onafhankelijkheid van de accountant kan de geloofwaardigheid van de gepubliceerde financiële rapportage verbeteren (Cameran et al., 2005). Daarnaast is onafhankelijkheid de beste manier om aan toezichthouders en het publiek aan te tonen dat de accountants hun taak uitvoeren op basis van ethische principes, zoals objectiviteit en integriteit (Cameran et al., 2005). Objectiviteit betekent dat de accountant de mogelijkheid heeft om vooroordelen en integriteit te onderdrukken, en houdt in dat de accountant een oordeel tot uitdrukking brengt als gevolg van wat hij heeft ontdekt tijdens de controle (Cameran et al., 2005). 2.5 Wat is de kwaliteit van de accountantscontrole? De kwaliteit kan worden gedefinieerd als de waarschijnlijkheid dat een accountant materiële fouten, een verkeerde voorstelling van zaken, of omissies ontdekt in de boekhouding van een klant en deze naar waarheid rapporteert (De Angelo, 1981). Volgens Dassen (1995) wordt de kwaliteit gedefinieerd als de mate waarin de prestatie van de accountant voldoet aan de verwachtingen. De kwaliteit kan volgens Dassen (1995) verdeeld worden in functionele kwaliteit en in technische kwaliteit. Technische kwaliteit is volgens Dassen (1995) het oordeel van de stakeholder over de mate waarin de accountantscontrole voldoet aan de verwachtingen met betrekking tot het opsporen en rapporteren van fouten en onregelmatigheden van de gecontroleerde onderneming en haar jaarrekening. De bereidheid van de accountant om de waarheid te rapporteren hangt volgens De Angelo (1981) af van de onafhankelijkheid van de accountant. Volgens Cameran et al. (2005) is de bereidheid naar waarheid te rapporteren afhankelijk van het professionele gedrag van de accountant, dit gedrag bevat de factoren objectiviteit, due professional care en belangenverstrengeling. Due professional care is de verwachting dat de accountant waarde toevoegt aan ondernemingen door het bieden van oplossingen in plaats van 5

10 problemen. Het is de professionele uitstraling die een accountant toont tijdens de controle. Een professionele kritische instelling is hiervoor noodzakelijk. Functionele kwaliteit is de mate waarin het uitvoeren van de controle en de resultaten voldoen aan de verwachtingen van de gebruiker (Dassen, 1995). 2.6 Welke elementen zijn bepalend voor de kwaliteit van de accountantscontrole? De onafhankelijkheid van de accountant kan worden bedreigd door een aantal situaties die zorgvuldig geanalyseerd moeten worden (Cameran et al. 2005). Een lange termijn accountantcliënt relatie wordt door de voorstanders van verplichte roulatie als een element gezien dat onafhankelijkheid en objectiviteit zou kunnen aantasten (SOx). Een lange relatie verkleint de stimulans voor de accountant om zijn taken met professionele onafhankelijkheid uit te voeren. De accountant en klant neigen qua standpunt naar elkaar toe te groeien waardoor er een vertekend resultaat tot stand komt (Cameran et al. 2005). Een lange relatie is volgens Bamber en Iyer (2007) noodzakelijk om een vertrouwensrelatie op te bouwen. Een vertrouwensrelatie is volgens de Auditing standards noodzakelijk om over voldoende kennis te beschikken om een controle op een effectieve en efficiënte manier te plannen en uit te voeren (Auditing Standards AU 311). vertrouwensrelatie is een nauwe relatie tussen accountant en klant (ISB, 2000). Deze vertrouwensrelatie wordt door de International standard board (ISB, 2000) echter als een van de gevaren voor onafhankelijkheid gezien. 6

11 3 Literatuur 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden vijf onderzoeken besproken die het effect van een lange accountantklantrelatie op de kwaliteit van de accountantscontrole bekijken. 3.2 Impact of renewable long-term audit mandates on audit quality (Vanstraelen, 2000) Inleiding/ veronderstellingen Vanstraelen (2000) heeft een onderzoek uitgevoerd naar de effecten van de duurzame langetermijn controleopdrachten op het rapporteer gedrag en de onafhankelijkheid van de accountant. Er is volgens Vanstraelen geen consensus over het effect van de lengte van een accountant- klantrelatie op de onafhankelijkheid. Volgens Vanstraelen wordt door voorstanders van de verplichte roulatie de kwaliteit van de accountantscontrole verbeterd doordat de nieuwe accountant er een frisse kijk op heeft en doordat de kans dat de klant de accountant beïnvloed kleiner wordt. Volgens tegenstanders heeft een lange relatie juist het voordeel dat er door de grote hoeveelheid kennis efficiënter en goedkoper gewerkt kan worden Het onderzoek De empirische analyse is uitgevoerd aan de hand van twee steekproeven van gegevens (jaarrekeningen) van ondernemingen, deze jaarrekeningen zijn voorgelegd aan de Nationale Bank van België over de periode In België wordt een controleopdracht aangegaan voor drie jaar, opzegging van beider kanten is alleen mogelijk onder strikte voorwaarden. De ondernemingen zijn verdeeld in financieel in moeilijkheden en financieel gezond. Een onderneming is financieel in moeilijkheden wanneer er sprake is van een negatief werkkapitaal of verliezen, in een van de twee voorgaande jaren. De steekproef is verder onderverdeeld per jaar, de industrie en grootte. De afhankelijke variabele zijn een niet goedkeurende verklaring (qualified opion, adverse, or disclaimer) en een goedkeurende verklaring. De gehanteerde onafhankelijke variabele is de duur van de relatie. Daarnaast zijn er nog aantal variabelen die van invloed kunnen zijn op het rapporteer gedrag van de accountant: - de inkomsten die een accountant heeft ontvangen van een klant, naarmate de 7

12 inkomsten hoger zijn wordt verwacht dat er meer invloed is op het rapporteer gedrag van de accountant - de kans op het ontdekken van een incorrecte verklaring, deze wordt verwacht hoger te zijn bij ondernemingen die in financiële moeilijkheden zitten - de angst om de klant kwijt te raken, wanneer er recent klanten zijn verloren wordt verwacht dat het de kans op meer verliezen verkleint - de angst voor reputatieverlies. De relaties tussen de geïdentificeerde variabelen zijn getest met behulp van zowel univariate en multivariate analyses. Bij een univariate analyse wordt er veronderstelt dat de afhankelijke variabele door een factor wordt beïnvloed. Bij een multivariate analyse wordt verondersteld dat de afhankelijke variabele wordt beïnvloed door meerdere factoren en/ of combinaties van factoren. Volgens Vanstraelen kan verwacht worden dat hoe langer de relatie tussen de klant en de accountant is, des te groter de kans is dat de accountant een goedkeurende verklaring afgeeft. Daarnaast verwacht Vanstraelen dat accountants in het laatste jaar van de opdracht meer bereid zijn om compromissen te sluiten, in de hoop de opdracht te vernieuwen Resultaten Uit de resultaten blijkt dat de duur van de relatie van invloed is op het rapporteer gedrag van de accountant. Ondernemingen met een goedkeurende verklaring hebben een significant langere relatie met de accountant dan ondernemingen die een niet goedkeurende verklaring kregen. Wanneer een onderneming in financiële moeilijkheden is zijn accountants in de eerste twee jaar meer bereid een goedkeurende verklaring af te geven dan in het laatste jaar van de opdracht. Dit kan erop wijzen dat het al bekend is dat ze de opdracht na de drie jaar opnieuw mogen uitvoeren. Analyse van de controlevariabelen laat zien dat er alleen voor de financiële situatie van een onderneming een significant verschil is. De kans op een niet goedkeurende verklaring is groter wanneer een onderneming in een financieel moeilijke situatie zit. De implicaties van dit onderzoek zijn voor verplichte roulatie, om de kwaliteit van de accountantscontrole te waarborgen. In recente onderzoeken zijn echter resultaten naar voren gekomen die negatieve implicaties van verplichte roulatie weergeven, hierdoor is het nodig dat verder onderzoek gedaan wordt om de onafhankelijkheid van de accountant te kunnen waarborgen (Vanstraelen, 2000). 8

13 3.3 Selective mandatory auditor rotation and audit quality (Chung, 2004) Inleiding/ veronderstellingen Chung (2004) onderzoekt het effect van een beperkte (maximaal drie jaar) duur van de relatie op de inkomsten en op de kwaliteit van de accountantscontrole. Het is volgens Chung onbekend of er gedurende de eerste jaren van de accountant- klantrelatie, meer fouten in de accountantscontrole plaatsvinden. Chung definieert kwaliteit van de accountantscontrole als de kans dat een accountant een fout ontdekt en deze rapporteert. Chung veronderstelt dat de kans dat dit gebeurt afhankelijk is van de onafhankelijkheid van de accountant. Wanneer er een vertrouwensrelatie is tussen klant en accountant bestaat er een kans dat accountants berusten in de wensen van het management, dit heeft een negatief effect op de onafhankelijkheid van de accountant (Chung, 2004) Het onderzoek Het onderzoek is gehouden onder Koreaanse bedrijven genoteerd aan de Korea Stock Exchange, verzameld in de periode Deze setting is vergelijkbaar met een setting waarbij er verplichte roulatie bestaat, in Korea wordt de accountant aan een onderneming toegewezen door een regelgevende instantie. Chung maakt gebruik van discretionaire accruals (accruals die niet het gevolg zijn van normale operationele bedrijfsactiviteiten), een vaak gebruikte methode om inkomsten en dus kwaliteit van de accountantscontrole te meten. De grootte, industrie, en hoogte van de accruals zijn controlevariabelen. De hypothese is dat de kans op beëindiging van een accountant- klantrelatie de beslissingen omtrent de verklaring van de accountant beïnvloedt. De verwachting is dat verplichte roulatie de accruals verlaagt, wat resulteert in een hogere kwaliteit van de accountantscontrole. Doordat in Korea de accountant- klantrelatie door een regelgevende instantie wordt geregeld, wordt verwacht dat de onafhankelijkheid van de accountant groter is Resultaten Chung concludeert dat een limiet op de duur van een accountant- klantrelatie de accruals doen verlagen, daarnaast resulteert het in meer prikkels voor accountants om onafhankelijk te blijven. De controlevariabelen hebben geen significante relatie met de accountantklantrelatie. Volgens Chung draagt deze studie bij aan onze huidige kennis van de gevolgen van de economische prikkels op onafhankelijkheid van de accountant. Dit onderzoek levert 9

14 aanvullend bewijs dat klantspecifieke inkomsten doormiddel van herhaalopdrachten een potentiële bedreiging vormt voor de onafhankelijkheid van de accountant. Het onderzoek laat zien dat onder het Koreaanse regime de kwaliteit van de accountantscontrole verbetert wanneer de duur van de accountant- klantrelatie korter is. Dit suggereert dat verplichte roulatie de onafhankelijkheid van de accountant zou kunnen verbeteren, en dat geeft de accountant een grotere stimulans om druk van managers te weerstaan. 3.4 Audit-firm tenure and the quality of financial reports (Johnson et al, 2002) Inleiding/ veronderstelling Johnson et al (2002) heeft onderzocht of de lengte van een accountant- klantrelatie in verband gebracht kan worden met de kwaliteit van jaarrekeningen, en of deze beïnvloed werden door kennis. Volgens Johnson is kennis een kritieke factor in de eigenschappen van de accountant om materiële afwijkingen te ontdekken. Veel van deze kennis is klantspecifiek. Het belang van klantspecifieke kennis creëert een significante leercurve voor nieuwe accountants bij een onderneming. De leercurve houdt in dat bij de start van de accountant- klantrelatie de klantspecifieke kennis van een laag niveau is, maar naarmate de relatie langer duurt de kennis steeds groter wordt. Minder klantspecifieke kennis in het begin van een accountantklantrelatie resulteert in een kleinere kans op het ontdekken van fouten. De verwachting is dat wanneer de klantspecifieke kennis toeneemt in de eerste jaren, de kwaliteit van de accountantscontrole verbeterd. Er zijn echter ook nadelen bij een lange termijn accountant- klant relatie. Volgens Johnson (2002) verschuift de prioriteit van de accountant na verloop van tijd naar, behoud en profiteren van de klant. Johnson veronderstelt dat er na verloop van tijd een vertrouwensrelatie tussen klant en accountant ontstaat, hierdoor is de accountant minder objectief en zet hij zich minder in om materiële fouten te ontdekken (Johnson et al, 2002). Een lange accountant- klantrelatie resulteert in vertrouwen tussen accountant en klant en leidt tot minder inspannende en innovatieve controlewerkzaamheden. Dit wordt omschreven als het geleerde vertrouwen. Verwacht wordt dat de kwaliteit van de accountantscontrole lager is wanneer er een lange termijn accountant- klantrelatie bestaat van meer dan negen jaar. 10

15 3.4.2 Het onderzoek De dataset bestaat uit ondernemingen in de VS in een periode van tien jaar, tussen 1986 en 1995 Er wordt voor het onderzoek gebruik gemaakt van ondernemingen die door de zes grote accountantskantoren zijn gecontroleerd, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen de markt en de grote van de ondernemingen. Door onderscheid te maken tussen de markt en de grote wordt de kans op een alternatieve verklaring voor het verschil in kwaliteit zoveel mogelijk uitgesloten. Een korte termijn accountant- klantrelatie wordt omschreven als twee tot drie jaar; een middellange termijn accountant- klantrelatie als vier tot acht jaar; en een lange termijn accountant- klantrelatie als acht jaar of meer. Om te onderzoeken of er een verband bestaat tussen de lengte van een accountantklantrelatie en de kwaliteit van financiële rapporten wordt gebruik gemaakt van twee criteria. De criteria zijn de onverwachte- en de huidige accruals. Ten eerste gebruikt Johnson de waarde van de onverwachte accruals, om te bepalen in hoeverre managers de cijfers in financiële rapporten beïnvloeden. Door mogelijke vrijheden in timing en matching met cijfers/posten in de financiële rapporten ontstaat er voor de accountant een situatie waarin hij de financiële rapporten opportunistischer kan voordoen dan ze in werkelijkheid zijn, wat resulteert in een lagere kwaliteit. Ten tweede onderzoekt Johnson of de huidige accruals een effect hebben op de toekomstige inkomsten. Een voorbeeld hiervan is een manager die over informatie beschikt dat er een aantal oninbare accounts zijn, de vraag is, of hiervoor de voorziening wordt verhoogt of dat er gewacht wordt tot de cijfers terugkomen in de netto te ontvangen rekening, deze beslissing geeft een signaal af dat een significant effect kan hebben op de toekomstige inkomsten. Om de absolute waarde van de onverwachte accruals te testen wordt gebruik gemaakt van een multivariabele toets. Er wordt verwacht dat de absolute waarde van de onverwachte accruals meer verbonden is aan de korte- en de lange termijn en niet aan de middellange termijn Resultaten Uit de resultaten blijkt dat het niveau van onverwachte accruals bij de korte termijn hoger is dan bij de middellange termijn. Er kan echter niet uit de resultaten opgemaakt worden dat het eerste criteria, de absolute waarde van de onverwachte accruals hoger is op de lange termijn. Dit komt overeen met de verwachting dat de klantspecifieke kennis toeneemt in de eerste 11

16 jaren. Met andere woorden, de kwaliteit is lager bij een korte termijn dan bij een middellange termijn accountant- klantrelatie. De lange termijn resultaten waren echter niet significant zodat geconcludeerd kan worden dat een lange termijn accountant- klantrelatie niet duidt op een lagere kwaliteit van de accountantscontrole. Het tweede criteria, naar het effect van huidige accruals op toekomstige inkomsten leidde tot hetzelfde resultaat. Een lagere kwaliteit bij de korte termijn accountant- klantrelatie en geen bewijs voor een verlaagde kwaliteit bij een lange termijn accountant- klantrelatie (johnson et al., 2002). 3.5 Audit tenure and audit reporting failures (Geiger & Raghunandan, 2002) Inleiding/ veronderstelling De interesse van regelgevende instanties betreffende de verplichte roulatie van de accountant en de onafhankelijkheid van de accountant, heeft Geiger en Raghunandan doen beslissen te onderzoeken wat het verband is tussen de lengte van de accountant- klantrelatie en fouten in de accountantscontrole. Ze onderzoeken dit verband door te kijken of er een relatie is tussen de lengte van de accountant- klantrelatie en fouten in de accountantscontrole voor failliet verklaarde ondernemingen. Een fout in de accountantscontrole wordt omschreven als het niet afgeven van een going concern voorafgaand aan een faillissement van een onderneming. De accountantscontrole is van belang omdat het, het enige communicatiemiddel van de accountant is over wat hij heeft onderzocht en geconcludeerd tijdens de controle. Volgens de accounting standaards is het niet de taak van een accountant om de levensvatbaarheid van een onderneming te voorspellen, gebruikers van jaarrekeningen en overige shareholders beschouwen een faillissement zonder een going concern echter als een fout in de accountantscontrole. Volgens Geiger en Raghunandan is de onafhankelijkheid van de accountant fundamenteel voor de betrouwbaarheid van de accountantscontrole. Zonder onafhankelijkheid van de accountant wordt de accountantscontrole door shareholders als niet geloofwaardig beschouwd. Onafhankelijke accountants zijn in staat een accountantscontrole van hogere kwaliteit te leveren, omdat ze geen band hebben met de klant. Volgens handhavers van regelgeving beïnvloedt de lengte van de accountantklantrelatie de onafhankelijkheid van de accountant en dus de kwaliteit van de accountantscontrole. Verwacht wordt dat de onafhankelijkheid lager is naarmate de accountant- klant relatie langer is. 12

17 Geiger en Raghunandan stellen echter dat door hoge opstart kosten van een accountant- klant relatie het professionele oordeel beïnvloed. In de eerste jaren van de relatie is de accountant meer geneigd de relatie te behouden om zo de kosten te dekken. Dit kan leiden tot een unmodified in plaats van een going concern. Verwacht wordt dat de onafhankelijkheid en objectiviteit meer beïnvloed wordt in de eerste jaren van de accountantklant relatie dan bij een lange accountant- klantrelatie Het onderzoek Geiger en Raghunandan hebben onderzoek uitgevoerd onder ondernemingen die tussen 1996 en 1998 failliet zijn gegaan. Er wordt gebruik gemaakt van een multivariabele logistic regressie. De afhankelijke variabele is de accountantscontrole welke is afgegeven voordat een onderneming een faillissement heeft aangevraagd. Er is onderscheid gemaakt tussen financieel gezond en financieel in moeilijkheden. Financieel in moeilijkheden wordt omschreven als: - een negatief werkkapitaal in één van de drie jaren voor het faillissement; - een verlies in één van de drie jaren voor het faillissement ; - negatieve ingehouden winsten in één van de drie jaren voor het faillissement; - een negatieve netto winst in één van de drie jaren voor het faillissement. Geiger en Raghundan verwachten dat er een positief verband is tussen de financiële situatie van de onderneming en de afgifte van een going concern. Een negatief verband wordt verwacht tussen de grote van de onderneming en de tijd tussen de accountantscontrole en het faillissement. De grote van de onderneming wordt gemeten aan de hand van de totale sales Resultaten Uit de resultaten blijkt dat er een significant verband is tussen de lengte van de accountantklantrelatie en de kwaliteit van de accountantscontrole. De afgifte van een going concern is kleiner gedurende de eerste jaren van een accountant- klantrelatie. Daarnaast blijkt dat ondernemingen met een going concern minder groot zijn, een kortere tijd tussen afgifte van een going concern en faillissement hebben, en in grotere financiële moeilijkheden zitten. Dit komt overeen met eerder uitgevoerd onderzoek, maar is in tegenspraak met de verwachting van de regelgevende instanties. Geiger en Raghunandan geven wel aan dat het effect van de lengte op de accountant- klantrelatie groter is in de eerste jaren en dat het effect na een duur van meer dan zes jaar steeds verder afneemt. 13

18 De resultaten komen overeen met de verwachting dat accountants in de eerste jaren van de relatie beïnvloed kunnen worden door de managers. Geiger en Raghunandan concluderen dat fouten in de accountantscontrole vaker voorkomen in de eerste jaren van een accountant- klantrelatie. Een kanttekening is dat het onderzoek in een context van vrijwillige roulatie is uitgevoerd. Bovendien geven zij een alternatieve verklaring voor het resultaat van hun onderzoek; de leercurve vergroot de kennis van de accountant naarmate de relatie langer duurt,waardoor ze kritischer tegen managers aankijken en een beter professioneel oordeel geven. 3.6 Audit firm tenure and fraudulent Financial reporting (Carcello & Nagy 2004) Inleiding/ veronderstelling Carcello en Nagy onderzoeken of er een relatie bestaat tussen de lengte van de accountantklantrelatie en de kwaliteit van de accountantscontrole, door te onderzoeken of er een relatie is tussen de lengte van de accountant- klantrelatie en jaarrekeningen waarin fraude is geconstateerd. Fraude in jaarrekeningen vindt plaats wanneer er een overtreding is van de regel 10(b)-5 van de 1934 Securities Exchange Act (SEC). Deze regel houdt in dat het niet is toegestaan een incorrecte verklaring van een materieel feit te geven, of na te laten een noodzakelijk materieel feit te vermelden. Dit betekent dat wanneer de accountant een fout of een feit in de jaarrekening ontdekt die toekomstige beslissingen kan beïnvloeden hij deze ook moet rapporteren. Het belangrijkste argument tegen verplichte roulatie is volgens Carcello en Nagy dat de kwaliteit van de accountantscontrole lager is in de eerste jaren van de accountantklantrelatie. De kwaliteit is lager omdat de accountant nog niet vertrouwd genoeg is met de onderneming en haar procedures, systemen, controles en beleid. Wanneer de accountant minder vertrouwd is met de onderneming, is de kans op frauduleuze financiële verslaggeving groter. Verwacht wordt dat frauduleuze financiële verslaggeving eerder plaatsvindt bij een korte termijn accountant- klant relatie. Het belangrijkste argument voor verplichte rotatie is dat de kwaliteit van de accountantscontrole afneemt naarmate de accountant- klantrelatie langer duurt. Hier zijn twee redenen voor te noemen: - ten eerste is een goede reputatie, integriteit en competentie van managers voor een accountant een reden de manager met minder professioneel-kritische instelling te beoordelen 14

19 - ten tweede kan de financiële vergoeding aan de accountant zijn onafhankelijkheid beïnvloeden, de accountant wil geen (toekomstige) inkomsten mislopen. Verwacht wordt dat frauduleuze financiële verslaggeving eerder plaatsvindt bij een lange termijn accountant- klant relatie Het onderzoek Er wordt voor het onderzoek gebruik gemaakt van data van ondernemingen uit de Verenigde Staten tussen 1990 en Er zijn in totaal 267 gevallen van overtredingen van de regel 10(b)-5. Het verband tussen de lengte van de accountant- klantrelatie en de kwaliteit van de accountantscontrole is getoetst met een logistic regressie model. Een logistic regressie model wordt niet de uitkomst gemodelleerd maar de kans op de uitkomst. Er wordt gebruik gemaakt van de relatieve kans. Een korte termijn accountant- klantrelatie wordt omschreven als drie jaar of minder; en een lange termijn accountant- klantrelatie als negen jaar of meer. Carcello en Nagy controleren een aantal variabele die invloed kunnen hebben op het onderzoek: - fraude komt meer voor bij kleine ondernemingen - ondernemingen die zich in financiële moeilijkheden bevinden hebben eerder frauduleuze financiële verslaggeving - ondernemingen die recenter naar de beurs zijn gegaan hebben grotere druk tot behalen van resultaten waardoor het risico op fraude groter is - ondernemingen die snel groeien, hebben grote druk te blijven groeien en zijn daardoor eerder geneigd tot fraude - bij ondernemingen die door de big zes zijn gecontroleerd doen zich minder fraudegevallen voor Resultaten Uit de resultaten komt naar voren dat er een positief verband bestaat tussen een korte termijn relatie en fraude, en een negatief verband tussen een lange termijn relatie en fraude. Fraude komt minder voor bij ondernemingen die langer beursgenoteerd zijn, en fraude komt ook minder voor bij ondernemingen gecontroleerd door de big zes. Fraude komt minder voor bij grote ondernemingen en meer bij ondernemingen in financiële moeilijkheden. De controle variabelen zijn allen significant en ook het model als geheel is significant. 15

20 Overeenkomstig met de verwachting van Carcello en Nagy blijkt uit de resultaten dat de kwaliteit van de accountantscontrole lager is in de beginjaren van een accountantklantrelatie. Uit de resultaten blijkt niet dat er een positieve relatie bestaat tussen fraude en een lange termijn relatie. Een lange termijn relatie kan dus niet gerelateerd worden aan een vermindering in kwaliteit van de accountantscontrole. Carcello en Nagy concluderen hiermee dat verplichte rotatie een nadelig effect kan hebben op de kwaliteit van de accountantscontrole. 4 Conclusie 4.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden eerst de resultaten van de onderzoeken nader uitgelegd aan de hand van de gehanteerde criteria, om het verband van de lengte van de accountant- klantrelatie met de kwaliteit van de accountantscontrole te beoordelen. Daarna is er een discussie en tot slot wordt er een eindoordeel gegeven door de centrale vraag te beantwoorden. 4.2 Criteria Inleiding De criteria zijn de goedkeurende verklaring, de accruals, de kennis van de accountant, frauduleuze financiële verslaggeving en fouten in de controle Goedkeurende verklaring De kwaliteit van de accountantscontrole kan worden beoordeeld aan de lengte van de accountant- klantrelatie en de kans op een goedkeurende verklaring. Er wordt namelijk verwacht dat wanneer de duur van de accountant- klantrelatie langer wordt dat de accountant meer geneigd is om een goedkeurende verklaring af te geven, doordat er een grotere kans is dat hij wordt beïnvloed door het management. Uit het onderzoek van Vanstraelen (2000) blijkt dat ondernemingen met een goedkeurende verklaring een langere accountantklantrelatie hebben dan ondernemingen met een niet-goedkeurende verklaring. Dit houdt in dat naarmate de accountant- klantrelatie langer wordt, het vaker voorkomt dat er geen problemen worden gevonden bij de controle. Dit kan erop wijzen dat de accountant de controle minder kritisch en minder onafhankelijk uitvoert, uit angst om de klant kwijt te raken, en zo toekomstige inkomsten zeker te stellen. Naast de lengte van de relatie is er een 16

21 verband tussen de financiële situatie en de kans op een goedkeurende verklaring. Wanneer de onderneming in een financieel moeilijke situatie zit is de kans op een niet goedkeurende verklaring groter dan wanneer de onderneming financieel gezond is. Dit kan worden verklaard doordat de accountant bang is voor reputatieverlies, en daardoor eerder geneigd is om een niet- goedkeurende verklaring af te geven. Deze implicaties pleiten voor verplichte roulatie van de accountant. De accountant krijgt door de verplichte roulatie een frisse kijk op de onderneming en wordt minder beïnvloedt door het management, waardoor de kwaliteit van de accountantscontrole stijgt Accruals Zowel Chung (2004) als Johnson (2002) gebruiken de accruals om de kwaliteit van de accountantscontrole te meten. De verwachting is dat wanneer de accruals hoger zijn, de invloed van managers op de hoogte van gerapporteerde cijfers groter is. Nadelig gevolg is dat de onafhankelijkheid en de professioneel-kritische instelling van de accountant vermindert omdat meer invloed van het management leidt tot een lagere kwaliteit van de accountantscontrole. Johnson (2002) toont aan dat de onverwachte accruals hoger zijn bij een korte termijn accountant- klantrelatie en dat er niet kan worden geconcludeerd dat de huidige accruals hoger zijn op de lange termijn. Dit houdt in dat de kwaliteit van de accountantscontrole lager is bij een kortere accountant- klantrelatie, doordat managers invloed kunnen uitoefenen op de cijfers in de financiële rapporten. Chung (2004) laat zien dat de beperking op de lengte van de accountant- klant relatie door verplichte roulatie een daling in de discretionaire accruals veroorzaakt, dit houdt volgens Chung in dat er onafhankelijker gewerkt kan worden. Dit betekent dat de kwaliteit van de accountantscontrole hoger wordt. Volgens Johnson heeft de lengte van de accountant- klant relatie geen invloed op de hoogte van de accruals. Chung laat echter zien dat een korte accountant- klantrelatie een daling van de accruals doet veroorzaken. Dit verschil kan mogelijk verklaard worden doordat de setting van het onderzoek anders is, Johnson onderzocht Amerikaanse ondernemingen waar geen sprake is verplichte roulatie en Chung onderzocht ondernemingen in Korea waar er wel sprake is van (selectieve) verplichte roulatie. Daarnaast kan er een verschil ontstaan door het soort accruals dat voor het onderzoek is gebruikt. 17

22 4.2.4 Kennis Een ander punt van Johnson (2002) is de invloed van kennis op de kwaliteit van de accountantscontrole. Johnson verwacht dat wanneer de klantspecifieke kennis toeneemt in de eerste jaren van de accountant- klantrelatie ook de kwaliteit van de accountantscontrole verbetert. Uit het onderzoek blijkt ook dat de klantspecifieke kennis toeneemt in de eerste jaren en dat de kwaliteit van accountantscontrole hoger is naarmate de duur van de accountant- klantrelatie toeneemt. Tot slot is de kwaliteit lager bij een korte relatie doordat de accountant niet over voldoende klantspecifieke kennis beschikt Frauduleuze financiële verslaggeving Carcello en Nagy (2004) onderzoeken de relatie tussen de lengte van de accountantklantrelatie en jaarrekeningen waarin fraude is geconstateerd. Verwacht wordt dat een lange accountant- klantrelatie de kans op frauduleuze financiële verslaggeving vergroot. In overeenstemming met de verwachting blijkt uit de resultaten van Carcello en Nagy (2004) dat de kwaliteit van de accountantscontrole lager is in de beginjaren van een accountant- klantrelatie. Uit de resultaten blijkt echter niet dat er een positieve relatie bestaat tussen fraude en een lange termijn relatie. Een lange termijn relatie kan dus niet gerelateerd worden aan een vermindering in kwaliteit van de accountantscontrole Fouten in de accountantscontrole De onafhankelijkheid van de accountant is fundamenteel voor de betrouwbaarheid van de accountantscontrole. Zonder onafhankelijkheid van de accountant wordt de accountantscontrole niet als geloofwaardig beschouwd. Onafhankelijke accountants zijn in staat een accountantscontrole van hogere kwaliteit te leveren, omdat ze geen band hebben met de klant. De lengte van de accountant- klantrelatie beïnvloed de onafhankelijkheid van de accountant en daardoor de kwaliteit van de accountantscontrole. Verwacht wordt dat de onafhankelijkheid lager is naarmate de accountant- klant relatie langer is. Uit het onderzoek van Geiger en Raghunandan (2002) blijkt dat fouten vaker voorkomen in de eerste jaren van een accountant- klantrelatie. Accountants worden in het begin van de relatie meer beïnvloed door managers. Dit betekent dat de onafhankelijkheid lager is in de eerste jaren van de accountant- klantrelatie. Dit gaat tegen de verwachting in dat, de kwaliteit van de accountantscontrole hoger is wanneer er sprake is van een langere accountant- klantrelatie en niet lager zoals werd verwacht. Een alternatieve verklaring voor het resultaat is dat de 18

23 leercurve de kennis vergroot van de accountant naarmate de relatie langer duurt,waardoor ze kritischer tegen managers aankijken en een beter professioneel oordeel geven. 4.3 Discussie Binnen de besproken onderzoeken moet worden opgemerkt dat de focus van deze op een land is gericht. Hierdoor is het moeilijk de conclusies naar anderen landen met andere regels en een andere cultuur te generaliseren. Een kanttekening is dat de onderzoeken op die van Chung na zijn uitgevoerd in een omgeving van vrijwillige rotatie, waardoor de resultaten niet gegeneraliseerd kunnen worden naar de verplichte omgeving. In de vrijwillige roulatie bestaat namelijk de mogelijkheid dat de ondernemingen expres rouleren om zo financiële problemen proberen te verbergen, doordat deze in de eerste jaren van de accountant- klantrelatie wellicht niet worden opgemerkt. Deze mogelijkheid is bij verplichte roulatie minder aanwezig. Het is hierdoor moeilijk te zeggen of de resultaten ook stand houden wanneer het onderzoek in een context van verplichte roulatie wordt uitgevoerd. Het is daarom aan te bevelen transnationale studies uit te voeren, voor de tenuitvoerlegging van de verplichte roulatie in de hele EU. 4.4 Eindoordeel De publicatie van het groenboek door de Europese Commissie, heeft de discussie omtrent de roulatie van accountants om zo de onafhankelijkheid van accountants te vergroten bij de controle van financiële overzichten aangescherpt. Deze literatuurstudie heeft onderzocht of de onafhankelijkheid van accountants groter is bij verplichte roulatie doormiddel van de volgende vraag: heeft verplichte roulatie van accountantskantoren een positief effect op de kwaliteit van de accountantscontrole? Er zijn vijf onderzoeken nader toegelicht om hierop een antwoord te geven. Deze onderzoeken hadden allen ten doel om bekijken of er een verband is tussen de lengte van de accountant- klantrelatie en de kwaliteit van de accountantscontrole. Om dit verband te onderzoeken is er gebruik gemaakt van de volgende maatstaven: goedkeurende verklaring, accruals, kennis, frauduleuze financiële verslaggeving en fouten in de accountantscontrole. Naarmate de lengte van de accountant- klantrelatie toeneemt is er vaker sprake van een goedkeurende verklaring. Dit kan erop wijzen dat de onafhankelijkheid en de professioneelkritische instelling minder wordt naarmate de relatie langer wordt (Vanstraelen, 2000). Uit de 19

24 resultaten van het onderzoek van, Vanstraelen is gebleken dat verplichte roulatie de onafhankelijkheid van de accountant waarborgt. Dit resulteert in een betere kwaliteit van de accountantscontrole. De onderzoeken van Chung (2004) en Johnson (2002) hebben door middel van accruals gekeken naar het effect van de duur van de accountant- klantrelatie op de kwaliteit van de accountantscontrole. De resultaten van deze onderzoeken spreken elkaar tegen. Uit het eerste onderzoek blijkt dat de accruals lager worden bij een korte termijn accountantklantrelatie, waardoor de accountant onafhankelijker beter wordt. Terwijl het tweede onderzoek tot de conclusie komt dat de accruals hoger worden bij een korte termijn accountant- klantrelatie, waardoor de onafhankelijkheid minder wordt. Beide onderzoeken doen tegengestelde aanbevelingen met betrekking tot de verplichte roulatie. Het verschil in setting van de onderzoeken zou een mogelijke verklaring kunnen zijn voor de tegenstellingen die uit de resultaten van Chung en Johnson naar voren komen. Doordat klantspecifieke kennis toeneemt naarmate er sprake is van een langere relatie, en de kwaliteit van de accountantscontrole verbetert naarmate de accountant over meer klantspecifieke kennis beschikt, neemt de kwaliteit van de accountantscontrole toe naarmate de accountantrelatie langer is. Verplichte roulatie is volgens Johnson (2002) niet gunstig voor de klantspecifieke kennis van de accountant en dus ook niet voor de kwaliteit van de accountantscontrole. Er blijkt uit de resultaten van het onderzoek van Carcello en Nagy (2004) niet dat er vaker frauduleuze financiële verslaggeving plaatsvindt bij een lange accountant- klantrelatie. Een lange termijn relatie kan dus niet gerelateerd worden aan een vermindering in kwaliteit van de accountantscontrole. Er blijkt juist vaker fraude voor te komen bij een korte termijn accountant- klantrelatie. Verplichte roulatie heeft volgens de maatstaaf frauduleuze financiële verslaggeving een nadelig effect op de kwaliteit van de accountantscontrole. Fouten in de controle komen in het begin van de accountant- klantrelatie vaker voor doordat de accountant meer beïnvloed wordt door de klant (Geiger en Raghunandan, 2002). Meer invloed van de klant leidt tot minder onafhankelijkheid en professioneel-kritische instelling van de accountant, waardoor de kwaliteit van de accountantscontrole afneemt. Bij een lange termijn accountant- klantrelatie worden minder fouten in de controle ontdekt, waardoor de kwaliteit van de accountantscontrole toeneemt. Verplichte roulatie heeft volgens Geiger en Raghunandan (2002) een negatief effect op het aantal fouten in de controle en dus op de kwaliteit van de accountantscontrole. 20

25 Uit deze literatuurstudie kan worden geconcludeerd dat er geen eenduidig antwoord is op de vraag of de kwaliteit van de accountantscontrole verbeterd wordt door verplichte roulatie. Wel is er sprake van een hogere kwaliteit van de accountantscontrole bij meer klantspecifieke kennis van de accountant, en komen fouten en fraude vaker voor in de eerste jaren van de accountant- klantrelatie. Het is aan te bevelen om toekomstige onderzoek te richten op transnationale studies op markten waar roulatie van de accountant verplicht is. 21

26 5 Bibliografie Arens, A.A., Elder, R.J., Beasley, M.S.,(2010). Auditing and assurance services: an integrated approach. 13th edition, New Jersey, Pearson. Artikel 393: 241 (2010). Burgerlijk Wetboek boek 2. Nijmegen: Ars Aequi Libri. Bamber, E.M., Iyer, M.V., (2007) Auditors' Identification with Their Clients and Its Effect on Auditors' Objectivity. Auditing: A Journal of Practice & Theory: November 2007, Vol. 26, No. 2, pp Cameran, M., Di Vincenzo, D. and Merlotti, E. (2005). The audit firm rotation rule: a review of the literature. Working paper. SDA Bocconi School of Management. Carcello, J.V., A.L. Nagy Audit Firm Tenure and Fraudulent Financial Reporting. Auditing: A Journal Of Practice & Theory 23 (2): Chung H. (2004), Selective Mandatory Auditor Rotation and Audit Quality: an Empirical Investigation of Auditor Designation Policy in Korea. Working paper. Dassen, R. (1995). Audit quality: An empirical study of the attributes and determinants of audit quality perceptions. DeAngelo, L. (1981). Auditor size and audit quality. Journal of Accounting and Economics, Vol.3, Issue 3, pp Europese Commissie, (2010), persbericht: Europese Commissie houdt raadpleging over het verbeteren van de Europese auditmarkt, IP/10/1325, Brussel. Geiger, M., and K. Raghunandan Auditor tenure and auditor reporting failures. Auditing: A Journal of Practice and Theory 21 (1): Gietzmann, M. B. and Sen, P. K. (1996) `Auditor rotation: an economic analysis of the European Union s proposed Fifth Directive, Mimeo, London School of Economics. Groenboek, (2010), Europese Commissie, De rol, de positie en de aansprakelijkheid van de met de wettelijke controle belaste accountant in de Europese Unie. Independence Standards Board (ISB). 2000a. Statement of Independence Standards: A Conceptual Framework for Auditor Independence (Exposure Draft). New York, NY: ISB (November 2000). International Federation of Accountants: IFAC Handbook Technical Pronouncements, International Federation of Accountants, 1995, New-York. Johnson, V.E., I.K. Khurana, and J.K. Reynolds Audit-Firm Tenure and the Quality of Financial Reports. Contemporary Accounting Research 19 (4): Kamerbrief ministerie van financiën, (2012), Uitkomsten consultatie accountancy en definitief kabinetsstandpunt voorstellen Europese Commissie, 2 april, FM/2012/403 M. 22